مجسمه‌سازی: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

دیداریویکی‌متن

@@ خط ۳: / خط ۳: @@
 |گردآوری =
 }}
-'''مجسمه‌سازی''' از موضوعات فقهی که در آثار فقهی متقدم و متأخر بیان شده و امروزه نیز به‌دلیل افزایش استفاده از مجسمه‌ها و تندیس‌ها، مورد توجه قرار گرفته و مسائل تازه‌ای یافته است. بیشتر فقیهان شیعه و اهل‌سنت ساخت مجسمه موجودات جاندار (ذی‌روح) مانند انسان و حیوان را بنابر روایات و اجماع حرام دانسته‌اند. با این حال گروهی از فقیهان با اتکا به ملاک‌های ذکر شده در روایات، حرمت مجسمه‌سازی را مختص به مواردی از جمله تشبه به خالق و تعظیم و پرستش آن دانسته‌اند.
+'''مجسمه‌سازی''' از موضوعات فقهی که امروزه به‌دلیل افزایش استفاده از مجسمه‌ها و تندیس‌ها مورد توجه بیشتر قرار گرفته و مسائل تازه‌ای یافته است. بیشتر فقیهان شیعه و اهل‌سنت ساخت مجسمه موجودات جاندار (ذی‌روح) مانند انسان و حیوان را بنابر روایات و اجماع حرام دانسته و ساخت مجسمه غیرجانداران را چندان مورد توجه قرار نداده‌اند.
-گروهی از فقیهان معاصر حرمت ساختن مجسمه جانداران را در مواردی مستثنی کرده‌اند؛ از جمله [[سید روح‌الله خمینی]] درباره ساخته شدن مجسمه با دستگاه، و [[ناصر مکارم شیرازی]]، درباره ساختن مجسمه‌هایی برای آموزش پزشکی. در آثار فقهی فقیهان شیعه، بخش مستقلی با عنوان مجسمه‌سازی دیده نمی‌شود و مباحث مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی صلوة و متاجر بحث شده است. با این حال آثاری مستقل در این باره نگاشته شده است.
+گروهی از فقیهان با رد حرمت مطلق ساختن مجسمه جانداران و با اتکا به ملاک‌هایی برگرفته از روایات، حرمت را تنها مربوط به مواردی دانسته‌اند که ملاک‌هایی از جمله گمراه‌سازی از راه خدا، بت‌پرستی، تشبه به فعل خالق و تشبه به مشرکان در میان باشد.
+حرمت ساختن مجسمه جانداران، در مواردی مستثنی شده است؛ از جمله ساختن مسجمه ناکامل یا نیم‌تنه بر اساس فتوای [[سید ابوالقاسم خویی]]، ساخته شدن مجسمه با دستگاه، به‌فتوای [[سید روح‌الله خمینی]]، ساختن مجسمه‌هایی برای آموزش پزشکی بنابر نظر [[ناصر مکارم شیرازی]]، درباره . در آثار فقهی فقیهان شیعه، بخش مستقلی با عنوان مجسمه‌سازی دیده نمی‌شود و مباحث مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی صلوة و متاجر بحث شده است. با این حال آثاری مستقل در این باره نگاشته شده است.
 ==تبیین مسئله==
-مجسمه‌سازی یکی از مسائل مهم و مورد ابتلا در فقه معاصر جوامع مسلمان است.<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ج۲، ص۵۴۲.</ref> مجسمه‌سازی و نقاشی به‌عنوان دو حکم فقهی، با عناوین «تصویر»، «صورت» و «تمثال» در منابع روایی شیعه و اهل‌سنت وارد شده<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۱۷۴-۱۷۶؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۶۵؛ بخاری، صحیح بخاری، ج۳، ص۱۳۶.</ref> و به‌عنوان یکی از افعال اختیاری انسان، مشمول حکم فقهی بوده و از مسائلی است که فقها درباره آن بحث کرده‌اند.<ref>روحانی، فقه الصادق، ج۱۴، ص۲۱۸.</ref>
+مجسمه‌سازی یکی از مسائل مهم و مورد ابتلا در فقه معاصر بوده،<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ج۲، ص۵۴۲.</ref> و به‌همراه نقاشی به‌عنوان دو حکم فقهی، با عناوین «تصویر»، «صورت» و «تمثال» در منابع روایی شیعه و اهل‌سنت وارد شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۱۷۴-۱۷۶؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۶۵؛ بخاری، صحیح بخاری، ج۳، ص۱۳۶.</ref> جمعی از فقیهان شیعه در آثار خود به اهمیت مجسمه‌سازی و لزوم پرداختن به احکام آن توجه کرده‌اند؛ از جمله ناصر مکارم شیرازی، بهره‌گیری از مجسمه‌سازی را در راستای بزرگداشت شخصیت‌های ملی، مذهبی و فرهنگی در جوامع اسلامی مورد اشاره قرار داده<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۲، ص۲۳۹.</ref> و [[محمدجواد فاضل لنکرانی]]، مجسمه‌سازی را ابزاری برای بیان حقایق و مسائل اجتماعی خوانده‌ که می‌تواند ابزاری برای ترویج مفاهیم دینی و مقابله با تبلیغات ضددینی باشد.<ref>فاضل لنکرانی، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، ص۲۷.</ref> وی همچنین مجسمه‌سازی و امور مشابه آن را از ضروریات زندگی انسان‌ها خوانده و بر فقیهان لازم دانسته است با توجه به مقتضیات زمان و نیازها و ضرورت‌های جامعه اسلامی، در مقام استنباط حکم شرعی به این امور توجه داشته باشد.<ref>فاضل لنکرانی، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، ص۲۷.</ref>
-جمعی از فقیهان شیعه در آثار خود به اهمیت مجسمه‌سازی و لزوم پرداختن به احکام آن توجه کرده‌اند؛ از جمله ناصر مکارم شیرازی، بهره‌گیری از مجسمه‌سازی را در راستای بزرگداشت شخصیت‌های ملی، مذهبی و فرهنگی در جوامع اسلامی مورد اشاره قرار داده<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۲، ص۲۳۹.</ref> و [[محمدجواد فاضل لنکرانی]]، مجسمه‌سازی را ابزاری برای بیان حقایق و مسائل اجتماعی خوانده‌ که می‌تواند ابزاری برای ترویج مفاهیم دینی و مقابله با تبلیغات ضددینی باشد.<ref>فاضل لنکرانی، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، ص۲۷.</ref> وی همچنین مجسمه‌سازی و امور مشابه آن را از ضروریات زندگی انسان‌ها خوانده و بر فقیهان لازم دانسته است با توجه به مقتضیات زمان و نیازها و ضرورت‌های جامعه اسلامی، در مقام استنباط حکم شرعی به این امور توجه داشته باشد.<ref>فاضل لنکرانی، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، ص۲۷.</ref>
 مکارم شیرازی در بیان مصادیق مجسمه‌سازی، ربات‌های کامپیوتری و عروسک‌ها را نیز از از همین سنخ خوانده<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۳، ص۱۶۸.</ref> و [[محمداسحاق فیاض]]، ساخت مجسمه انسان و اعضای بدن او را نیز به‌عنوان ابزاری برای تعلیم دانشجویان پزشکی به جای تشریح بدن انسان مورد توجه قرار داده است.<ref>فیاض، الاستفتائات الشرعیة، ج۱، ص۱۰۹.</ref>
 به‌گفته [[علیرضا اعرافی]]، بحث از حرمت و حکم شرعی مجسمه‌سازی اولین بار از سوی شیخ مفید در کلمات فقها مطرح شده است.<ref>عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله اعرافی، ص۲۴.</ref> در منابع فقهی شیعه باب مستقلی به مجسمه‌سازی اختصاص داده نشده و احکام مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی طهارت (احکام وضو)،<ref>نراقی، مستند الشیعة، ج۲، ص۱۸۰.</ref> نماز (لباس و مکان نمازگزار و احکام مساجد)<ref>نجفی، جواهر الکلام، ج۸، ص۳۸۳.</ref> و متاجر (کسب‌های حرام)<ref>روحانی، فقه الصادق، ج۱۴، ۲۱۸.</ref> بررسی شده است. با این حال شیخ انصاری در «کتاب المکاسب» بخشی را به بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی و احکام مربوط به کسب درآمد از طریق آن، ذیل عنوان کلی «اموری که اکتساب به واسطه آنها ذاتاً حرام است» اختصاص داده است<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۸۳.</ref> که به‌واسطه تدریس این کتاب و شروح و تعلیقاتی که بر آن نگاشته شده، بحث از حکم فقهی مجسمه‌سازی وارد کلمات فقهای معاصر شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس مکاسب آیت الله خویی، ج۱، ص۳۵۳؛ خمینی، المکاسب المحرمة، ج۱، ص۱۶۸؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ج۲، ص۵۴۱.</ref>
+===اختصاص بحث فقهی به مجسمه جانداران===
+فقیهان با تفکیک حکم فقهیِ ساختن مجسمه موجودات جاندار از غیرجاندار، موضع اصلی بحث و بررسی فقهی را مجسمه جانداران قرار داده و ساخت مجسمه غیرجانداران را چندان مورد توجه قرار نداده‌اند. با این حال، در حالی که بیشتر فقیهان ساختن مجسمه از موجودات غیرجاندار را بی‌اشکال قلمداد کرده‌اند، شیخ انصاری بر آن است که حتی اگر مجسمه موجودات غیرجاندار موجب اعجاب شود و تحسین بیننده را برانگیزد، ساختن آن دارای اشکال است.<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۸۸.</ref>
+علاوه بر این، [[جعفر سبحانی]] نیز بر آن است که اطلاق کلام ابوالصلاح حلبی<ref>حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۸۱.</ref> و ابن‌براج،<ref>ابن‌براج، المهذب، ج۱، ص۳۴۴.</ref> ظهور در حرمت ساخت مجسمه، و حتی مجسمه موجودات غیرجاندار است.<ref>یعقوبی اصفهانی، المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة، ص۳۷۷.</ref>
 ==فتاوا، دلایل و استثنائات حرمت==
-فقیهان با تفکیک حکم فقهیِ ساختن مجسمه موجودات جاندار از غیرجاندار، بر آنند که مجسمه‌سازی از موجودات جاندار حرام است. از سوی دیگر، در حالی که بیشتر فقیهان ساختن مجسمه از موجودات غیرجاندار را بی‌اشکال قلمداد کرده‌اند، اما [[جعفر سبحانی]] بر آن است که اطلاق کلام ابوالصلاح حلبی<ref>حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۸۱.</ref> و ابن‌براج،<ref>ابن‌براج، المهذب، ج۱، ص۳۴۴.</ref> ظهور در حرمت ساخت مجسمه، و حتی مجسمه موجودات غیرجاندار است.<ref>یعقوبی اصفهانی، المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة، ص۳۷۷.</ref>
+به‌گفته شیخ انصاری، حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار در میان فقیهان شیعه، مورد قبول فقیهان شیعه است<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱۴، ص۱۸۳.</ref> و بنابر آنچه سید ابوالقاسم خویی گفته است، اهل‌سنت نیز چنین نظری را برگزیده‌اند.<ref>توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۳۵۳.</ref>
-بنابر ادعای شیخ انصاری، فقیهان شیعه درباره حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار اتفاق نظر دارند<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱۴، ص۱۸۳.</ref> و بنا به گفته [[سید ابوالقاسم خویی]]، اختلافی درباره حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار در میان فقهای شیعه و اهل‌سنت نیست.<ref>توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۳۵۳.</ref> علاوه بر این، شیخ انصاری بر آن است که حتی اگر مجسمه موجودات غیرجاندار موجب اعجاب شود و تحسین بیننده را برانگیزد، ساختن آن دارای اشکال است.<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۸۸.</ref>
 از میان معاصران، فقیهانی چون سید ابوالقاسم خویی،<ref>خویی، توضیح المسائل، ص۲۶۲.</ref> [[سید علی سیستانی]]،<ref>سیستانی، توضیح المسائل، ص۴۲۳.</ref> سید روح‌الله خمینی،<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۷۲.</ref> محمداسحاق فیاض،<ref>فیاض، الاستفتائات الشرعیة، ج۲، ص۱۳.</ref> [[سید موسی شبیری زنجانی]]،<ref>شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ص۸۰.</ref> ناصر مکارم شیرازی،<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۱، ص۱۵۸.</ref> و لطف‌الله صافی گلپایگانی،<ref>صافی گلپایگانی، توضیح المسائل، ص۴۰۹.</ref> ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی‌روح) مانند انسان و حیوان را حرام دانسته‌اند.
@@ خط ۳۵: / خط ۳۸: @@
 ====اجماع و نقد آن====
-حرمت مجسمه‌سازی مورد اجماع فقیهان قرار نگرفته است، با این حال به‌گفته حسینعلی منتظری، اولین کسی که برای این مسئله ادعای اجماع کرده، محقق کرکی بوده<ref>کرکی، جامع المقاصد، ج۴، ص۲۳.</ref> و از میان فقهای متقدم کسی بر این مسئله ادعای اجماع نکرده است.<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ج۲، ص۵۵۷.</ref>
+حرمت مجسمه‌سازی مورد اجماع فقیهان قرار نگرفته است، با این حال به‌گفته حسینعلی منتظری، اولین کسی که برای این مسئله ادعای اجماع کرده، محقق کرکی بوده<ref>محقق کرکی، جامع المقاصد، ج۴، ص۲۳.</ref> و از میان فقهای متقدم کسی بر این مسئله ادعای اجماع نکرده است.<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ج۲، ص۵۵۷.</ref>
 اجماع مذکور از سوی فقیهانی چون سید تقی طباطبایی قمی و حسینعلی منتظری مورد انتقاد واقع شده است؛ چرا که این اجماع را مدرکی و یا محتمل المدرک دانسته و بر این نظرند که محتمل است مدرک فتوای فقها در مسئله حرمت مجسمه‌سازی، روایات زیادی باشد که از طریق شیعه و سنی وارد شده، و بنابراین اجماع دلیل مستقلی برای این مسئله محسوب نمی‌شود.<ref>منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ج۲، ص۵۶۹؛ طباطبایی قمی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، ج۱، ص۱۶۷.</ref>
@@ خط ۶۱: / خط ۶۴: @@
 ===از بین بردن مجسمه===
-به‌گفته علیرضا اعرافی، اگرچه از کلمات فقیهان متقدم به حرمت نگهداری از مجسمه و وجوب محو آن تصریح نشده است، اما از ظاهر کلام برخی از آنها این احکام استفاده می‌شود.<ref>عابدین‌زاده، نقاشی و مجسمه‌سازی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ص۵۵۲.</ref> ادله‌ای که برای وجوب محو مجسمه‌ و حرمت ابقای آن می‌توان بدان استناد جست، عبارتند از:
+به‌گفته علیرضا اعرافی، اگرچه از کلمات فقیهان متقدم به حرمت نگهداری از مجسمه و وجوب محو آن تصریح نشده است، اما از ظاهر کلام برخی از آنها این احکام استفاده می‌شود.<ref>عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ص۵۵۲.</ref> ادله‌ای که برای وجوب محو مجسمه‌ و حرمت ابقای آن می‌توان بدان استناد جست، عبارتند از:
 *همانطور که ایجاد مجسمه نزد شارع مبغوضیت دارد، وجود مجسمه و بقای آن نیز مبغوضیت دارد؛ بنابراین آنچه بر حرمت مجسمه‌سازی دلالت دارد بر وجوب محو آن نیز دلالت می‌کند.<ref>روحانی، فقه الصادق، ج۱۴، ص۲۳۸.</ref> با این حال شیخ انصاری در این باره بر آن است که با توجه به روایات فقط ایجاد مجسمه از نظر شارع ممنوع است، اما وجود و بقای آن در نزد شارع مبغوضیت ندارد تا نتیجه گرفته شود که محو و از بین بردن آن واجب باشد.<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۹۳.</ref> محمد فاضل لنکرانی نیز بر آن است که هیچ ملازمه‌ای بین حرمت مجسمه‌سازی و وجوب محو مجسمه وجود ندارد.<ref>فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، ص۱۵۷-۱۵۸.</ref>
 *وجود روایاتی که در آنها به شکستن مجسمه‌ها امر شده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۱۳، ص۲۳۳.</ref> در این باره نیز سید محمدصادق روحانی و محمد فاضل لنکرانی بر آنند که روایات شکستن مجسمه ناظر به مواردی است که از مجسمه‌ها به‌عنوان بت و برای تعظیم و پرستش استفاده شود.<ref>روحانی، فقه الصادق، ج۱۴، ص۲۴۰؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، ص۱۴۲.</ref>
@@ خط ۷۱: / خط ۷۴: @@
 {{اصلی|مجسمه‌سازی (منابع مطالعاتی)}}
 مجسمه‌سازی در آثار و متون فقهی معاصر به دو صورت ارائه شده است:
-#مجسمه‌سازی، در برخی از آثار فقهی، در ضمن دیگر مباحث فقهی مطرح شده است؛ از جمله در کتاب‌های «مصباح الفقاهه»، تقریرات درس فقه سید ابوالقاسم خویی، «المکاسب المحرمة» نوشته سید روح‌الله خمینی، «دراسات فی المکاسب المحرمة» نوشته حسینعلی منتظری، «فقه الصادق» تألیف سید محمدصادق روحانی و «المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة»، تقریرات درس خارج فقه جعفر سبحانی.
+#مجسمه‌سازی، در برخی از آثار فقهی، در ضمن دیگر مباحث فقهی مطرح شده است؛ از جمله در کتاب‌های «مصباح الفقاهه»، تقریرات درس فقه [[سید ابوالقاسم خویی]]، «المکاسب المحرمة» نوشته [[سید روح‌الله موسوی خمینی|سید روح‌الله خمینی]]، «دراسات فی المکاسب المحرمة» نوشته [[حسینعلی منتظری]]، «فقه الصادق» تألیف [[سید محمدصادق روحانی]] و «المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة»، تقریرات درس خارج فقه [[جعفر سبحانی]].
 #تک‌نگاری‌ها: برخی از آثاری که به‌طور مستقل در موضوع مجسمه‌سازی به نگارش درآمده‌اند عبارتند از:
-::*مجسمه‌سازی و نقاشی: درس خارج فقه علیرضا اعرافی با موضوع مجسمه‌سازی و نقاشی است که به قلم علیرضا عابدین‌زاده تقریر یافته است.
+::*مجسمه‌سازی و نقاشی: درس خارج فقه [[علیرضا اعرافی]] با موضوع مجسمه‌سازی و نقاشی است که به قلم علیرضا عابدین‌زاده تقریر یافته است.
-::*تصویر و مجسمه‌سازی در فقه شیعی: نوشته سید عباس سیدکریمی. این کتاب در ۲۲۴ صفحه به زبان فارسی نگارش یافته است. نویسنده در این کتاب به بیان دیدگاه فقیهان شیعه و ادله آنان در رابطه با حکم شرعی تصویر و مجسمه‌سازی پرداخته است.
+::*[[تصویر و مجسمه‌سازی در فقه شیعی]]: نوشته [[سید عباس سیدکریمی]]. این کتاب در ۲۲۴ صفحه به زبان فارسی نگارش یافته است. نویسنده در این کتاب به بیان دیدگاه فقیهان شیعه و ادله آنان در رابطه با حکم شرعی تصویر و مجسمه‌سازی پرداخته است.
 ==پانویس==
@@ خط ۸۰: / خط ۸۳: @@
 ==منابع==
+{{منابع}}
 *ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
-*ابن‌هشام الحمیری، عبدالملک، السیرة النبویة، قاهره، مكتبة محمد علی صییح، بی‌تا.
 *احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
-*الهامی، رضا، «بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی»، مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۸۱ش.
 *بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
 *تبریزی، میرزا جواد، توضیح المسائل، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۸۲ش.
@@ خط ۹۱: / خط ۹۳: @@
 *حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
 *حسینی، احمد، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
-*حسینی، احمد، «فقه و هنرهای تصویری و تجسمی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
 *حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الإمام أمير المؤمنين عليه‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
 *خامنه‌ای، سید علی، رساله اجوبة الاستفتائات، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۸ش.
@@ خط ۹۸: / خط ۹۹: @@
 *خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
 *خویی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۲ق.
-*دوانی، علی، تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
 *روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، قم، مدرسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۲ق.
 *سیستانی، سید علی، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۵ق.
 *شبیری زنجانی، موسی، توضیح المسائل، قم، مؤسسه تحقیقاتی ولاء، ۱۳۸۴ش.
 *شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات باقری، ۱۴۱۵ق.
-*شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
 *صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۸۵ش.
 *صافی گلپایگانی، لطف‌الله، توضیح المسائل، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
@@ خط ۱۰۹: / خط ۱۰۸: @@
 *طباطبایی قمی، سید تقی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، انتشارات محلاتی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
 *عابدین‌زاده، احمد، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس خارج علیرضا اعرافی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۰ش.
-*علامه حلی، یوسف بن مطهر، مختلف الشیعه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
-*علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
-*علیدوست، ابوالقاسم، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، قبسات، شماره ۷۸، زمستان ۱۳۹۴ش.
 *فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
 *فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، چاپ هفتم، ۱۳۷۴ش.
 *فاضل لنکرانی، محمدجواد، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۹۶ش.
 *فیاض، محمداسحاق، الاستفتائات الشرعیه، بی‌جا، الکلمة الطیبة، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
-*کارتر، کرتیس. ال، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
 *کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
-*مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
 *[http://saanei.org/index.php?view=01,02,48,157,0 «مجسمه سازی و هنرهای تجسمی»]، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله العظمی صانعی، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
-*محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
-*محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۸۱ش.
 *محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
 *مغنیه، محمدجواد، فلسفات اسلامیه، بیروت، چاپ ششم، ۱۹۹۳م.
@@ خط ۱۳۲: / خط ۱۲۴: @@
 *وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، قم، مدرسه باقرالعلوم(ع)، ۱۴۲۱ق.
 *یعقوبی اصفهانی، سیف‌الله، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۴ق.
+{{پایان}}