ماهیت دیه: تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
|ویراستار۳ = | |ویراستار۳ = | ||
}} | }} | ||
* '''چکیده''' | |||
'''ماهیت دیه''' موضوعی است که پرداختن به آن را حقوق عرفی و تبدیل فقه به قانون الزامی ساخته، تا روشن شود که دیه مبتنی بر خسارت است یا تنبیه، یا امری دیگر. در این باره چهار نظریه وجود دارد: دیه به‌مثابه مجازات، به‌عنوان جبران خسارت، بدل رضایت، و دیدگاه تلفیقی (خسارت و مجازات). | '''ماهیت دیه''' موضوعی است که پرداختن به آن را حقوق عرفی و تبدیل فقه به قانون الزامی ساخته، تا روشن شود که دیه مبتنی بر خسارت است یا تنبیه، یا امری دیگر. در این باره چهار نظریه وجود دارد: دیه به‌مثابه مجازات، به‌عنوان جبران خسارت، بدل رضایت، و دیدگاه تلفیقی (خسارت و مجازات). | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۹: | ||
===نظرات مختلف ماهیت دیه و آثار فقهی آنها === | ===نظرات مختلف ماهیت دیه و آثار فقهی آنها === | ||
فقیهان مسلمان دیدگاه‌های متعددی در راستای پاسخ به چیستی ماهیت دیه مطرح کرده‌اند که از آن میان چهار دیدگاه قابل‌توجه است. این چهار دیدگاه عبارتند از: [[مجازات بودن دیه]]، [[جبران خسارت بودن دیه]]، تلفیقی از مجازت و خسارت، و [[بدل تراضی بودن دیه]]. | فقیهان مسلمان دیدگاه‌های متعددی در راستای پاسخ به چیستی ماهیت دیه مطرح کرده‌اند که از آن میان چهار دیدگاه قابل‌توجه است. این چهار دیدگاه عبارتند از: [[نظریه مجازات‌بودن دیه|مجازات بودن دیه]]، [[نظریه جبران خسارت بودن دیه|جبران خسارت بودن دیه]]، تلفیقی از مجازت و خسارت، و [[نظریه ابزارانگاری دیه برای رضایت|بدل تراضی بودن دیه]]. | ||
اگر ماهیت دیه مجازات باشد، باید از ویژگی‌های بنیادین مجازات، مثل کارکرد تنبیهی داشتن، لزوم وجود عنصر معنوی (عمد یا تقصیر)، تناسب جرم و مجازات، و اموری نظیر اینها تبعیت کند و به‌لحاظ فقهی چون جزو مجازات‌های معین است، امکان کاهش یا افزایش میزان آن وجود ندارد. اگر ماهیت دیه جبران خسارت باشد، باید بتواند همه خسارات وارده بر مجنی‌علیه را جبران کند؛ به‌عنوان مثال، باید بتواند هزینه‌های درمان و ازکارافتادگی را جبران کند. در این صورت فقیه می‌تواند با استناد به ماهیت دیه، احکام مذکور را نیز به دیه ملحق کند. در صورتی که ماهیت دیه تلفیقی از مجازات و جبران خسارت باشد، به‌دلیل وجود عنصر جبران خسارت، امکان تأمین خسارت‌های مازاد بر دیه وجود دارد، اما اگر ماهیت دیه بدل تراضی باشد، اصولاً دیه دیگر حکم ثابت شرعی نخواهد بود، بلکه راهکاری برای فصل خصومت در نظر گرفته می‌شود که ممکن است با اقتضائات زمان و مکان به‌سادگی دستخوش تغییر گردد. | اگر ماهیت دیه مجازات باشد، باید از ویژگی‌های بنیادین مجازات، مثل کارکرد تنبیهی داشتن، لزوم وجود عنصر معنوی (عمد یا تقصیر)، تناسب جرم و مجازات، و اموری نظیر اینها تبعیت کند و به‌لحاظ فقهی چون جزو مجازات‌های معین است، امکان کاهش یا افزایش میزان آن وجود ندارد. اگر ماهیت دیه جبران خسارت باشد، باید بتواند همه خسارات وارده بر مجنی‌علیه را جبران کند؛ به‌عنوان مثال، باید بتواند هزینه‌های درمان و ازکارافتادگی را جبران کند. در این صورت فقیه می‌تواند با استناد به ماهیت دیه، احکام مذکور را نیز به دیه ملحق کند. در صورتی که ماهیت دیه تلفیقی از مجازات و جبران خسارت باشد، به‌دلیل وجود عنصر جبران خسارت، امکان تأمین خسارت‌های مازاد بر دیه وجود دارد، اما اگر ماهیت دیه بدل تراضی باشد، اصولاً دیه دیگر حکم ثابت شرعی نخواهد بود، بلکه راهکاری برای فصل خصومت در نظر گرفته می‌شود که ممکن است با اقتضائات زمان و مکان به‌سادگی دستخوش تغییر گردد. | ||
| خط ۵۸: | خط ۶۱: | ||
== دیه بدل رضایت است== | == دیه بدل رضایت است== | ||
{{اصلی|نظریه ابزارانگاری دیه برای رضایت}} | |||
برخی از حقوقدانان بر این عقیده‌اند که دیه ماهیتی مستقل است که در ساختار حقوقی امروزی شناخته‌شده نیست. محمدتقی بهجت در پاسخ به استفتائی درباره ماهیت دیه که پرسیده است آيا نوعى مجازات است يا نوعى دين مانند ساير ديون مالى، می‌نویسد: «عنوان مستقلى است كه به‌لحاظ مورد به يكى شبيه‌تر مى‌شود.»<ref>بهجت، استفتائات، ج۴، ص۴۸۷.</ref> در این عنوان مستقل، جبران خسارت یکی از اهداف مهم است، اما تنها هدف نیست، بلکه مهمتر از آن «جلب رضایت» مجنی‌علیه یا اولیاءدم است. به عبارت دیگر، دیه مالی است که در قدم اول برای تأمین رضایت اولیاءدم و جلوگیری از نزاع تشریع گردیده، و در گام بعدی، جبران خسارت وارده به مجنی‌علیه یکی از اهداف مهم و اساسی است. | برخی از حقوقدانان بر این عقیده‌اند که دیه ماهیتی مستقل است که در ساختار حقوقی امروزی شناخته‌شده نیست. محمدتقی بهجت در پاسخ به استفتائی درباره ماهیت دیه که پرسیده است آيا نوعى مجازات است يا نوعى دين مانند ساير ديون مالى، می‌نویسد: «عنوان مستقلى است كه به‌لحاظ مورد به يكى شبيه‌تر مى‌شود.»<ref>بهجت، استفتائات، ج۴، ص۴۸۷.</ref> در این عنوان مستقل، جبران خسارت یکی از اهداف مهم است، اما تنها هدف نیست، بلکه مهمتر از آن «جلب رضایت» مجنی‌علیه یا اولیاءدم است. به عبارت دیگر، دیه مالی است که در قدم اول برای تأمین رضایت اولیاءدم و جلوگیری از نزاع تشریع گردیده، و در گام بعدی، جبران خسارت وارده به مجنی‌علیه یکی از اهداف مهم و اساسی است. | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۸: | ||
«دیدگاه نخست این است که دیه تنها ناظر به خاموش کردن خشم و کینه در قلب مجنی‌علیه و بستگانش است، بنابراین، دیه به این دلیل وضع گردیده که تا حدودی موجب جلب رضایت مجنی‌علیه گردد.» <ref>فتحی بهنسی، الدیة فی الشریعة الاسلامیه، ص۱۲.</ref> | «دیدگاه نخست این است که دیه تنها ناظر به خاموش کردن خشم و کینه در قلب مجنی‌علیه و بستگانش است، بنابراین، دیه به این دلیل وضع گردیده که تا حدودی موجب جلب رضایت مجنی‌علیه گردد.» <ref>فتحی بهنسی، الدیة فی الشریعة الاسلامیه، ص۱۲.</ref> | ||
در مجموع آنچه این دیدگاه را از سایر دیدگاه‌ها، به‌ویژه دیدگاه سوم، متمایز می‌کند، تکیه بر عنصر جلب رضایت مجنی‌علیه و اولیاءدم است که می‌تواند به‌معنای نوعی سازش باشد؛ چرا که سازش مجازات نیست و به همین دلیل با هیچ‌یک از دیدگاه‌هایی که بر مجازات بودن دیه تکیه دارند تطابق ندارد. از طرف دیگر، سازش جبران خسارت کامل هم نیست و به همین دلیل نابرابری‌های دیه با خسارت‌های وارده بر مجنی‌علیه را به خوبی توجیه می‌کند. این ویژگی به‌خصوص در موارد قتل برجسته است، چون برآورد میزان خسارت وارده بر اثر قتل به آسانی امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل امروزه عقلا قتل را جنایت صرف تلقی می‌کنند و جز خسارت‌های جانبی چون هزینه‌های کفن و دفن و کسری درآمد ناشی از فقدان شخص، عنوان خسارت را بر آن اطلاق نمی‌کنند. | در مجموع آنچه این دیدگاه را از سایر دیدگاه‌ها، به‌ویژه دیدگاه سوم، متمایز می‌کند، تکیه بر عنصر جلب رضایت مجنی‌علیه و اولیاءدم است که می‌تواند به‌معنای نوعی سازش باشد؛ چرا که سازش مجازات نیست و به همین دلیل با هیچ‌یک از دیدگاه‌هایی که بر مجازات بودن دیه تکیه دارند تطابق ندارد. از طرف دیگر، سازش جبران خسارت کامل هم نیست و به همین دلیل نابرابری‌های دیه با خسارت‌های وارده بر مجنی‌علیه را به خوبی توجیه می‌کند. این ویژگی به‌خصوص در موارد قتل برجسته است، چون برآورد میزان خسارت وارده بر اثر قتل به آسانی امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل امروزه عقلا قتل را جنایت صرف تلقی می‌کنند و جز خسارت‌های جانبی چون هزینه‌های کفن و دفن و کسری درآمد ناشی از فقدان شخص، عنوان خسارت را بر آن اطلاق نمی‌کنند. | ||
==منابع پژوهشی و مطالعاتی== | |||
{{اصلی|ماهیت دیه (منابع مطالعاتی)}} | |||
درباره چیستی حقیقت دیه مقالات، کتاب‌ها و پایان‌نامه‌های متعددی نگاشته و منتشر شده است. کتاب «ماهیت حقوقی دیه در کشورهای اسلامی ایران، مصر و امارات متحده عربی» نوشته اردشیر رستمی و نیز مقاله «مفهوم و ماهیت دیه از منظر فقه و حقوق اسلامی»، به قلم سید موسی میرمدرس از آن جمله‌اند. | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۸۲: | خط ۸۹: | ||
* منتظری، حسینعلی، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، ۱۴۲۹ق. | * منتظری، حسینعلی، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، ۱۴۲۹ق. | ||
* میرسعیدی، سید منصور، ماهیت حقوقی دیات، تهران، نشر میزان، پاییز ۱۳۷۳ش. | * میرسعیدی، سید منصور، ماهیت حقوقی دیات، تهران، نشر میزان، پاییز ۱۳۷۳ش. | ||
[[رده:نظریه‌ها درباره ماهیت دیه]] | |||