مبانی حقوق اساسی (کتاب)

نویسنده: مهدی خسروی سرشکی

همه آثار نویسنده: کتاب‌های عباسعلی عمید زنجانی

مبانی حقوق اساسی (کتاب)
اطلاعات کتاب
نویسنده	عباسعلی عمید زنجانی
موضوع	فقه سیاسی
سبک	تحلیلی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۴۴۰
اطلاعات نشر
ناشر	مجد
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۸۷ش
نوبت چاپ	اول
نسخه الکترونیکی	https://noorlib.ir/book/view/54772

• چکیده

مبانی حقوق اساسی، نوشته عباسعلی عمید زنجانی، کتابی حوزه فقه سیاسی است. نویسنده مبانی نظری، فلسفی و تاریخی حقوق اساسی را بررسی کرده، در بخش پایانی کتاب به بررسی تطبیقی مباحث حقوق بشر می‌پردازد. نویسنده در مباحث حقوق بشری، کرامت انسانی را ذاتی دانسته، استقلال فرد در جامعه را ضروری، و پیوند ارزش‌های فردی و اجتماعی را عاملی برای تکامل بشر معرفی می‌کند.

نویسنده با اشاره به اشتراک انسان‌ها در خلقت، بر همبستگی اجتماعی و مسئولیت‌های مشترک تأکید دارد. وی اختلاف میان زنان و مردان را واقعیتی اجتناب‌ناپذیر دانسته، معتقد است، ویژگی‌های اختصاصی هر جنس، مسئولیت‌های ویژه‌ به دنبال دارد. او امنیت را به‌عنوان مصونیت از تعرض و تهدید معرفی کرده و عوامل ضروری تحقق امنیت را شامل اجرای عدالت، مبارزه با تجاوزگران، آگاهی عمومی، و ضمانت اجرایی قانونی و اخلاقی می‌داند.

مؤلف آزادی‌های اساسی در اسلام را با تأکید بر پیوند آزادی و توحید مطرح کرده، انسان را از بندگی غیرخدا آزاد می‌داند. او حقوق عمومی را شامل حق دادخواهی، آموزش و تأمین اجتماعی می‌داند و نقش دولت اسلامی در تضمین این حقوق را مشخص می‌سازد.

ساختار کتاب

مبانی حقوق اساسی، کتاب عباسعلی عمید زنجانی است که به بررسی مبانی نظری، فلسفی و تاریخی حقوق اساسی می‌پردازد. نویسنده مفاهیم پایه‌ای حقوق اساسی را با رویکردی جامع و علمی توضیح داده است. این کتاب را انتشارات مجد در سال ۱۳۸۷ش در ۴۴۰ صفحه منتشر کرده است.

این اثر با مقدمه‌ای از نویسنده و فهرست مطالب آغاز می‌شود و مباحث اصلی آن در ده فصل تنظیم شده است. عناوین فصل‌های کتاب به ترتیب عبارت‌اند از: ۱. کلیات، ۲. مبانی کلی حقوق اساسی، ۳. تاریخ تحولات حقوق اساسی، ۴. دولت و عناصر آن، ۵. دولت و حکومت، ۶. اقسام دولت و تحول آن، ۷. مدل‌ها و رژیم‌های سیاسی، ۸. نظام‌های سیاسی، ۹. مبانی حقوق اساسی، و ۱۰. حقوق ملت. عمید زنجانی در فصل دهم، اسناد حقوق بشر را بررسی کرده و در مبحث پایانی این فصل، مباحث تطبیقی حقوق بشری (کرامت انسان، برابری انسان‌ها، امنیت عمومی، آزادی‌های اساسی، و حقوق عمومی) را تبیین کرده است.

در این نوشتار، تنها مباحث تطبیقی حقوق بشری که جنبه فقهی بیشتری دارند، گزارش می‌شود.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: عباسعلی عمید زنجانی

عباسعلی عمید زنجانی (۱۳۱۶-۱۳۹۰ش) نویسنده کتاب، مجتهد، حقوق‌دان، استاد دانشگاه و پژوهش‌گر علوم سیاسی بود. او در حوزه‌های علمیه قم و نجف نزد اساتیدی مانند سید حسین بروجردی، سید روح‌الله خمینی، سید ابوالقاسم خویی و سید محسن حکیم تحصیل کرد. بیشترین آثار علمی او در حوزه فقه سیاسی تعریف می‌شود و مشهورترین اثر او مجموعه ده جلدی فقه سیاسی است که بارها تجدید چاپ شده است. او تجریه حضور در عرصه‌های سیاسی با نمایندگی مجلس شورای اسلامی و نمایندگی مجلس خبرگان را نیز در کارنامه خود دارد. همچنین کتاب‌های «بایسته‌های فقه سیاسی» و «درآمدی بر فقه سیاسی» از دیگر آثار او در حوزه فقه سیاسی است.

کرامت انسان: تعامل فرد و جامعه

عمید زنجانی، کرامت انسان را عطایی از سوی آفریدگار دانسته، که هم در زندگی اجتماعی و هم در زندگی فردی نقش مهمی دارد (ص۴۱۳). او هر انسانی را دارای شخصیت مستقل، اراده و آزادی می‌داند و معتقد است، افراد در جامعه انسانی نباید صرفاً ابزاری برای حکومت یا اجتماع تلقی شوند (ص۴۱۴)؛ چنان‌که در قرآن نیز علاوه بر تأکید بر همبستگی اجتماعی، به اختیار و آزادی فرد هم توجه شده است (ص۴۱۴). نظام تربیتی اسلام، با تکیه بر ارزش‌های اخلاقی و تقوا، نه‌تنها رشد فردی انسان را تقویت می‌کند، بلکه او را برای ایفای نقش مؤثر در اجتماع آماده می‌سازد؛ ازاین‌رو نویسنده هم‌افزایی میان رشد فردی و رشد اجتماعی را ضروری برشمرده است (ص۴۱۵).

تنظیم دقیق رابطه فرد و جامعه همواره چالش‌هایی را به همراه داشته است. برای تأمین حقوق فردی و اجتماعی، قوانین باید با عدالت تدوین شده، آزادی‌های فردی را حفظ کرده، از سوءاستفاده‌ها جلوگیری نماید. به نظر نویسنده، ایجاد این تعادل نیازمند مشارکت آگاهانه مردم است؛ چون معتقد است، بدون همراهی آن‌ها، قوانین بشری در برابر پیچیدگی‌های روابط اجتماعی دچار مشکلات جدی می‌شود (ص۴۱۶).

برابری انسان‌ها در نظام اجتماعی اسلام

عمید زنجانی برابری انسان‌ها را یکی از ارکان اساسی نظام اجتماعی اسلام خوانده، با استناد به آیات و روایات، دوازده نکته اساسی درباره کرامت انسان‌ها بیان می‌کند. برخی از این نکات عبارت‌اند از:

1. اشتراک در خلقت (آیه ۱ سوره نساء)؛
2. وحدت انسانی با وجود اختلافات اجتماعی (آیه ۱۹ سوره یونس)؛
3. وحدت بشر و همبستگی اجتماعی (نامه ۳ نهج البلاغه)؛
4. کرامت انسانی و مسئولیت اجتماعی (آیه ۷۰ سوره إسراء)؛
5. مسئولیت مشترک انسان‌ها در برابر خدا و جامعه (مجموعه ورام، ص۶۰)؛
6. عدالت در تفاوت‌های حقوقی زنان و مردان؛ اسلام اختلاف میان زنان و مردان را واقعیتی اجتناب‌ناپذیر و حکمت‌آمیز می‌داند. اگرچه حقوق اساسی انسانی میان ایشان مشترک است، اما ویژگی‌های اختصاصی هر جنس، امری برخاسته از حکمت الهی و مرتبط به عدالت است که حقوق و مسئولیت‌های ویژه‌ را به دنبال دارد. عمید زنجانی دولت اسلامی را موظف می‌داند که زمینه رشد شخصیت زنان و احیای حقوق مادی و معنوی آنان را فراهم آورد (ص۴۱۷-۴۲۰).

امنیت عمومی در دیدگاه اسلامی

مؤلف در سومین بحث تطبیقی خود، مفهوم امنیت عمومی و دیدگاه اسلام درباره آن را بررسی می‌کند. وی امنیت را به مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بدون رضایت، و امنیت افراد را به معنای نبود ترس و تهدید نسبت به حقوق و آزادی‌های مشروع انسان‌ها معنا می‌کند. به باور او، تحقق امنیت به پنج عامل نیاز دارد: ۱. اجرای عدالت و قانون بدون تبعیض، ۲. مبارزه با تجاوزگران و پیشگیری از تعرضات احتمالی، ۳. افزایش آگاهی عمومی نسبت به حقوق افراد و لزوم احترام به آن‌ها، ۴. ضمانت اجرایی معنوی از طریق ایمان و اخلاق، ۵. ضمانت اجرایی قانونی برای مقابله با متجاوزان. نویسنده در ادامه آیات و روایات مربوط به امنیت عمومی و خصوصی افراد را ذکر کرده است (ص۴۲۱-۴۲۴).

آزادی‌های اساسی در اسلام

چهارمین بحث تطبیقی به تبیین آزادی‌های اساسی از نگاه اسلام اختصاص دارد. نویسنده، آزادی از نگاه اسلام را در چارچوب اطاعت از خداوند معنا کرده، دو مانع حقیقی برای آزادی برمی‌شمارد: ۱. اسارت‌های درونی، مانند جهل، زبونی، طمع و هوس‌رانی؛ ۲. ظلم طاغوت‌ها. به گفته نویسنده، آزادی در اسلام با تعهد به خداوند و عقلانیت همراه است و تفکر ناشی از تقلید کورکورانه، مورد تأیید اسلام نیست؛ چنان‌که در آیات قرآن به تفکر، تعقل و تدبر دعوت شده، القای عقاید به صورت غیرعلمی و تحمیلی رد گردیده است.

عمید زنجانی، رشد و عدالت را در گرو تضمین حقوق اساسی افراد در جامعه دانسته، تفحص عقاید را ممنوع برمی‌شمارد. وی فعالیت رسانه‌ها و احزاب را با این شرط که به وحدت ملی، استقلال جامعه، مبانی اسلام و حقوق عمومی خلل وارد نشود، آزاد دانسته است. او همچنین افراد را در انتخاب مشاغل و محل زندگی (مگر در شرایط استثنایی قانونی) آزاد می‌داند و تعرض به جان، مال، حیثیت و حقوق افراد را ممنوع می‌شمارد (ص۴۲۴-۴۲۸).

حقوق عمومی در اسلام

به گفته نویسنده، اسلام بر عدالت و احقاق حقوق تأکید دارد و نه‌تنها حق دادخواهی را محترم شمرده، بلکه آن را واجب کرده است (آیه ۲۷۹ سوره بقره). ایجاد دادگاه‌های صالح، امکان دسترسی همگان به نظام قضایی عادلانه و حق داشتن وکیل از اصول اساسی حفظ این حق، و اصل برائت و منع اجبار در شهادت، اقرار و سوگند، از اصول اسلامی دیگر است. در دیدگاه قرآن و اسلام، تعلیم و تربیت از اهداف والای انبیا و ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در رشد انسان است؛ از‌این‌رو دولت موظف است آموزش رایگان را فراهم ساخته، امکان تحصیلات عالی را تا حد خودکفایی کشور گسترش دهد. عمید زنجانی معتقد است، در مواردی که انسان قدرت کار کردن را از دست می‌دهد، (مانند ازکارافتادگی، بیماری و وقوع حوادث مهم) دولت اسلامی مکلف است از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، از آنان حمایت کند (ص۴۲۸-۴۳۱).