محمدطاهر بن عاشور: تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جز removed Category:پیشنویس مقالهها using HotCat |
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جز added Category:مقاله‌‌های شخصیت‌شناسی using HotCat |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
| شاگردان = | | شاگردان = | ||
| وب سایت = | | وب سایت = | ||
}}'''محمدطاهر بن عاشور''' (۱۲۹۶-۱۳۹۳ق) مفسر و فقیه اهل تونس و نظریه‌پرداز در مقاصد الشریعه که با کتاب «مقاصد الشریعة» و تفسیر «التحریر و التنویر» در جهان اسلام شناخته شده است. ابن‌عاشور اشعری‌مسلک و مالکی‌مذهب و از عالمان اصلاح‌گری محسوب می‌شود که توانست بنیان‌گذار تحولات و نوآوری‌های بسیاری در ساحت‌های علمی و اجتماعی | }}'''محمدطاهر بن عاشور''' (۱۲۹۶-۱۳۹۳ق) مفسر و فقیه اهل تونس و نظریه‌پرداز در [[مقاصد الشریعه]] که با کتاب «مقاصد الشریعة» و تفسیر «التحریر و التنویر» در جهان اسلام شناخته شده است. ابن‌عاشور اشعری‌مسلک و مالکی‌مذهب و از عالمان اصلاح‌گری محسوب می‌شود که توانست بنیان‌گذار تحولات و نوآوری‌های بسیاری در ساحت‌های علمی و اجتماعی تونس باشد. | ||
ابن‌عاشور اسلام را دینی اهل تساهل و تسامح می‌دید و به همین جهت آن را دارای ظرفیت‌های حضور در ساحت اجتماع و سیاست می‌دانست، و از همین منظر به گزاره‌های وحیانی نگاه می‌کرد. او سکولارهای مسلمان که اسلام را حداقلی می‌دیدند نقد می‌کرد و اسلام را مبرا از ساحت حکومت نمی‌دانست. | ابن‌عاشور اسلام را دینی اهل تساهل و تسامح می‌دید و به همین جهت آن را دارای ظرفیت‌های حضور در ساحت اجتماع و سیاست می‌دانست، و از همین منظر به گزاره‌های وحیانی نگاه می‌کرد. او سکولارهای مسلمان که اسلام را حداقلی می‌دیدند نقد می‌کرد و اسلام را مبرا از ساحت حکومت نمی‌دانست. | ||
ابن‌عاشور با تکیه بر رویکرد اصلاحی خود، فقه را کارآمد و عصری می‌دیدید و این دغدغه را از مسیر توجه به مقاصد شارع و اعتقاد به ظرفیت تساهل و | ابن‌عاشور با تکیه بر رویکرد اصلاحی خود، فقه را کارآمد و عصری می‌دیدید و این دغدغه را از مسیر توجه به مقاصد شارع و اعتقاد به ظرفیت [[شریعت سمح و سهله|تساهل و تسامح]]، و [[تعلیل‌پذیری احکام|تعلیل‌پذیری احکام اجتماعی]] پیگیری می‌کرد. بر همین اساس درباره احکام متعددی مثل قربانی در حج، زدن زنان، ساختار حکومت و مشقت در روزه بازخوانی و رای جدیدی را ابراز کرده است. | ||
ابن‌عاشور مقاصد الشریعه را برای نوسازی اصول فقه و چه بسا به‌عنوان یک ظرفیت جایگزین برای آن مطرح و تلاش می‌کند تا با نظریه مقاصد، از نگاه تجزئه‌ای (جزئی‌نگر) در فهم احکام و فردی‌دیدن آنها به نگاه اجتماعی و کل‌نگر گذر کند. با این همه، نوآوری‌های ابن‌عاشور در مقصدگرایی و تفسیر و نگاه اجتماعی او به آموزه‌های دینی، از نگاه ناقدان دور نمانده و برخی صاحب‌نظران تلاش کرده‌اند پیامدهای مثبت و منفی آثار فکری او را مورد تحلیل قرار دهند. | ابن‌عاشور مقاصد الشریعه را برای نوسازی اصول فقه و چه بسا به‌عنوان یک ظرفیت جایگزین برای آن مطرح و تلاش می‌کند تا با نظریه مقاصد، از نگاه تجزئه‌ای (جزئی‌نگر) در فهم احکام و فردی‌دیدن آنها به نگاه اجتماعی و کل‌نگر گذر کند. با این همه، نوآوری‌های ابن‌عاشور در مقصدگرایی و تفسیر و نگاه اجتماعی او به آموزه‌های دینی، از نگاه ناقدان دور نمانده و برخی صاحب‌نظران تلاش کرده‌اند پیامدهای مثبت و منفی آثار فکری او را مورد تحلیل قرار دهند. | ||
== شخصیت‌شناسی ابن‌عاشور== | == شخصیت‌شناسی ابن‌عاشور== | ||
محمدطاهر بن عاشور، (۱۸۷۹-۱۹۷۳م) شیخ‌الاسلام مذهب مالکی در تونس و همچنین شیخ جامع | محمدطاهر بن عاشور، (۱۸۷۹-۱۹۷۳م) شیخ‌الاسلام مذهب مالکی در تونس و همچنین شیخ جامع زیتونه، در «مرسی» از نواحی شمالی تونس متولد شد. قرآن را حفظ کرد و با زبان فرانسوی نیز آشنا شد. او پژوهشگری ادیب، مفسر، اصولی و نظریه‌پرداز در حوزه مقاصدالشریعه و نظام اجتماعی - سیاسی دین به شمار می‌رود.<ref>المیساوی، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۸۰.</ref> و از چهار تن از استادانش اجازه اجتهاد داشت. او با تأثیرپذیری از انقلاب فکری کسانی چون جمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده از سرآمدان تحول‌آفرینی در جامعه پیرامونی خویش شد. و سرانجام در روز شنبه ۱۳ رجب ۱۳۹۴ق درگذشت. | ||
=== آثار ابن‌عاشور === | === آثار ابن‌عاشور === | ||
ابن‌عاشور | ابن‌عاشور تألیفات بسیاری دارد؛ این تألیفات اگرچه در یک حوزه خاص نمی‌گنجند؛ اما وجه مشترکشان در نو بودن آنهاست. وی قریب به ۳۸ اثر منتشرشده و آثار منتشرنشده فراوانی دارد.<ref>الغالی، محمد الطاهر بن عاشور: حیاته و آثاره؛ الحسنی، مقاصد شریعت از نگاه ابن‌عاشور، ص۱۴۲-۱۵۰.</ref> برخی از آثار او که نشان‌گر اندیشه‌های او درباره مشکلات معاصر مسلمانان است عبارتند از: | ||
# ''تفسیر التحریر و التنویر'': این موسوعه علمی - قرآنی از ماندگارترین آثار وی و از تفاسیر مهم دوران معاصر است که بر وزان تفاسیر قرآن به قرآن تنظیم شده است.<ref>صقر، منهج الطاهر بن عاشور فی التفسیر، ص۵۴.</ref> علاوه بر آن به‌عنوان یک ضلع از اضلاع روش‌شناسانه، بر توجه به احادیث، شعر، لغت، اعراب، بلاغت و... که برخی از آن به «درایه» تعبیر کرده‌اند<ref>صقر، منهج الطاهر بن عاشور فی التفسیر، ص۱۳۹.</ref> استوار است. تفسیر التحریر بر سیاق و مشی اصلاح‌گرایانه تدوین شده؛ لذا بی‌توجه به پرسش‌ها و چالش‌های عصری‌اش نبوده است. | # ''تفسیر التحریر و التنویر'': این موسوعه علمی - قرآنی از ماندگارترین آثار وی و از تفاسیر مهم دوران معاصر است که بر وزان تفاسیر قرآن به قرآن تنظیم شده است.<ref>صقر، منهج الطاهر بن عاشور فی التفسیر، ص۵۴.</ref> علاوه بر آن به‌عنوان یک ضلع از اضلاع روش‌شناسانه، بر توجه به احادیث، شعر، لغت، اعراب، بلاغت و... که برخی از آن به «درایه» تعبیر کرده‌اند<ref>صقر، منهج الطاهر بن عاشور فی التفسیر، ص۱۳۹.</ref> استوار است. تفسیر التحریر بر سیاق و مشی اصلاح‌گرایانه تدوین شده؛ لذا بی‌توجه به پرسش‌ها و چالش‌های عصری‌اش نبوده است. | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
# ''نقدٌ علمیٌ لکتاب الاسلام و اصول الحکم'': در این کتاب ابن‌عاشور با تأکید بر عدم جدایی دین از سیاست، تفکر مبتنی بر این جدایی که از ناحیه کسانی مثل [[علی عبدالرازق]] مطرح شده بود را مورد نقد قرار داده است. | # ''نقدٌ علمیٌ لکتاب الاسلام و اصول الحکم'': در این کتاب ابن‌عاشور با تأکید بر عدم جدایی دین از سیاست، تفکر مبتنی بر این جدایی که از ناحیه کسانی مثل [[علی عبدالرازق]] مطرح شده بود را مورد نقد قرار داده است. | ||
== ابن‌عاشور و ظرفیت‌سازی برای حضور فقه در جهان جدید == | == ابن‌عاشور و ظرفیت‌سازی برای حضور فقه در جهان جدید == | ||
فقه مالکی دارای خصوصیاتی است که در مقایسه با دیگر مذاهب، نوآوری در آن با سهولت بیشتری رخ داده است. ویژگی‌هایی چون: (الف) انعطاف‌پذیری در اصول، (ب) توجه به مقاصد شریعت، (ج) مصلحت‌سنجی فقهی در حوزه احکام اجتماعی، (د) توجه به اموری مثل «خلاف» و «جایگاه عرف» و مانند آن که به قدرت اندیشه و گستردگی افق دید فقیهان این مذهب کمک می‌کند.<ref>ر.ک: الزلمی، اسباب اختلاف الفقهاء فی الاحکام الشرعیة، ص۵۱، فرج حسین، و السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی، | فقه مالکی دارای خصوصیاتی است که در مقایسه با دیگر مذاهب، نوآوری در آن با سهولت بیشتری رخ داده است. ویژگی‌هایی چون: (الف) انعطاف‌پذیری در اصول، (ب) توجه به مقاصد شریعت، (ج) مصلحت‌سنجی فقهی در حوزه احکام اجتماعی، و (د) توجه به اموری مثل «خلاف» و «جایگاه عرف» و مانند آن که به قدرت اندیشه و گستردگی افق دید فقیهان این مذهب کمک می‌کند.<ref>ر.ک: الزلمی، اسباب اختلاف الفقهاء فی الاحکام الشرعیة، ص۵۱، فرج حسین، و السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی، ص۴۰۱ و الریسونی، نظریة المقاصد عند الامام الشاطبی، ص۲۹۹.</ref> | ||
بخشی از نوآوری‌های ابن‌عاشور در عرصه فقهی زائیده گرایش فقهی وی و بخشی دیگر برآمده از نوع نگاه او به شریعت و دین است. | بخشی از نوآوری‌های ابن‌عاشور در عرصه فقهی زائیده گرایش فقهی وی و بخشی دیگر برآمده از نوع نگاه او به شریعت و دین است. | ||
===آزاداندیشی و عدم تعصب === | ===آزاداندیشی و عدم تعصب === | ||
یکی از سرفصل‌هایی که ابن‌عاشور در آیات‌الاحکام مورد توجه قرار داده، آزاداندیشی و عدم تعصب فقهی است<ref>عنبوری، مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر.</ref> که از تعلق خاطر او به فقه مالکی نشأت می‌گیرد. این ویژگی هم از مختصات مکتب تفسیری غرب اسلامی است <ref>شفیعی، «روش‌شناسی تفسیر در مغرب اسلامی».</ref> و هم آن را از ویژگی‌های مذهب مالکی دانسته‌اند.<ref>فراج حسین، و محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه؛ عنبوری، مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر.</ref> | یکی از سرفصل‌هایی که ابن‌عاشور در آیات‌الاحکام مورد توجه قرار داده، آزاداندیشی و عدم تعصب فقهی است<ref>عنبوری، مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر.</ref> که از تعلق خاطر او به فقه مالکی نشأت می‌گیرد. این ویژگی هم از مختصات مکتب تفسیری غرب اسلامی است <ref>شفیعی، «روش‌شناسی تفسیر در مغرب اسلامی».</ref> و هم آن را از ویژگی‌های مذهب مالکی دانسته‌اند.<ref>فراج حسین، و محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه؛ عنبوری، مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر.</ref> | ||
===توسعه در بهره‌گیری از مصالح مرسله === | ===توسعه در بهره‌گیری از مصالح مرسله === | ||
مالک بیش از امامان دیگر به مصالح مرسله عمل می‌کند و قائل به توسعه در بهره‌گیری از آن است.<ref>فراج حسین، و محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه، ص۴۰۰.</ref> ابن‌عاشور نیز در «مقاصد الشریعة الاسلامیة» خود مفصل به بحث مصلحت در شریعت پرداخته و با تقسیم مصلحت به عامه و خاصه می‌گوید مصحلت عمومی، هر چیزی است که صلاح عموم مردم در آن باشد و مصلحت خاص آن است که صلاح تک تک انسان‌ها بدون لحاظ حالت اجتماعی‌شان تأمین گردد.<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة اسلامیة، ص ۲۷۹.</ref> | مالک بیش از امامان دیگر به مصالح مرسله عمل می‌کند و قائل به توسعه در بهره‌گیری از آن است.<ref>فراج حسین، و محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه، ص۴۰۰.</ref> ابن‌عاشور نیز در «مقاصد الشریعة الاسلامیة» خود مفصل به بحث مصلحت در شریعت پرداخته و با تقسیم مصلحت به عامه و خاصه می‌گوید مصحلت عمومی، هر چیزی است که صلاح عموم مردم در آن باشد و مصلحت خاص آن است که صلاح تک تک انسان‌ها بدون لحاظ حالت اجتماعی‌شان تأمین گردد.<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة اسلامیة، ص ۲۷۹.</ref> | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
== چیستی و جایگاه تسامح در اسلام در اندیشه ابن عاشور == | == چیستی و جایگاه تسامح در اسلام در اندیشه ابن عاشور == | ||
ابن‌عاشور اولین ویژگی شریعت اسلام و بزرگترین مقصد شرعی آن را تسامح و مدارا با مؤمنان می‌داند<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۲۶۸.</ref> و آیاتی هم‌چون [[آیه ۸۵ سوره بقره|بقره: ۸۵]]، [[آیه ۷۸ سوره حج|حج: ۷۸]] و [[آیه ۶ سوره مائده|مائده: ۶]] و چندین روایات از پیامبر(ص) را دلیل بر درستی نظریه تسامح در اسلام دانسته است.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۲۷۰-۲۷۱.</ref> وی تسامح را از لوازم فطری‌بودن دین اسلام دانسته و تصریح می‌کند که مهم‌ترین تفاوت اسلام با دیگر ادیان، ابتناء آن بر فطریات است.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۹۲.</ref> به‌گفته ابن‌عاشور تسامح، مرزی است بین سخت‌گیری و رهاکردن و به مفهوم اعتدال و وسطیت برمی‌گردد.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۹۲.</ref> | ابن‌عاشور اولین ویژگی شریعت اسلام و بزرگترین مقصد شرعی آن را تسامح و مدارا با مؤمنان می‌داند<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۲۶۸.</ref> و آیاتی هم‌چون [[آیه ۸۵ سوره بقره|بقره: ۸۵]]، [[آیه ۷۸ سوره حج|حج: ۷۸]] و [[آیه ۶ سوره مائده|مائده: ۶]] و چندین روایات از پیامبر(ص) را دلیل بر درستی نظریه تسامح در اسلام دانسته است.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۲۷۰-۲۷۱.</ref> وی تسامح را از لوازم فطری‌بودن دین اسلام دانسته و تصریح می‌کند که مهم‌ترین تفاوت اسلام با دیگر ادیان، ابتناء آن بر فطریات است.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۹۲.</ref> به‌گفته ابن‌عاشور تسامح، مرزی است بین سخت‌گیری و رهاکردن و به مفهوم اعتدال و وسطیت برمی‌گردد.<ref>ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج۲۱؛ ص۹۲.</ref> | ||
در دیدگاه ابن‌عاشور تسامح اثری عظیم در انتشار شریعت و تداوم حیات آن دارد. او با کنار هم قرار دادن مجموع این ادله، نتیجه می‌گیرد که: تسامح یکی از مهم‌ترین مباحث دینی است.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۲۲۷.</ref> وی شریعت الهی را شریعتی می‌داند که دارای تسامح، دوری از خشونت، ثبات و دگرگونی در تشریع و [[مساوات]] و [[آزادی]] است.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۲۲، ص۷۱؛ أصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۲۲۳؛ مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۱۱۲ ـ ۱۱۱.</ref> | در دیدگاه ابن‌عاشور تسامح اثری عظیم در انتشار شریعت و تداوم حیات آن دارد. او با کنار هم قرار دادن مجموع این ادله، نتیجه می‌گیرد که: تسامح یکی از مهم‌ترین مباحث دینی است.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۲۲۷.</ref> وی شریعت الهی را شریعتی می‌داند که دارای تسامح، دوری از خشونت، ثبات و دگرگونی در تشریع و [[مساوات]] و [[آزادی]] است.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۲۲، ص۷۱؛ أصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۲۲۳؛ مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۱۱۲ ـ ۱۱۱.</ref> | ||
=== تطبیق تسامح بر احکام روزه === | === تطبیق تسامح بر احکام روزه === | ||
ابن‌عاشور بر مبنای تسامح در شریعت، با استناد به واژه «یطیقون» در [[آیه ۱۸۴ سوره بقره]]، قائل به جواز افطار برای همه کسانی است که روزه برای‌شان مشقت‌آور است و یا احتمال ضرری همانند پیران، زنان شیرده و حامله می‌دهند. این حکم با توجه به تفاوت مزاج‌ها و زمان‌های روزه‌داری، و با توجه به شغل روزه‌دار متفاوت خواهد بود. لذا صاحبان حرفه و شغل‌ها سخت، حکم‌شان حکم پیران و زنان شیرده و حامله است.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۲، ص۱۶۷.</ref> | ابن‌عاشور بر مبنای تسامح در شریعت، با استناد به واژه «یطیقون» در [[آیه ۱۸۴ سوره بقره]]، قائل به جواز افطار برای همه کسانی است که روزه برای‌شان مشقت‌آور است و یا احتمال ضرری همانند پیران، زنان شیرده و حامله می‌دهند. این حکم با توجه به تفاوت مزاج‌ها و زمان‌های روزه‌داری، و با توجه به شغل روزه‌دار متفاوت خواهد بود. لذا صاحبان حرفه و شغل‌ها سخت، حکم‌شان حکم پیران و زنان شیرده و حامله است.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۲، ص۱۶۷.</ref> | ||
==تعلیل‌پذیری احکام، زمینه‌ساز همراهی با عقلانیت عصری== | ==تعلیل‌پذیری احکام، زمینه‌ساز همراهی با عقلانیت عصری== | ||
یکی از مبانی مصلحت‌گرایی و عقلانی‌کردن فقه، میزان پایبندی به ظاهر آنها یا عرصه گشودن بر تعلیل است. ابن‌عاشور از صاحب‌نظرانی است که [[تعلیل‌پذیری احکام]] را پذیرفته است. <ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۹۳-۹۶.</ref> | یکی از مبانی مصلحت‌گرایی و عقلانی‌کردن فقه، میزان پایبندی به ظاهر آنها یا عرصه گشودن بر تعلیل است. ابن‌عاشور از صاحب‌نظرانی است که [[تعلیل‌پذیری احکام]] را پذیرفته است. <ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۹۳-۹۶.</ref> | ||
او نظریه مقاصد الشریعه خود را بر سه اساس عقلی استوار کرده است که عبارتند از: فطرت، مصلحت و تعلیل. ابن‌عاشور عقلانی‌شدن تفکر دینی در دایره تشریعات را با اعتقاد به تعلیل‌پذیری احکام گره زده و از آن به «معقولیت قانون‌گذاری» یاد می‌کند.<ref>ابن‌عاشورا، أصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۵۳-۵۸.</ref> وی معتقد است که: انکار تعلیل، به جمود بر ظواهر الفاظ شرعی در استدلال‌ها خواهد انجامید که آن هم شریعت را به ورطه توقف و ایستایی در اثبات احکام شرع درباره رخدادهای تازه خواهد کشاند و بیم آن می‌رود که به نفی قابلیت‌های شریعت برای همه زمان‌ها و مکان‌ها بینجامد.<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۴۷.</ref> | او نظریه مقاصد الشریعه خود را بر سه اساس عقلی استوار کرده است که عبارتند از: فطرت، مصلحت و تعلیل. ابن‌عاشور عقلانی‌شدن تفکر دینی در دایره تشریعات را با اعتقاد به تعلیل‌پذیری احکام گره زده و از آن به «معقولیت قانون‌گذاری» یاد می‌کند.<ref>ابن‌عاشورا، أصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۵۳-۵۸.</ref> وی معتقد است که: انکار تعلیل، به جمود بر ظواهر الفاظ شرعی در استدلال‌ها خواهد انجامید که آن هم شریعت را به ورطه توقف و ایستایی در اثبات احکام شرع درباره رخدادهای تازه خواهد کشاند و بیم آن می‌رود که به نفی قابلیت‌های شریعت برای همه زمان‌ها و مکان‌ها بینجامد.<ref>ابن‌عاشور، مقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۴۷.</ref> | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
== ابن‌عاشور و مقاصدالشریعه == | == ابن‌عاشور و مقاصدالشریعه == | ||
پس از گذشت سال‌ها از اولین چاپ کتاب «[[مقاصد الشریعة الاسلامیة (کتاب)|مقاصد الشریعة الاسلامیة]]» اثر ابن‌عاشور، ولی این کتاب و آراء نویسنده آن، کماکان منبع مهمی در مورد مقاصد شریعت است و از طرف صاحب‌نظران مورد نقد و تحلیل قرار می‌گیرد که ازجمله آنها می‌توان به کتاب‌های «نظریه المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور» و «الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه مقاصد الشریعه الاسلامیه» اشاره کرد. ابن‌عاشور که [[احمد الریسونی]] از وی با عنوان «معلم ثانی» در مقاصد یاد کرده است،<ref>المیساوی، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۷۰.</ref> دغدغه مقاصد الشریعه را با کتاب «الیس الصبح بقریب» مطرح کرد.<ref>الریسونی، محاضرات فی المقاصد الشریعه، ص۹۶.</ref> | پس از گذشت سال‌ها از اولین چاپ کتاب «[[مقاصد الشریعة الاسلامیة (کتاب)|مقاصد الشریعة الاسلامیة]]» اثر ابن‌عاشور، ولی این کتاب و آراء نویسنده آن، کماکان منبع مهمی در مورد مقاصد شریعت است و از طرف صاحب‌نظران مورد نقد و تحلیل قرار می‌گیرد که ازجمله آنها می‌توان به کتاب‌های «نظریه المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور» و «الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه مقاصد الشریعه الاسلامیه» اشاره کرد. ابن‌عاشور که [[احمد الریسونی]] از وی با عنوان «معلم ثانی» در مقاصد یاد کرده است، <ref>المیساوی، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعة الاسلامیة، ص۷۰.</ref> دغدغه مقاصد الشریعه را با کتاب «الیس الصبح بقریب» مطرح کرد.<ref>الریسونی، محاضرات فی المقاصد الشریعه، ص۹۶.</ref> | ||
نظریه مقاصد همان‌گونه که اسماعیل الحسنی می‌نویسد در نگاه ابن‌عاشور: در اندیشه تحقق صلاح فردی، اجتماعی و عمرانی تبلور می‌یابد و راه آن اصلاح جهان است از طریق صالح‌شدن انسان که بر جهان سلطه دارد. این مقصد بر سایر مقاصد حاکمیت دارد.<ref>الحسنی، نظریه المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۲۳۱.</ref> نظریه مقاصد ابن‌عاشور را برخی پایانی بر علم اصول دانسته‌اند؛ چرا که معتقدند: نظریه مقاصد گُذار از نگاه تجزئه‌ای (جزئی‌نگر) در فهم احکام و فردی دیدن آنها به نگاه اجتماعی و عمومی است.<ref>المیساوی، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعه الاسلامیه، ص۴۶.</ref> | نظریه مقاصد همان‌گونه که اسماعیل الحسنی می‌نویسد در نگاه ابن‌عاشور: در اندیشه تحقق صلاح فردی، اجتماعی و عمرانی تبلور می‌یابد و راه آن اصلاح جهان است از طریق صالح‌شدن انسان که بر جهان سلطه دارد. این مقصد بر سایر مقاصد حاکمیت دارد.<ref>الحسنی، نظریه المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۲۳۱.</ref> نظریه مقاصد ابن‌عاشور را برخی پایانی بر علم اصول دانسته‌اند؛ چرا که معتقدند: نظریه مقاصد گُذار از نگاه تجزئه‌ای (جزئی‌نگر) در فهم احکام و فردی دیدن آنها به نگاه اجتماعی و عمومی است.<ref>المیساوی، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعه الاسلامیه، ص۴۶.</ref> | ||
=== طبقه‌بندی مقاصد === | === طبقه‌بندی مقاصد === | ||
از جمله نوآوری‌های ابن‌عاشور به بیان احمد ریسونی این است که وی ساحت جدیدی را برای نگاه مقاصد باز کرد که در میانه مقاصد کلی و جزئی قرار می‌گیرند.<ref>الریسونی، الذریعه الی مقاصد الشریعه، ص۶۹.</ref> ریسونی در یکی دیگر از آثارش می‌نویسد: مقاصد شریعت سه گونه‌اند؛ مقاصد کلی، مقاصد جزئی و مقاصد خاص.<ref>الریسونی، الفکر المقاصدی، قواعده و فوائده، ص۱۵.</ref> ریسونی در تعریف مقاصد خاص آورده است: مقاصدی که فوق مقاصد جزئی و پایین‌تر از مقاصد کلی‌اند و ناظر به یک تشریع معین‌اند.<ref>الریسونی، محاضرات فی مقاصد التشریع، ص۹۷.</ref> ابن‌عاشور معتقد است به دست آوردن مقاصد از سه راه ممکن است: استقراء، ادله روشن قرآنی و سنت متواتر.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۲۳۱.</ref> | از جمله نوآوری‌های ابن‌عاشور به بیان احمد ریسونی این است که وی ساحت جدیدی را برای نگاه مقاصد باز کرد که در میانه مقاصد کلی و جزئی قرار می‌گیرند.<ref>الریسونی، الذریعه الی مقاصد الشریعه، ص۶۹.</ref> ریسونی در یکی دیگر از آثارش می‌نویسد: مقاصد شریعت سه گونه‌اند؛ مقاصد کلی، مقاصد جزئی و مقاصد خاص.<ref>الریسونی، الفکر المقاصدی، قواعده و فوائده، ص۱۵.</ref> ریسونی در تعریف مقاصد خاص آورده است: مقاصدی که فوق مقاصد جزئی و پایین‌تر از مقاصد کلی‌اند و ناظر به یک تشریع معین‌اند.<ref>الریسونی، محاضرات فی مقاصد التشریع، ص۹۷.</ref> ابن‌عاشور معتقد است به دست آوردن مقاصد از سه راه ممکن است: استقراء، ادله روشن قرآنی و سنت متواتر.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۲۳۱.</ref> | ||
اسماعیل الحسنی که تلاش کرده نگاهی انتقادی به نظریه ابن‌عاشور داشته باشد، معتقد است راه‌هایی که ابن‌عاشور -در اثبات مقاصد الشریعه- بر آنها اعتماد کرده جز به مقاصد کلی نمی‌رسد؛ زیرا یا به استقراء بر می‌گردد، ... و یا به ادله قرآنی که بر مقصد کلی دلالت می‌کند.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۴۳۰.</ref> وی معتقد است: راه‌های اثبات مقاصد نزد ابن‌عاشور به آنچه در بخش کوچکی از کتاب مقاصد عرضه داشته، محصور نیست، بلکه تأمل در روش‌شناسی بحث، پژوهشگر را به کشف راه‌های دیگری در اثبات مقاصد می‌رساند.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۴۳۰.</ref> | اسماعیل الحسنی که تلاش کرده نگاهی انتقادی به نظریه ابن‌عاشور داشته باشد، معتقد است راه‌هایی که ابن‌عاشور -در اثبات مقاصد الشریعه- بر آنها اعتماد کرده جز به مقاصد کلی نمی‌رسد؛ زیرا یا به استقراء بر می‌گردد، ... و یا به ادله قرآنی که بر مقصد کلی دلالت می‌کند.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۴۳۰.</ref> وی معتقد است: راه‌های اثبات مقاصد نزد ابن‌عاشور به آنچه در بخش کوچکی از کتاب مقاصد عرضه داشته، محصور نیست، بلکه تأمل در روش‌شناسی بحث، پژوهشگر را به کشف راه‌های دیگری در اثبات مقاصد می‌رساند.<ref>الحسنی، نظریة المقاصد عند الامام محمد الطاهر بن عاشور، ص۴۳۰.</ref> | ||
| خط ۸۷: | خط ۸۷: | ||
ابن‌عاشور ساحت اجتماع و سیاست را یکی از دغدغه‌های دین می‌داند و بر خلاف کسانی مثل [[علی عبدالرازق]]، سکولاریسم را به رسمیت نمی‌شناسد. او بنیادهای نظام اجتماعی دین را ذیل دو فن قرار می‌دهد: فن اول بنیادش بر مکارم اخلاق، عدالت، انصاف، اتحاد و نوع‌دوستی است و فن دوم آن بر [[مساوات]]، [[آزادی]]، حق، عدل و [[تسامح]] و... استوار است.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۲۲.</ref> | ابن‌عاشور ساحت اجتماع و سیاست را یکی از دغدغه‌های دین می‌داند و بر خلاف کسانی مثل [[علی عبدالرازق]]، سکولاریسم را به رسمیت نمی‌شناسد. او بنیادهای نظام اجتماعی دین را ذیل دو فن قرار می‌دهد: فن اول بنیادش بر مکارم اخلاق، عدالت، انصاف، اتحاد و نوع‌دوستی است و فن دوم آن بر [[مساوات]]، [[آزادی]]، حق، عدل و [[تسامح]] و... استوار است.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۲۲.</ref> | ||
ابن‌عاشور در کتاب «اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام»، با توجه به نگاه اجتماعی او به دین اسلام و حاکمیت دینی، درباره حاکمان و شرایط و شیوه‌های انتخاب آنها به تفصیل سخن گفته است. وی در تفسیر نیز این نگاه را مورد توجه قرار داده است. ازجمله وی در تفسیر [[آیه ۵۹ سوره نساء]]، اولی‌الامر را کسانی می‌داند که مردم امر حکومت خود را به آنها واگذار کرده‌اند.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۴، ص۱۶۵.</ref> از این عبارت ابن‌عاشور می‌توان فهمید که وی شیوه انتخاب را چیزی در راستای دموکراسی‌های جدید می‌داند؛ اما آن‌گاه که در مقام تبیین شرائط حاکمان است، دیگر نمی‌توان وی را همراه با اندیشه‌های جدید در راستای حکومت دانست؛ زیرا به‌باور او اولی‌الامر در نظر شریعت، طایفه معینی از رهبران دینی امت مسلمان هستند که صفات آنان را باید در شریعت پیدا کرد.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۴، ص۱۶۶.</ref> | ابن‌عاشور در کتاب «اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام»، با توجه به نگاه اجتماعی او به دین اسلام و حاکمیت دینی، درباره حاکمان و شرایط و شیوه‌های انتخاب آنها به تفصیل سخن گفته است. وی در تفسیر نیز این نگاه را مورد توجه قرار داده است. ازجمله وی در تفسیر [[آیه ۵۹ سوره نساء]]، اولی‌الامر را کسانی می‌داند که مردم امر حکومت خود را به آنها واگذار کرده‌اند.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۴، ص۱۶۵.</ref> از این عبارت ابن‌عاشور می‌توان فهمید که وی شیوه انتخاب را چیزی در راستای دموکراسی‌های جدید می‌داند؛ اما آن‌گاه که در مقام تبیین شرائط حاکمان است، دیگر نمی‌توان وی را همراه با اندیشه‌های جدید در راستای حکومت دانست؛ زیرا به‌باور او اولی‌الامر در نظر شریعت، طایفه معینی از رهبران دینی امت مسلمان هستند که صفات آنان را باید در شریعت پیدا کرد.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۴، ص۱۶۶.</ref> | ||
== حکومت دینی و آزادی‌های بشری == | == حکومت دینی و آزادی‌های بشری == | ||
ضلع دیگر اندیشه سیاسی ابن‌عاشور را عنایت وی به قلمرو حاکمیت حکومت‌های دینی و محدودبودن آنها به رعایت آزادی‌های بشری باید دانست. وی معتقد است عمده وظائف حکومت دینی، رعایت مساوات، حرّیت، حفظ حقوق انسان‌ها، عدل، نظم مالی و دفاع از کشور و ... است. ابن‌عاشور در [[کتاب اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام]]، آزادی را به آزادی اعتقاد، آزادی تفکر، آزادی بیان و آزادی در رفتار تقسیم می‌کند.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۷۰.</ref> وی در مقام داوری بین انواع آزادی‌ها و ارزش‌گذاری بین آنها | ضلع دیگر اندیشه سیاسی ابن‌عاشور را عنایت وی به قلمرو حاکمیت حکومت‌های دینی و محدودبودن آنها به رعایت آزادی‌های بشری باید دانست. وی معتقد است عمده وظائف حکومت دینی، رعایت مساوات، حرّیت، حفظ حقوق انسان‌ها، عدل، نظم مالی و دفاع از کشور و ... است. ابن‌عاشور در [[کتاب اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام]]، آزادی را به آزادی اعتقاد، آزادی تفکر، آزادی بیان و آزادی در رفتار تقسیم می‌کند.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۷۰.</ref> وی در مقام داوری بین انواع آزادی‌ها و ارزش‌گذاری بین آنها آزادی اعتقادی را گسترده‌ترین نوع آزادی‌ها ارزیابی می‌کند؛ چرا که قلمرو آن گسترده و تنها معیار آن هم ادله و براهین عقلی هستند.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۷۱.</ref> | ||
=== آزادی اندیشه و عمل === | === آزادی اندیشه و عمل === | ||
| خط ۹۸: | خط ۹۸: | ||
=== جایگاه حکومتی پیامبر اسلام(ص) === | === جایگاه حکومتی پیامبر اسلام(ص) === | ||
اعتقاد به وجود آزادی‌های بشری در منظومه فکری ابن‌عاشور به خوبی خود را نمایان کرده است تا جایی که وی معتقد است، پیامبر(ص) نیز بشری است همانند ما و آنچه دارد از او نیست؛ بلکه به وی وحی می‌شود. به باور او پیامبر به‌عنوان یک عالم برگزیده نشده تا متصدی پاسخ‌دادن به پرسش‌های مردم باشد؛ بلکه دانشی همسان دانش دیگران دارد و خداوند در ساحت توحید و تشریع هر آنچه مصلحت بداند، به وی وحی می‌کند تا به مردم برساند. وی با صراحت می‌گوید امر به اطاعت خدا و رسول امر به اطاعت از شریعت است و اوامر پیامبر(ص) در دایره امور شرعی مطاع است و در امور اجتماعی عدم اطاعت عصیانی به دنبال ندارد.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۷۴.</ref> | اعتقاد به وجود آزادی‌های بشری در منظومه فکری ابن‌عاشور به خوبی خود را نمایان کرده است تا جایی که وی معتقد است، پیامبر(ص) نیز بشری است همانند ما و آنچه دارد از او نیست؛ بلکه به وی وحی می‌شود. به باور او پیامبر به‌عنوان یک عالم برگزیده نشده تا متصدی پاسخ‌دادن به پرسش‌های مردم باشد؛ بلکه دانشی همسان دانش دیگران دارد و خداوند در ساحت توحید و تشریع هر آنچه مصلحت بداند، به وی وحی می‌کند تا به مردم برساند. وی با صراحت می‌گوید امر به اطاعت خدا و رسول امر به اطاعت از شریعت است و اوامر پیامبر(ص) در دایره امور شرعی مطاع است و در امور اجتماعی عدم اطاعت عصیانی به دنبال ندارد.<ref>ابن‌عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، ص۱۷۴.</ref> | ||
=== انتخاب حاکم از سوی مردم === | === انتخاب حاکم از سوی مردم === | ||
| خط ۱۰۶: | خط ۱۰۶: | ||
==نقد و بررسی آثار و آراء== | ==نقد و بررسی آثار و آراء== | ||
ابن عاشور به جهت جایگاهی که در حوزه‌های تفسیری، فقهی، اصولی، مقصدگرایی و نقد نگاه‌های سکولاریستی به رابطه دین و سیاست داشته، مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته و آثار و آرائش با نگاه انتقادی مواجه شده است. ''نقد الفکر المقاصدی عند الشیخ محمد الطاهر ابن عاشور''، نوشته محمد المدنینی، مجموعه مقالات با عنوان ''مقاصد الشریعة عند الطاهر بن عاشور''، کتاب ''فقه الانسان'' نوشته عمرو الشاعر، ''منهج الامام الطاهر بن عاشور فی تفسیر «التحریر و التنویر»'' اثر نبیل احمد صقر، و ''مدخل إلی العقل الأصولی للإمام الطاهر بن عاشور'' | ابن عاشور به جهت جایگاهی که در حوزه‌های تفسیری، فقهی، اصولی، مقصدگرایی و نقد نگاه‌های سکولاریستی به رابطه دین و سیاست داشته، مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته و آثار و آرائش با نگاه انتقادی مواجه شده است. ''نقد الفکر المقاصدی عند الشیخ محمد الطاهر ابن عاشور''، نوشته محمد المدنینی، مجموعه مقالات با عنوان ''مقاصد الشریعة عند الطاهر بن عاشور''، کتاب ''فقه الانسان'' نوشته عمرو الشاعر، ''منهج الامام الطاهر بن عاشور فی تفسیر «التحریر و التنویر»'' اثر نبیل احمد صقر، و ''مدخل إلی العقل الأصولی للإمام الطاهر بن عاشور'' تألیف عبدالفتاح بن الیمانی الزوینی نمونه آثار و عالمانی هستند که با نگاهی انتقادی میراث ابن‌عاشور را مطالعه کرده‌اند. | ||
===بی‌توجهی به تاریخمندی مقاصد شریعت === | ===بی‌توجهی به تاریخمندی مقاصد شریعت === | ||
نگاه مقاصدی ابن‌عاشور مبتنی بر مقاصد شکل‌گرفته در دستگاه سنت تاریخی مسلمانان است. همان‌گونه که دیگر عالمان مقاصدمحور نیز چنین کرده‌اند. در این نگاه در واقع به تاریخمندی مقاصد شکل‌گرفته در اندیشه مسلمانان بی‌توجهی شده است. و جای این پرسش باقی است که آیا نمی‌توان در گذر زمان مقاصد را بازخوانی و تجدید کرد؟ | نگاه مقاصدی ابن‌عاشور مبتنی بر مقاصد شکل‌گرفته در دستگاه سنت تاریخی مسلمانان است. همان‌گونه که دیگر عالمان مقاصدمحور نیز چنین کرده‌اند. در این نگاه در واقع به تاریخمندی مقاصد شکل‌گرفته در اندیشه مسلمانان بی‌توجهی شده است. و جای این پرسش باقی است که آیا نمی‌توان در گذر زمان مقاصد را بازخوانی و تجدید کرد؟ | ||
به‌عنوان نمونه ابن‌عاشور در بحث | به‌عنوان نمونه ابن‌عاشور در بحث تعدد زوجات با توجه به نگاه مقصدگرایانه خود به اصل توسّع شریعت و عدم سخت‌گیری بر مردم استناد می‌کند و می‌نویسد: اسلام از آن‌جا که زنا را حرام کرد و در تحریم آنچه که منجر به فساد در اخلاق و أنساب و نظام خانواده می‌شود نیز بسیار سخت‌گیری کرده است، از طرف دیگر برای کسانی که نیازمند تعدد هستند، گستره تازه باز کرده است.<ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۴، ص۲۲۶. </ref> ولی روشن است که ابن‌عاشور به زنان به‌عنوان سوی دیگر این حکم و تکلیف کاملا بی‌توجه است. در حالی که ممکن است به این باور برسیم که باید مقاصد، فراجنسیتی و بلکه عمومی دیده شوند. به عبارت دیگر اگر این آیه مقاصدی داشته باشد، باید هم در آن جبلّت مردان لحاظ شده و هم جبلّت زنان لذا پرداختن به یک سوی این بحث می‌تواند چالش‌هایی را به دنبال داشته باشد. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۲۱: | خط ۱۲۱: | ||
* ابن‌عاشور، محمدطاهر، مقاصد الشریعة الاسلامیة، مقدمه: محمدطاهر المیساوی اردن، دارالنفائس، ۱۴۲۱ق. | * ابن‌عاشور، محمدطاهر، مقاصد الشریعة الاسلامیة، مقدمه: محمدطاهر المیساوی اردن، دارالنفائس، ۱۴۲۱ق. | ||
* ابن‌عاشور، محمدطاهر، نقدٌ علمی لکتاب الاسلام و اصول الحکم، قاهره، المطبعة السلفیه، ۱۳۴۴ق. | * ابن‌عاشور، محمدطاهر، نقدٌ علمی لکتاب الاسلام و اصول الحکم، قاهره، المطبعة السلفیه، ۱۳۴۴ق. | ||
* ابن‌عاشور، محمدفاضل، الحرکة الادبیة و الفکریة فی التونس، جامعة الدول العربیه، | * ابن‌عاشور، محمدفاضل، الحرکة الادبیة و الفکریة فی التونس، جامعة الدول العربیه، ۱۹۵۵م. | ||
* الحسنی، اسماعیل، نظریه المقاصد عندالامام محمد طاهر بن | * الحسنی، اسماعیل، نظریه المقاصد عندالامام محمد طاهر بن عاشور، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، فیرجینیا، ۱۴۱۶ق. | ||
* الریسونی، احمد، محاضرات فی المقاصد الشریعه، دارالکلمه، قاهره، ۲۰۱۴م. | * الریسونی، احمد، محاضرات فی المقاصد الشریعه، دارالکلمه، قاهره، ۲۰۱۴م. | ||
* الریسونی؛ احمد، الذریعه الی مقاصد الشریعه، دارالکلمه، قاهره، ۲۰۱۶م. | * الریسونی؛ احمد، الذریعه الی مقاصد الشریعه، دارالکلمه، قاهره، ۲۰۱۶م. | ||
| خط ۱۳۲: | خط ۱۳۲: | ||
* عنبوری، حمید، «مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر»، دارالحدیث الحسنیه، شماره ۱۳، ۱۴۱۷ق. | * عنبوری، حمید، «مدخل لدراسة منهج الطاهر بن عاشور فی تفسیر التحریر و التنویر»، دارالحدیث الحسنیه، شماره ۱۳، ۱۴۱۷ق. | ||
* الغالی، بلقاسم، شیخ الجامع الاعظم محمد الطاهر ابن‌عاشور: حیاته و آثاره، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۱۷ق. | * الغالی، بلقاسم، شیخ الجامع الاعظم محمد الطاهر ابن‌عاشور: حیاته و آثاره، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۱۷ق. | ||
* الفاسی، علال، مقاصد الشریعة الاسلامیة و مکارمها، مؤسسة علال الفاسی دارالمغرب، | * الفاسی، علال، مقاصد الشریعة الاسلامیة و مکارمها، مؤسسة علال الفاسی دارالمغرب، ۱۹۹۳م. | ||
* فراج حسین، احمد و عبدالودود محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه، بیروت، دار النهضه العربیه، ۱۹۹۲م. | * فراج حسین، احمد و عبدالودود محمد السریتی، النظریات العامه فی الفقه الاسلامی و تاریخه، بیروت، دار النهضه العربیه، ۱۹۹۲م. | ||
* مهریزی، مهدی، مقاصد شریعت از نگاه ابن‌عاشور (ترجمه: نظریة المقاصد عند الامام محمدطاهر بن عاشور، اسماعیل الحسنی) | * مهریزی، مهدی، مقاصد شریعت از نگاه ابن‌عاشور (ترجمه: نظریة المقاصد عند الامام محمدطاهر بن عاشور، اسماعیل الحسنی)، تهران، صحیفه خرد، ۱۳۸۳ش. | ||
* المیساوی، محمد الطاهر، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعه الاسلامیه، عمان، دار النفائس، ۱۹۹۹م. | * المیساوی، محمد الطاهر، الشیخ محمد الطاهر بن عاشور و کتابه المقاصد الشریعه الاسلامیه، عمان، دار النفائس، ۱۹۹۹م. | ||
* المیساوی، محمد طاهر، جمهرة مقالات و رسائل ابن عاشور، دارالنفائس، اردن، ۱۴۳۶ق. | * المیساوی، محمد طاهر، جمهرة مقالات و رسائل ابن عاشور، دارالنفائس، اردن، ۱۴۳۶ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
[[رده:مقاله‌‌های شخصیت‌شناسی]] | |||