کاربر:Mojtaba61.Abedini/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: برگردانده‌شده |
|||
| (۴۶۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
= کاربر:M.abedini/صفحه تمرین = | |||
== | == تاریخچه == | ||
بصره، شهری تاریخی در جنوب عراق که در زمان عمر بن خطاب<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۴.</ref> در سال ۱۴ هجری قمری بدست عتبة بن غزوان در سال ۱۵هجری با نقشه و برنامه ریزی ابوالحربا عاصم بن دُلَفَ ساخته شد<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.</ref> هدف اصلی از تأسیس بصره، ایجاد یک اردوگاه نظامی ثابت برای ارتش‌های اسلامی بود که مأموریت فتح سرزمین‌های فارس به آنان واگذار شده بود.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۴.</ref> پیش از ورود مسلمانان، بصره سه بار دچار ویرانی شد و به دلیل وضعیت نامناسب منطقه، مسلمانان آن را «خریبه» نامیدند.<ref>اکرم السادات حسینی و کمال صحرایی اردکانی و علی محمد میرجلیلی، «تاثیر جغرافیای محیطی بر اخلاق و رفتار مردم بصره در عصر امام علی (ع)»، ص۵۹. </ref> نام اولیه شهر «بُصیره» به معنی بصره کوچک نام داشت و به مرور زمان توسعه یافت و به شکل امروزی درآمد. <ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.</ref> بصره نخستین، امروزه خراب شده است<ref>آدرس</ref> مورخین بنای بصره امروز را درسال ۳۷۵ق می دانند<ref>سلطانی، «تشیع در بصره در قرون نخستین»، ص۲۹. | |||
== | سلطانی، مصطفی، «تشیع در بصره در قرون نخستین»، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۸۱ش</ref> بصره امروزی شهری در جنوب شرقی عراق، مرکز استان بصره و تنها بندر کشور عراق ذکر کرده‌اند<ref>رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۸.</ref> | ||
== جایگاه و اهمیت == | |||
پس از تأسیس شهر بصره، همراه عتبه بن غزوان، ۲۷۰ نفر الی ۸۰۰ نفر از صحابه و تابعین وارد بصره شدند.<ref>امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۲۵. | |||
</ref> امین القضاه، پژوهشگر، در کتاب «مدرسه البصره» با استناد به منابع مختلف، نام ۱۵۲ نفر از صحابی پیامبر(ص) را ذکر کرده و همچنین نام ۵ نفر از زنان صحابی که در بصره ساکن بودند را آورده است.<ref>امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۵-۱۴۰. | |||
</ref> بصره به‌عنوان یکی از مراکز حضور بزرگان و صحابه شناخته شده بود و امام حسین(ع) به همین جهت از بزرگان آن درخواست کمک برای مبارزه با ظلم کرده است.<ref>ابن نما حلى، مثير الأحزان، ۱۴۰۶ق، ص۲۷</ref> سلطانی، پژوهشگر تاریخ، بر اساس برخی منابع، هشت تن از شهدای کربلا را اهل بصره می‌داند<ref>سلطانی، «تشیع بصره در قرون اولیه»، ص۳۷.</ref> به نقل از کتاب «مدرسة الحديث في البصرة» تعداد روایان بصری در کتب صحاح سته را ۹۵۸ راوی ذکر کرده است<ref>امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۲۱۰- ۳۵۲.</ref> جریان حدیثی بصره در عصر حضور اهل بیت(ع) فعال بوده<ref>موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۳. | |||
</ref> و بر اساس منابع متعدد، حوزه بصره افزون بر تربیت عالمان دین، با تألیفات دینی متعدد، خدمت بزرگی به جامعه اسلام نیز کرده است.<ref>موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۶ - ۱۰۹.</ref> سید بن طاووس با بهره‌گیری از روایات آخرالزمان، بصره را محل وقوع رخدادهای بزرگ دانسته و خروج دجال از نواحی بصره ذکر کرده است.<ref>ابن طاووس، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۶. | |||
</ref> شیعیان بصره مراسمی همچون عزاداری محرم، جشن غدیر و مناسبت‌های مرتبط با اهل بیت (ع) را برگزار می‌کنند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> | |||
=== بصره در کلام امام علی(ع) === | |||
بصره کانون حوادث مهم تاریخی همچون جنگ جمل بوده است<ref>المدنی، وقعة الجمل، محقق، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۶.</ref> به گفته مکارم، شارح نهج البلاغه، سخنان حضرت علی(ع) در مذمت بصره و اهل آن در خطبه‌های ۱۳ و ۱۴ نهج‌البلاغه بخاطر حمایت از طلحه و زبیر، برافروختن آتش جنگ و کشتن گروه زیاد از شیعیان بوده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۵. | |||
</ref> حضرت در سخنان خود از بصریان با جملاتی همچون «لشگریان زن»، «پیروان چهارپا (شتر عایشه)»<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.</ref> محل ورود شیطان<ref>المنقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۶.</ref> یاد کرده است. مکارم شیرازی، در شرح نهج البلاغه با استناد به روایتی از بحارالانوار،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۲، ص۲۵۳.</ref> به مدح اهل بصره پرداخته؛ قاریان اهل بصره را بهترین قاریان، عابدانشان را بهترین عبادت کنندگان و تاجرانشان را بهترین و صادقترین تاجران ذکر کرده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۵.</ref> شارح نهج البلاغه این مدح را نتیجه برخورداری از تعلیم و تربیت اسلامی دانسته که مفاسد اخلاقی را کنار گذاشتند و به سوی فضایل گام برداشتند.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۵۱۸.</ref> | |||
== | == حرکت علمی بصره == | ||
ابن خلدون در تاریخ خود، پیشرفت علمی شهرهایی مانند بصره و کوفه را نتیجه اسلام و فتوحات اسلامی می‌داند و معتقد است که در صدر اسلام، بیشترین دستاوردهای علمی در همین دوره به دست آمده است.<ref>هوشمند ص127 به نقل مقدمه ابن خلدون ص429</ref> | |||
به | به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، آغاز حرکت علمی بصره با آموزش قرآن، سنت و فقه همراه شد.<ref>عسقلانی، الإصابة في تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۸۵ِِِ؛ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵۵.</ref> به گفته برخی مورخان، ابوموسی اشعری، از جمله صحابه‌ای بود که در بصره ساکن شد،<ref>ذهبی، تاريخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۶۶.</ref> و به دستور خلیفه دوم به آموزش قرآن و سنت نبوی به مردم بصره پرداخت.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵۵.</ref> ابو رجاء العطاردی، حسن بن ابی الحسن که از قراء بصره و از تابعین بودند؛ به قرائات قرآن و یادگیری حروف قرآن توجه ویژه داشتند.<ref>مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۳۰۰ و ۳۰۱.</ref> | ||
به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، برداشت‌های متفاوت از قرآن باعث شد مردم برای فهم بهتر به مفسرانی همچون عبدالله بن عباس مراجعه کنند.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵7</ref> به گفته حبیب‌الله جلالیان، پژوهشگر قرآن، ابو سعيد حسن بصرى، قتاده بن دعامه سدوسى و ابو صالح باذان بصرى را از مفسران قرن اول و دوم قرن هجری در بصره نام می‌برد.<ref>جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۸۶.</ref> | |||
به گفته عسقلانی، مورخ، خلیفه دوم، عمران بن حصین، یکی از یاران پیامبر(ص)، را به بصره فرستاد تا فقه را به مردم آموزش دهد.<ref>عسقلانی، الإصابة في تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۸۵.</ref> انس بن مالک، از دیگر صحابه پیامبر(ص)، بود که در سالهای پایانی عمر خود به بصره رفت و مردم برای مسائل فقهی به او مراجعه می‌کردند.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۶۱.</ref> پس از صحابه، گروهی از تابعین به بصره آمدند و در مساجد به آموزش فقه پرداختند و مرجع مردم در مسائل فقهی شدند؛ افرادی چون جابر بن زید ازدی، حسن بصری و محمد بن سیرین از جمله این تابعین بودند.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۶۱.</ref> طبق نقل، با ورود غیرعرب‌ها به دین اسلام، علمای بصره ناچار شدند علم نحو را پایه‌گذاری کنند و به موضوعات لغوی نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص54</ref> | |||
به گفته سید محسن امین نویسنده کتاب اعیان الشیعه، اصول علم نحو توسط حضرت علی(ع) پایه‌گذاری شده و سپس به ابوالاسود منتقل شده است؛ ابوالاسود با راهنمایی‌های حضرت(ع) این اصول را توسعه و گسترش داد.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۶۱.</ref> سیبویه، اخفش از جمله علمای علم نحو در بصره بودند.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۷۰.</ref> بصره در حوزه‌هایی مانند حدیث، قرائت، شعر و تصوف اهتمام ویژه‌ای داشت و در علم نحو نسبت به کوفه برتری داشت.<ref>علی اکبر عباسی و اصغر منتظر القائم و مریم پروینیان «تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی دانشمندان اصفهان و بصره در سه قرن اول هجری با تاکید بر علم حدیث»، ص۹۹.</ref> | |||
نویسنده | |||
نخستین فرهنگ لغت عرب به نام ''العین''، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، توسط خلیل بن احمد در بصره به رشته تحریر درآمده است.<ref>ابن ندیم، کتاب الفهرست، ص۴۹؛ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۱ و ۱۲۷۱.</ref> وی را از بنیان‌گذار علم عَروض نیز دانسته‌اند.<ref>سیرافی ابوسعید، کتاب اخبار النحویین البصریین، ۱۳۷۳ق، ص۳۱. | |||
</ref> نقل شده، خلیل بن احمد هنگام ترک بصره به خراسان سه هزار نفر از علما و شاگردان شیعه که همگی از علمای حدیث و نحو و لغت و اخبارنویس بودند تا کنار دروازه شهر بصره برای تودیع وی رفتند.<ref>موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۳، ص۲۹۰.</ref> | |||
به گفته شهیدی، پژوهشگر تاریخ بصره، در سال ۲۱۰ قمری خلیفه عباسی از وضعیت مدرسه بصره گزارش خواست و عامل او اعلام کرد که در این شهر هفتصد استاد و یازده هزار محصل، عمدتاً شیعه، مشغول فعالیت هستند؛ چنانچه شیخ طوسی و محقق اردبیلی در کتب رجالی خود نام برخی از اصحاب ائمه(ع) و راویان حدیث را ذکر میکند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> | |||
به | === جریان حدیثی بصره === | ||
به گفته سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث، از پیشگامان حدیثی شیعه در بصره را خلاس بن عمرو هجری نام می‌برد که از اصحاب فقیه حضرت علی(ع) بود؛ وی کتاب و صحیفه‌ای از حضرت علی(ع) داشت و از آن نقل روایت می‌کرد.<ref>موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۴.</ref> همچنین نقل شده، عماره بن جوین بصره، معروف به ابوهارون عبدی، کتابی از سخنان امام علی(ع) به نام صحیفه الوصی همراه خود در بصره داشت و از آن نقل حدیث می‌کرد.<ref name=":0">موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۵.</ref> | |||
سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث بصره می‌نویسد؛ حبس یک‌ساله امام کاظم(ع) و توقف کوتاه امام رضا(ع) در بصره هنگام سفر به خراسان، فرصتی برای شیعیان فراهم کرد تا بدون محدودیت‌های شدید آن زمان با این دو امام(ع) دیدار کرده و روایت اخذ کنند؛ این ارتباط‌ها جایگاه حدیثی شیعه در بصره را تقویت کرد.<ref>موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۱۲.</ref> همچنین حضور برخی صحابه و شاگردان اهل بیت(ع) در سده‌های اول تا سوم هجری، مانند حماد بن عیسی و جندب بن عبدالله بجلی، باعث مهاجرت علمی بسیاری از علما به بصره شد، به‌گونه‌ای که ابراهیم بن هاشم به دلیل حضور حماد بن عیسی به این شهر هجرت کرد.<ref>محمدعلی مهدوی راد، آتنا بهادری، «سفرهای حدیث پژوهی شیعیان به عراقین (کوفه و بصره)»، ص۱۵۰.</ref> | |||
به | |||
از اواخر قرن دوم هجری، کتب حدیثی بسیاری در زمینه شناخت صحابه، جرح و تعدیل راویان به رشته تحریر درآمده است.<ref>قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۹۴.</ref> طبق نقل برخی منابع، بصریان در نقل احادیث به بررسی وضعیت راوی از نظر قوت و ضعف و همچنین صحت و سقم روایت اهتمام داشتند؛ به‌گونه‌ای که تنها در صورتی حدیثی را نقل می‌کردند که به وثاقت شخص راوی اطمینان پیدا کرده باشند.<ref>خطيب بغدادی، أحمد بن علی، الكفاية في علم الرواية، مدینه، ج۱، ص۱۵۷؛ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۷ و ۴۰۳.</ref> | |||
== اماکن مذهبی و تاریخی == | |||
== | === مساجد === | ||
در شهر بصره بیش از سی مسجد جامع و مکان عمومی نام برده شده که مسجد محسن محاسن، مسجد الرواف، مسجد بستان قصب از جمله آنهاست؛<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> همچنین از مکان‌های عمومی بصره می‌توان به جامع العرب، جامع السیف و جامع کوت الحمدانی اشاره کرد.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> [[مسجد جامع بصره]] نخستین مسجد جامع ساخته‌شده در عراق<ref>شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۰.</ref> که به‌دلیل حضور امام اول شیعیان در آن، به «مسجد خُطوَة امام علی(ع)» (قدمگاه امام علی)<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/3198615 «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»]، خبرگزاری صداوسیما.</ref> یا «مسجد امام علی(ع)»<ref>مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۰.</ref> شهرت دارد. | |||
ابن بطوطه، جهانگرد مشهور قرن هشتم هجری، در سفرنامه خود به بصره به مراکز شیعه اشاره کرده و می‌نویسد: بزرگ‌ترین مسجد بصره، متعلق به شیعیان است و دارای هفت مناره می‌باشد که یکی از آنها متحرک است.<ref>.............مقاله شهیدی......</ref> | |||
به | |||
=== زیارتگاه === | |||
در سفرنامه ناصر خسرو نام سیزده مشهد در بصره به نام حضرت علی(ع) ذکر شده است که به گفته نویسنده همه آنها را زیارت کرده و مشهد بنی مازن، مشهد باب الطیب از جمله آنهاست.<ref>سفرنامه ناصر خسرو</ref> قدمگاه و مرقد‌های زیادی در بصره وجود دارد که زیارتگاه مردم بصره است؛ قدمگاه امام کاظم(ع)، قدمگاه امام رضا(ع)، قدمگاه امام زمان(عج)<ref>احمدی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، ص۲۳۲.</ref> و نیز مقام امام زین العابدین(ع)، مقام خضر نبی(ع) از جمله زیارتگاه مردم بصره ذکر شده است.<ref>رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۹ - ۱۰۱. </ref> | |||
به گفته پژوهشگران بصره، در شهر بصره مقبره‌های متعددی از شخصیت‌های مهم تاریخی وجود دارد؛ مرقد زید بن صوحان، از اصحاب خاص امام علی(ع)، و همچنین مرقد علی بن یقطین، از اصحاب امام کاظم(ع) است.<ref name=":1">رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۹ - ۱۰۱. </ref> علاوه بر این، مقبره سلیمان بن رزین، غلام امام حسین(ع)، که احترام ویژه‌ای در بصره دارد، و مرقد ثَروان بن حسن، از نوادگان امام مجتبی(ع)، نیز از زیارتگاه‌های مشهور به شمار می‌روند.<ref>احمدی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، ص۲۳۵</ref> همچنین مزار ابوعبیدالله احمد بن عیسی بن زید بن زین‌العابدین(ع)، که از فقها و شخصیت‌های برجسته شیعه و گروهی از شهدای جنگ جمل نیز در این منطقه قرار دارند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> بقعه حارث بن نوفل (از فرماندهان بصره در جنگ صفین) و بقعه طاهر بن قاسم، که در نبردی به دست صاحب‌الزنج به شهادت رسید، جزو مکان‌های زیارتی معروف بصره محسوب می‌شوند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.</ref> | |||
== | == قیام شیعیان == | ||
به گفته عبدالحسین شهیدی، پژوهشگر تاریخ، نخستین قیام شیعیان بصره در سال ۳۸ق علیه عبدالله بن حضرمی والی بصره از طرف معاویه رخ داد؛ مردم بصره، والی بصره و تمامی همراهان وی را در کاخش آتش زدند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.</ref> به گفته وی، در سال ۴۱ق نیز حَران بن ابان در بصره قیام کرد اما توسط معاویه سرکوب شد؛ همچنین در سال ۴۵ق زیاد بن ابیه والی بصره شیعیان زیادی را بخاطر عدم اطاعت از امویان کشت.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.</ref> طبق نقل کتاب مقاتل الطالبین، قیام زید بن علی بن الحسین در سال ۱۲۲ق بر علیه امویان که از کوفه شروع شد اما عمده نیروهای زید از بصره و دیگر شهرهای عراق بود<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۲.</ref> همچنین طبق نقل مورخان، در سال ۱۴۴ق، با قیام [[قیام ابراهیم بن عبدالله|ابراهیم بن عبدالله المحض]] و بیعت مردم بصره با وی،<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۳۷۷ - ۳۷۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۰۰ و ۳۱۳ و ۳۱۶</ref> تعداد بیست هزار از آنها شهید و ۵۵ نفر از برجستگان شیعیان در بصره به دار آویخته شدند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.</ref> | |||
در سپتامبر ۱۹۱۴م، (۱۲۹۳ قمری) با اشغال فاو و بصره توسط انگلیسی‌ها شور انقلابی در میان مردم شکل گرفت. علمای بصره با تلگراف به مراجع نجف، کربلا و کاظمین خواستار حمایت و تحریک عشایر شیعه برای نبرد شدند.<ref>انگلیس و جنبش استقلال‌طلبی شیعیان عراق، مندرج در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای اسلامی. | |||
در | </ref> این قیام پس از چند ماه توسط نیروهای انگلیسی سرکوب شد.<ref>نگاهی به انقلاب ۱۹۲۰ عراق؛ قیام مردمی علیه استعمار انگلیس، خبرگزاری تسنیم.</ref> | ||
[[انتفاضه شعبانیه عراق|قیام شعبانیه]] عراق در مارس ۱۹۹۱م (۱۴۱۱ق) بدلیل نارضایتی از حکومت بعث و ویرانی‌های ناشی از جنگ‌ها از بصره شروع شد.<ref>الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.</ref> انتفاضه شعبان را بزرگ‌ترین چالش داخلی عراق در دوره [[صدام حسین]] دانسته‌اند.<ref>الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۷.</ref> این قیام با توسط حکومت عراق و با همکاری گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) سرکوب شد.<ref>نقش منافقین در سرکوب انتفاضه شعبانیه، روزنامه قدس. | |||
</ref> | |||
== تشیع در بصره == | |||
مردم بصره در زمان امامت حضرت علی(ع) عمدتاً پیرو عثمان (خلیفه سوم)، و مخالف ایشان بودند.<ref>سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۶. | |||
</ref> وقوع جنگ جمل در سال ۳۶ هجری با همکاری مخالفان حضرت(ع) در بصره،<ref> | |||
دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۴۹. | |||
</ref> و همچنین برخی روایات که همه مردم بصره را عثمانی‌مذهب معرفی می‌کنند،<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۳۲۵. | |||
</ref> این نظریه را تقویت کرده است. | |||
مصطفی سلطانی، پژوهشگر تاریخ تشیع در بصره، معتقد است که بیشتر مورخان، بصره را عثمانی‌مذهب می‌دانند؛ عثمانی بودنِ عموم ساکنان بصره ممکن است تحت تأثیر تاریخ‌نگاری عثمانیان شکل گرفته باشد.<ref>سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۶.</ref> به اعتقاد او، با وجود حاکمان عثمانی در بصره، شواهد متعدد، نشان می‌دهد که پیش از حکومت حضرت علی(ع)، تشیع در این منطقه وجود داشته است.<ref>سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۷.</ref> | |||
بصره بعد از جنگ جمل یکی از مهمترن مراکز تشیع مبدل گردید.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵</ref> حمدالله مستوفی مورخ در کتاب نزهة القلوب(۳۸) می نویسد مردم بصره بر مذهب اثنی عشری بودند.<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.</ref> در حوادث سالهای ۱۴۲ - ۱۴۶ق محمد بن سلیمان عامل منصور و مهدی خلافی عباسی برای مجازات شیعیانی که با عبدالله محض بیعت کرده بودند بیش از سه هزار خانه های شیعیان را در بصره خراب و صدهزار نخل خرمایشان را قطع کردند که حاکی از بزرگی شهر بصره و نفوذ شیعیان است)؟؟؟؟ <ref>از دانشنامه مستند سازی شود:</ref> | |||
بصره از ظهور دولت شیعه آق قویونلوها تا عصر صفویه تابع ایران بود<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.</ref>در قرن یازدهم هجری سه نفر از آل افراسیاب یحیی، علی و حسین هفتاد سال بر بصره حکومت کردند و تمام این حکومت ها بر مذهب شیعه بودند تا آنکه نفوذ عثمانیهای سنی مذهب گسترش پیدا کرد و در بصره قدرت یافتند ولی بر اثر اکثریت شیعیان در بصره، عثمانی ها نتوانستند تسلط کامل را به دست گیرند. در قرن سیزدهم هجری بصره کانون قدرت عشایر شیعه قرار گرفت<ref>شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.</ref> | |||
بصره امروزی اکثر شیعه امامی اثنی عشری و بخشی اخباری هستند و از غلاة شیعیان همچون شیخیه و صوفیه نیز در بصره ساکن اند. از مقدسى مورخ قرن چهارم نقل شده که در قرن چهارم در کنار ساير مذاهب، حنبلیان نیز در اين شهر حضور داشتند(مقدسی، :1411/ 126) | |||
بصره از جمله از شهرهای ثروتمند حکومت در صدر اسلام بود که به آن لقب خزانه العرب داده بودند تا جایی که وقتی چشم زبیر به اموال بیت المال افتاد گفت: وعدکم الله مغانم کثیره ....سپس گفت ما بیش از مردم بصره در این اموال حق داریم( ابن ابی الحدید 1404ق ج9 ص322) حضور بزرگان در بصره و | |||
== پانویس == | |||
<references responsive="1"></references> | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
* ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، موسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۴۱۹ق. | |||
[https://psri.ir/print.php?id=uqbsp82j «انگلیس و جنبش استقلال‌طلبی شیعیان عراق(۱۹۲۴-۱۹۱۴م)»]، مندرج در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ مندرج: ۱۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش. | |||
[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/04/09/2043195 «نگاهی به انقلاب ۱۹۲۰ عراق؛ قیام مردمی علیه استعمار انگلیس»]،مندرج در خبرگزاری تسنیم، تاریخ مندرج: ۹ تیر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش. | |||
[https://qudsdaily.com/Newspaper/item/16236 «نقش منافقین در سرکوب انتفاضه شعبانیه»]، مندرج در روزنامه قدس، تاریخ مندرج: ۲ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش. | |||
الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م. | |||
دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، قاهره، مطبعة السعادة، ۱۳۳۰ق. | |||
الحکیم، صاحب، عذاب بلا نهایه، لندن، المنار، ۱۹۹۳م. | |||
یعقوبی، احمدبن واضح، تاریخ، بیروت، بی‌نا، ۱۳۷۹ق. | |||
طبری، ابن جریر، تاریخ، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۰۷ق. | |||
احمدی، علی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، فصلنامه فرهنگ زیارت، زمستان ۱۳۹۳ش. شماره ۲۱. | |||
رحمانی، محمد، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، در دوفصلنامه مطالعات مهدوی، سال پانزدهم، شماره ۵۷، بهار و تابستان ۱۴۰۳ش. | |||
*[https://www.iribnews.ir/fa/news/3198615 «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»]، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: ۳۱ مرداد ۱۴۰۰، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش. | |||
*مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش. | |||
شانواز، بلال؛ منتشلو، جمشید، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ششم، زمستان ۱۳۹۴ش، شماره ۲۱. | |||
محمدعلی مهدوی راد، آتنا بهادری، «سفرهای حدیث پژوهی شیعیان به عراقین (کوفه و بصره)»، دوفصلنامه پژوهش های قرآن و حدیث، سال چهل و دوم- شماره 1، پاییز و زمستان 1388ش | |||
السيرافی ابوسعید، الحسن بن عبد الله بن المرزبان، أخبار النحويين البصریین، محقق: طه محمد الزيني و محمد عبد المنعم خفاجی، بی‌نا،مصطفى البابي الحلبی، ۱۳۷۳ق. | |||
موسوی، سید اکبر، جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور) فصلنامه علوم حدیث، سال بیست و دوم، شماره۲، تابستان ۱۳۹۶ش. | |||
ابن طاووس، على بن موسى، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، محقق، مؤسسة صاحب الأمر(ع)، قم، مؤسسة صاحب الأمر(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | |||
ابن نما حلى، جعفر بن محمد، مثير الأحزان، محقق، قم، مدرسه امام مهدى(ع)، چاپ سوم ۱۴۰۶ق.. | |||
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق، جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | |||
مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | |||
المنقری، نصر بن مزاحم وقعة صفین، تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. | |||
جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تصحیح: محمدرضا آشتیانی، تهران، اسوه، ۱۳۷۸ش. | |||
سلطانی، مصطفی، «تشیع بصره در قرون اولیه»، مجله تاریخ اسلامی، سال سوم، شماره ۱۱، ۱۳۸۱ش. | |||
موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | |||
یاقوت حموی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م. | |||
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، تهران، چاپ محمدرضا تجدد، ۱۳۵۰ش. | |||
خطيب بغدادی، أحمد بن علی، الكفاية في علم الرواية، محقق: أبو عبدالله السورقي، إبراهيم حمدي المدنی، مدینه، المكتبة العلمية | |||
تاثیر جغرافیای محیطی بر اخلاق و رفتار مردم بصره در عصر امام علی (ع)، اکرم السادات حسینی و کمال صحرایی اردکانی و علی محمد میرجلیلی، دوفصلنامه پژوهش‌نامه علوی، سال یازدهم شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش | |||
مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع، تحقیق محمد عبد الحمید، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | |||
امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق. | |||
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق. | |||
ابن عبد ربه، العقد الفريد، بی‌نا، دار الکتب العلمية، بی‌تا. | |||
عسقلانی، ابن حجر، الإصابة في تمييز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | |||
علی اکبر عباسی و اصغر منتظر القائم و مریم پروینیان «تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی دانشمندان اصفهان و بصره در سه قرن اول هجری با تاکید بر علم حدیث»، دوفصلنامه پژوهشهای تاریخ ایران و اسلام، دوره هفدهم، شماره ۳۲، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش. | |||
ذهبی، شمس الدین، تاريخ الإسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق. | |||
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق. | |||
«[https://hawzah.net/fa/Article/View/5930/حوزه-علمیه-بصره حوزه علیمه بصره]» مندرج در سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۴ش. | |||
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش. | |||
المدنی، ضامن بن شدقم، وقعة الجمل، محقق، تحسین آل شبيب موسوی، قم، نشر محمد، چاپ اول، ۱۴۲۰ق | |||
مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، قضاة، امین، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۹ق | |||
{{پایان}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۱:۱۳
کاربر:M.abedini/صفحه تمرین
تاریخچه
بصره، شهری تاریخی در جنوب عراق که در زمان عمر بن خطاب[۱] در سال ۱۴ هجری قمری بدست عتبة بن غزوان در سال ۱۵هجری با نقشه و برنامه ریزی ابوالحربا عاصم بن دُلَفَ ساخته شد[۲] هدف اصلی از تأسیس بصره، ایجاد یک اردوگاه نظامی ثابت برای ارتش‌های اسلامی بود که مأموریت فتح سرزمین‌های فارس به آنان واگذار شده بود.[۳] پیش از ورود مسلمانان، بصره سه بار دچار ویرانی شد و به دلیل وضعیت نامناسب منطقه، مسلمانان آن را «خریبه» نامیدند.[۴] نام اولیه شهر «بُصیره» به معنی بصره کوچک نام داشت و به مرور زمان توسعه یافت و به شکل امروزی درآمد. [۵] بصره نخستین، امروزه خراب شده است[۶] مورخین بنای بصره امروز را درسال ۳۷۵ق می دانند[۷] بصره امروزی شهری در جنوب شرقی عراق، مرکز استان بصره و تنها بندر کشور عراق ذکر کرده‌اند[۸]
جایگاه و اهمیت
پس از تأسیس شهر بصره، همراه عتبه بن غزوان، ۲۷۰ نفر الی ۸۰۰ نفر از صحابه و تابعین وارد بصره شدند.[۹] امین القضاه، پژوهشگر، در کتاب «مدرسه البصره» با استناد به منابع مختلف، نام ۱۵۲ نفر از صحابی پیامبر(ص) را ذکر کرده و همچنین نام ۵ نفر از زنان صحابی که در بصره ساکن بودند را آورده است.[۱۰] بصره به‌عنوان یکی از مراکز حضور بزرگان و صحابه شناخته شده بود و امام حسین(ع) به همین جهت از بزرگان آن درخواست کمک برای مبارزه با ظلم کرده است.[۱۱] سلطانی، پژوهشگر تاریخ، بر اساس برخی منابع، هشت تن از شهدای کربلا را اهل بصره می‌داند[۱۲] به نقل از کتاب «مدرسة الحديث في البصرة» تعداد روایان بصری در کتب صحاح سته را ۹۵۸ راوی ذکر کرده است[۱۳] جریان حدیثی بصره در عصر حضور اهل بیت(ع) فعال بوده[۱۴] و بر اساس منابع متعدد، حوزه بصره افزون بر تربیت عالمان دین، با تألیفات دینی متعدد، خدمت بزرگی به جامعه اسلام نیز کرده است.[۱۵] سید بن طاووس با بهره‌گیری از روایات آخرالزمان، بصره را محل وقوع رخدادهای بزرگ دانسته و خروج دجال از نواحی بصره ذکر کرده است.[۱۶] شیعیان بصره مراسمی همچون عزاداری محرم، جشن غدیر و مناسبت‌های مرتبط با اهل بیت (ع) را برگزار می‌کنند.[۱۷]
بصره در کلام امام علی(ع)
بصره کانون حوادث مهم تاریخی همچون جنگ جمل بوده است[۱۸] به گفته مکارم، شارح نهج البلاغه، سخنان حضرت علی(ع) در مذمت بصره و اهل آن در خطبه‌های ۱۳ و ۱۴ نهج‌البلاغه بخاطر حمایت از طلحه و زبیر، برافروختن آتش جنگ و کشتن گروه زیاد از شیعیان بوده است.[۱۹] حضرت در سخنان خود از بصریان با جملاتی همچون «لشگریان زن»، «پیروان چهارپا (شتر عایشه)»[۲۰] محل ورود شیطان[۲۱] یاد کرده است. مکارم شیرازی، در شرح نهج البلاغه با استناد به روایتی از بحارالانوار،[۲۲] به مدح اهل بصره پرداخته؛ قاریان اهل بصره را بهترین قاریان، عابدانشان را بهترین عبادت کنندگان و تاجرانشان را بهترین و صادقترین تاجران ذکر کرده است.[۲۳] شارح نهج البلاغه این مدح را نتیجه برخورداری از تعلیم و تربیت اسلامی دانسته که مفاسد اخلاقی را کنار گذاشتند و به سوی فضایل گام برداشتند.[۲۴]
حرکت علمی بصره
ابن خلدون در تاریخ خود، پیشرفت علمی شهرهایی مانند بصره و کوفه را نتیجه اسلام و فتوحات اسلامی می‌داند و معتقد است که در صدر اسلام، بیشترین دستاوردهای علمی در همین دوره به دست آمده است.[۲۵]
به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، آغاز حرکت علمی بصره با آموزش قرآن، سنت و فقه همراه شد.[۲۶] به گفته برخی مورخان، ابوموسی اشعری، از جمله صحابه‌ای بود که در بصره ساکن شد،[۲۷] و به دستور خلیفه دوم به آموزش قرآن و سنت نبوی به مردم بصره پرداخت.[۲۸] ابو رجاء العطاردی، حسن بن ابی الحسن که از قراء بصره و از تابعین بودند؛ به قرائات قرآن و یادگیری حروف قرآن توجه ویژه داشتند.[۲۹]
به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، برداشت‌های متفاوت از قرآن باعث شد مردم برای فهم بهتر به مفسرانی همچون عبدالله بن عباس مراجعه کنند.[۳۰] به گفته حبیب‌الله جلالیان، پژوهشگر قرآن، ابو سعيد حسن بصرى، قتاده بن دعامه سدوسى و ابو صالح باذان بصرى را از مفسران قرن اول و دوم قرن هجری در بصره نام می‌برد.[۳۱]
به گفته عسقلانی، مورخ، خلیفه دوم، عمران بن حصین، یکی از یاران پیامبر(ص)، را به بصره فرستاد تا فقه را به مردم آموزش دهد.[۳۲] انس بن مالک، از دیگر صحابه پیامبر(ص)، بود که در سالهای پایانی عمر خود به بصره رفت و مردم برای مسائل فقهی به او مراجعه می‌کردند.[۳۳] پس از صحابه، گروهی از تابعین به بصره آمدند و در مساجد به آموزش فقه پرداختند و مرجع مردم در مسائل فقهی شدند؛ افرادی چون جابر بن زید ازدی، حسن بصری و محمد بن سیرین از جمله این تابعین بودند.[۳۴] طبق نقل، با ورود غیرعرب‌ها به دین اسلام، علمای بصره ناچار شدند علم نحو را پایه‌گذاری کنند و به موضوعات لغوی نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند.[۳۵]
به گفته سید محسن امین نویسنده کتاب اعیان الشیعه، اصول علم نحو توسط حضرت علی(ع) پایه‌گذاری شده و سپس به ابوالاسود منتقل شده است؛ ابوالاسود با راهنمایی‌های حضرت(ع) این اصول را توسعه و گسترش داد.[۳۶] سیبویه، اخفش از جمله علمای علم نحو در بصره بودند.[۳۷] بصره در حوزه‌هایی مانند حدیث، قرائت، شعر و تصوف اهتمام ویژه‌ای داشت و در علم نحو نسبت به کوفه برتری داشت.[۳۸]
نخستین فرهنگ لغت عرب به نام العین، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، توسط خلیل بن احمد در بصره به رشته تحریر درآمده است.[۳۹] وی را از بنیان‌گذار علم عَروض نیز دانسته‌اند.[۴۰] نقل شده، خلیل بن احمد هنگام ترک بصره به خراسان سه هزار نفر از علما و شاگردان شیعه که همگی از علمای حدیث و نحو و لغت و اخبارنویس بودند تا کنار دروازه شهر بصره برای تودیع وی رفتند.[۴۱]
به گفته شهیدی، پژوهشگر تاریخ بصره، در سال ۲۱۰ قمری خلیفه عباسی از وضعیت مدرسه بصره گزارش خواست و عامل او اعلام کرد که در این شهر هفتصد استاد و یازده هزار محصل، عمدتاً شیعه، مشغول فعالیت هستند؛ چنانچه شیخ طوسی و محقق اردبیلی در کتب رجالی خود نام برخی از اصحاب ائمه(ع) و راویان حدیث را ذکر میکند.[۴۲]
جریان حدیثی بصره
به گفته سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث، از پیشگامان حدیثی شیعه در بصره را خلاس بن عمرو هجری نام می‌برد که از اصحاب فقیه حضرت علی(ع) بود؛ وی کتاب و صحیفه‌ای از حضرت علی(ع) داشت و از آن نقل روایت می‌کرد.[۴۳] همچنین نقل شده، عماره بن جوین بصره، معروف به ابوهارون عبدی، کتابی از سخنان امام علی(ع) به نام صحیفه الوصی همراه خود در بصره داشت و از آن نقل حدیث می‌کرد.[۴۴]
سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث بصره می‌نویسد؛ حبس یک‌ساله امام کاظم(ع) و توقف کوتاه امام رضا(ع) در بصره هنگام سفر به خراسان، فرصتی برای شیعیان فراهم کرد تا بدون محدودیت‌های شدید آن زمان با این دو امام(ع) دیدار کرده و روایت اخذ کنند؛ این ارتباط‌ها جایگاه حدیثی شیعه در بصره را تقویت کرد.[۴۵] همچنین حضور برخی صحابه و شاگردان اهل بیت(ع) در سده‌های اول تا سوم هجری، مانند حماد بن عیسی و جندب بن عبدالله بجلی، باعث مهاجرت علمی بسیاری از علما به بصره شد، به‌گونه‌ای که ابراهیم بن هاشم به دلیل حضور حماد بن عیسی به این شهر هجرت کرد.[۴۶]
از اواخر قرن دوم هجری، کتب حدیثی بسیاری در زمینه شناخت صحابه، جرح و تعدیل راویان به رشته تحریر درآمده است.[۴۷] طبق نقل برخی منابع، بصریان در نقل احادیث به بررسی وضعیت راوی از نظر قوت و ضعف و همچنین صحت و سقم روایت اهتمام داشتند؛ به‌گونه‌ای که تنها در صورتی حدیثی را نقل می‌کردند که به وثاقت شخص راوی اطمینان پیدا کرده باشند.[۴۸]
اماکن مذهبی و تاریخی
مساجد
در شهر بصره بیش از سی مسجد جامع و مکان عمومی نام برده شده که مسجد محسن محاسن، مسجد الرواف، مسجد بستان قصب از جمله آنهاست؛[۴۹] همچنین از مکان‌های عمومی بصره می‌توان به جامع العرب، جامع السیف و جامع کوت الحمدانی اشاره کرد.[۵۰] مسجد جامع بصره نخستین مسجد جامع ساخته‌شده در عراق[۵۱] که به‌دلیل حضور امام اول شیعیان در آن، به «مسجد خُطوَة امام علی(ع)» (قدمگاه امام علی)[۵۲] یا «مسجد امام علی(ع)»[۵۳] شهرت دارد.
ابن بطوطه، جهانگرد مشهور قرن هشتم هجری، در سفرنامه خود به بصره به مراکز شیعه اشاره کرده و می‌نویسد: بزرگ‌ترین مسجد بصره، متعلق به شیعیان است و دارای هفت مناره می‌باشد که یکی از آنها متحرک است.[۵۴]
زیارتگاه
در سفرنامه ناصر خسرو نام سیزده مشهد در بصره به نام حضرت علی(ع) ذکر شده است که به گفته نویسنده همه آنها را زیارت کرده و مشهد بنی مازن، مشهد باب الطیب از جمله آنهاست.[۵۵] قدمگاه و مرقد‌های زیادی در بصره وجود دارد که زیارتگاه مردم بصره است؛ قدمگاه امام کاظم(ع)، قدمگاه امام رضا(ع)، قدمگاه امام زمان(عج)[۵۶] و نیز مقام امام زین العابدین(ع)، مقام خضر نبی(ع) از جمله زیارتگاه مردم بصره ذکر شده است.[۵۷]
به گفته پژوهشگران بصره، در شهر بصره مقبره‌های متعددی از شخصیت‌های مهم تاریخی وجود دارد؛ مرقد زید بن صوحان، از اصحاب خاص امام علی(ع)، و همچنین مرقد علی بن یقطین، از اصحاب امام کاظم(ع) است.[۵۸] علاوه بر این، مقبره سلیمان بن رزین، غلام امام حسین(ع)، که احترام ویژه‌ای در بصره دارد، و مرقد ثَروان بن حسن، از نوادگان امام مجتبی(ع)، نیز از زیارتگاه‌های مشهور به شمار می‌روند.[۵۹] همچنین مزار ابوعبیدالله احمد بن عیسی بن زید بن زین‌العابدین(ع)، که از فقها و شخصیت‌های برجسته شیعه و گروهی از شهدای جنگ جمل نیز در این منطقه قرار دارند.[۶۰] بقعه حارث بن نوفل (از فرماندهان بصره در جنگ صفین) و بقعه طاهر بن قاسم، که در نبردی به دست صاحب‌الزنج به شهادت رسید، جزو مکان‌های زیارتی معروف بصره محسوب می‌شوند.[۶۱]
قیام شیعیان
به گفته عبدالحسین شهیدی، پژوهشگر تاریخ، نخستین قیام شیعیان بصره در سال ۳۸ق علیه عبدالله بن حضرمی والی بصره از طرف معاویه رخ داد؛ مردم بصره، والی بصره و تمامی همراهان وی را در کاخش آتش زدند.[۶۲] به گفته وی، در سال ۴۱ق نیز حَران بن ابان در بصره قیام کرد اما توسط معاویه سرکوب شد؛ همچنین در سال ۴۵ق زیاد بن ابیه والی بصره شیعیان زیادی را بخاطر عدم اطاعت از امویان کشت.[۶۳] طبق نقل کتاب مقاتل الطالبین، قیام زید بن علی بن الحسین در سال ۱۲۲ق بر علیه امویان که از کوفه شروع شد اما عمده نیروهای زید از بصره و دیگر شهرهای عراق بود[۶۴] همچنین طبق نقل مورخان، در سال ۱۴۴ق، با قیام ابراهیم بن عبدالله المحض و بیعت مردم بصره با وی،[۶۵] تعداد بیست هزار از آنها شهید و ۵۵ نفر از برجستگان شیعیان در بصره به دار آویخته شدند.[۶۶]
در سپتامبر ۱۹۱۴م، (۱۲۹۳ قمری) با اشغال فاو و بصره توسط انگلیسی‌ها شور انقلابی در میان مردم شکل گرفت. علمای بصره با تلگراف به مراجع نجف، کربلا و کاظمین خواستار حمایت و تحریک عشایر شیعه برای نبرد شدند.[۶۷] این قیام پس از چند ماه توسط نیروهای انگلیسی سرکوب شد.[۶۸]
قیام شعبانیه عراق در مارس ۱۹۹۱م (۱۴۱۱ق) بدلیل نارضایتی از حکومت بعث و ویرانی‌های ناشی از جنگ‌ها از بصره شروع شد.[۶۹] انتفاضه شعبان را بزرگ‌ترین چالش داخلی عراق در دوره صدام حسین دانسته‌اند.[۷۰] این قیام با توسط حکومت عراق و با همکاری گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) سرکوب شد.[۷۱]
تشیع در بصره
مردم بصره در زمان امامت حضرت علی(ع) عمدتاً پیرو عثمان (خلیفه سوم)، و مخالف ایشان بودند.[۷۲] وقوع جنگ جمل در سال ۳۶ هجری با همکاری مخالفان حضرت(ع) در بصره،[۷۳] و همچنین برخی روایات که همه مردم بصره را عثمانی‌مذهب معرفی می‌کنند،[۷۴] این نظریه را تقویت کرده است.
مصطفی سلطانی، پژوهشگر تاریخ تشیع در بصره، معتقد است که بیشتر مورخان، بصره را عثمانی‌مذهب می‌دانند؛ عثمانی بودنِ عموم ساکنان بصره ممکن است تحت تأثیر تاریخ‌نگاری عثمانیان شکل گرفته باشد.[۷۵] به اعتقاد او، با وجود حاکمان عثمانی در بصره، شواهد متعدد، نشان می‌دهد که پیش از حکومت حضرت علی(ع)، تشیع در این منطقه وجود داشته است.[۷۶]
بصره بعد از جنگ جمل یکی از مهمترن مراکز تشیع مبدل گردید.[۷۷] حمدالله مستوفی مورخ در کتاب نزهة القلوب(۳۸) می نویسد مردم بصره بر مذهب اثنی عشری بودند.[۷۸] در حوادث سالهای ۱۴۲ - ۱۴۶ق محمد بن سلیمان عامل منصور و مهدی خلافی عباسی برای مجازات شیعیانی که با عبدالله محض بیعت کرده بودند بیش از سه هزار خانه های شیعیان را در بصره خراب و صدهزار نخل خرمایشان را قطع کردند که حاکی از بزرگی شهر بصره و نفوذ شیعیان است)؟؟؟؟ [۷۹]
بصره از ظهور دولت شیعه آق قویونلوها تا عصر صفویه تابع ایران بود[۸۰]در قرن یازدهم هجری سه نفر از آل افراسیاب یحیی، علی و حسین هفتاد سال بر بصره حکومت کردند و تمام این حکومت ها بر مذهب شیعه بودند تا آنکه نفوذ عثمانیهای سنی مذهب گسترش پیدا کرد و در بصره قدرت یافتند ولی بر اثر اکثریت شیعیان در بصره، عثمانی ها نتوانستند تسلط کامل را به دست گیرند. در قرن سیزدهم هجری بصره کانون قدرت عشایر شیعه قرار گرفت[۸۱]
بصره امروزی اکثر شیعه امامی اثنی عشری و بخشی اخباری هستند و از غلاة شیعیان همچون شیخیه و صوفیه نیز در بصره ساکن اند. از مقدسى مورخ قرن چهارم نقل شده که در قرن چهارم در کنار ساير مذاهب، حنبلیان نیز در اين شهر حضور داشتند(مقدسی، :1411/ 126)
بصره از جمله از شهرهای ثروتمند حکومت در صدر اسلام بود که به آن لقب خزانه العرب داده بودند تا جایی که وقتی چشم زبیر به اموال بیت المال افتاد گفت: وعدکم الله مغانم کثیره ....سپس گفت ما بیش از مردم بصره در این اموال حق داریم( ابن ابی الحدید 1404ق ج9 ص322) حضور بزرگان در بصره و
پانویس
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۴.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۴.
- ↑ اکرم السادات حسینی و کمال صحرایی اردکانی و علی محمد میرجلیلی، «تاثیر جغرافیای محیطی بر اخلاق و رفتار مردم بصره در عصر امام علی (ع)»، ص۵۹.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.
- ↑ آدرس
- ↑ سلطانی، «تشیع در بصره در قرون نخستین»، ص۲۹. سلطانی، مصطفی، «تشیع در بصره در قرون نخستین»، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۸۱ش
- ↑ رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۸.
- ↑ امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۲۵.
- ↑ امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۵-۱۴۰.
- ↑ ابن نما حلى، مثير الأحزان، ۱۴۰۶ق، ص۲۷
- ↑ سلطانی، «تشیع بصره در قرون اولیه»، ص۳۷.
- ↑ امین، مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، ۱۴۱۹ق، ص۲۱۰- ۳۵۲.
- ↑ موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۳.
- ↑ موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۶ - ۱۰۹.
- ↑ ابن طاووس، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۶.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ المدنی، وقعة الجمل، محقق، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۵.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۲.
- ↑ المنقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۲، ص۲۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۵۱۸.
- ↑ هوشمند ص127 به نقل مقدمه ابن خلدون ص429
- ↑ عسقلانی، الإصابة في تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۸۵ِِِ؛ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵۵.
- ↑ ذهبی، تاريخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۶۶.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵۵.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۳۰۰ و ۳۰۱.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۵7
- ↑ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۸۶.
- ↑ عسقلانی، الإصابة في تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۸۵.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۶۱.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۶۱.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص54
- ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۷۰.
- ↑ علی اکبر عباسی و اصغر منتظر القائم و مریم پروینیان «تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی دانشمندان اصفهان و بصره در سه قرن اول هجری با تاکید بر علم حدیث»، ص۹۹.
- ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ص۴۹؛ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۱ و ۱۲۷۱.
- ↑ سیرافی ابوسعید، کتاب اخبار النحویین البصریین، ۱۳۷۳ق، ص۳۱.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۳، ص۲۹۰.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۴.
- ↑ موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۰۵.
- ↑ موسوی، «جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور)»، ص۱۱۲.
- ↑ محمدعلی مهدوی راد، آتنا بهادری، «سفرهای حدیث پژوهی شیعیان به عراقین (کوفه و بصره)»، ص۱۵۰.
- ↑ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۴۹۴.
- ↑ خطيب بغدادی، أحمد بن علی، الكفاية في علم الرواية، مدینه، ج۱، ص۱۵۷؛ قضاة، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۷ و ۴۰۳.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۰.
- ↑ «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۰.
- ↑ .............مقاله شهیدی......
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو
- ↑ احمدی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، ص۲۳۲.
- ↑ رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۹ - ۱۰۱.
- ↑ رحمانی، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، ص۹۹ - ۱۰۱.
- ↑ احمدی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، ص۲۳۵
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۳۷۷ - ۳۷۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۰۰ و ۳۱۳ و ۳۱۶
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۳.
- ↑ انگلیس و جنبش استقلال‌طلبی شیعیان عراق، مندرج در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای اسلامی.
- ↑ نگاهی به انقلاب ۱۹۲۰ عراق؛ قیام مردمی علیه استعمار انگلیس، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۷.
- ↑ نقش منافقین در سرکوب انتفاضه شعبانیه، روزنامه قدس.
- ↑ سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۶.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۴۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۳۲۵.
- ↑ سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۶.
- ↑ سلطانی، تشیع بصره در قرون نخستین، ص۲۷.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۵
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.
- ↑ از دانشنامه مستند سازی شود:
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.
- ↑ شهیدی، «بصره»، ص۲۶۴.
منابع
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، موسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
«انگلیس و جنبش استقلال‌طلبی شیعیان عراق(۱۹۲۴-۱۹۱۴م)»، مندرج در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ مندرج: ۱۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش.
«نگاهی به انقلاب ۱۹۲۰ عراق؛ قیام مردمی علیه استعمار انگلیس»،مندرج در خبرگزاری تسنیم، تاریخ مندرج: ۹ تیر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش.
«نقش منافقین در سرکوب انتفاضه شعبانیه»، مندرج در روزنامه قدس، تاریخ مندرج: ۲ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۴ش.
الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، قاهره، مطبعة السعادة، ۱۳۳۰ق.
الحکیم، صاحب، عذاب بلا نهایه، لندن، المنار، ۱۹۹۳م.
یعقوبی، احمدبن واضح، تاریخ، بیروت، بی‌نا، ۱۳۷۹ق.
طبری، ابن جریر، تاریخ، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۰۷ق.
احمدی، علی، پژوهشی نو درباره مراقد بصره، فصلنامه فرهنگ زیارت، زمستان ۱۳۹۳ش. شماره ۲۱.
رحمانی، محمد، «شهر بصره عراق و رخداد ظهور»، در دوفصلنامه مطالعات مهدوی، سال پانزدهم، شماره ۵۷، بهار و تابستان ۱۴۰۳ش.
- «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: ۳۱ مرداد ۱۴۰۰، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
شانواز، بلال؛ منتشلو، جمشید، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ششم، زمستان ۱۳۹۴ش، شماره ۲۱.
محمدعلی مهدوی راد، آتنا بهادری، «سفرهای حدیث پژوهی شیعیان به عراقین (کوفه و بصره)»، دوفصلنامه پژوهش های قرآن و حدیث، سال چهل و دوم- شماره 1، پاییز و زمستان 1388ش
السيرافی ابوسعید، الحسن بن عبد الله بن المرزبان، أخبار النحويين البصریین، محقق: طه محمد الزيني و محمد عبد المنعم خفاجی، بی‌نا،مصطفى البابي الحلبی، ۱۳۷۳ق.
موسوی، سید اکبر، جریان حدیثی امامیه در بصره(عصر حضور) فصلنامه علوم حدیث، سال بیست و دوم، شماره۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
ابن طاووس، على بن موسى، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، محقق، مؤسسة صاحب الأمر(ع)، قم، مؤسسة صاحب الأمر(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
ابن نما حلى، جعفر بن محمد، مثير الأحزان، محقق، قم، مدرسه امام مهدى(ع)، چاپ سوم ۱۴۰۶ق..
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق، جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
المنقری، نصر بن مزاحم وقعة صفین، تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تصحیح: محمدرضا آشتیانی، تهران، اسوه، ۱۳۷۸ش.
سلطانی، مصطفی، «تشیع بصره در قرون اولیه»، مجله تاریخ اسلامی، سال سوم، شماره ۱۱، ۱۳۸۱ش.
موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
یاقوت حموی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، تهران، چاپ محمدرضا تجدد، ۱۳۵۰ش.
خطيب بغدادی، أحمد بن علی، الكفاية في علم الرواية، محقق: أبو عبدالله السورقي، إبراهيم حمدي المدنی، مدینه، المكتبة العلمية
تاثیر جغرافیای محیطی بر اخلاق و رفتار مردم بصره در عصر امام علی (ع)، اکرم السادات حسینی و کمال صحرایی اردکانی و علی محمد میرجلیلی، دوفصلنامه پژوهش‌نامه علوی، سال یازدهم شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش
مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع، تحقیق محمد عبد الحمید، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
ابن عبد ربه، العقد الفريد، بی‌نا، دار الکتب العلمية، بی‌تا.
عسقلانی، ابن حجر، الإصابة في تمييز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
علی اکبر عباسی و اصغر منتظر القائم و مریم پروینیان «تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی دانشمندان اصفهان و بصره در سه قرن اول هجری با تاکید بر علم حدیث»، دوفصلنامه پژوهشهای تاریخ ایران و اسلام، دوره هفدهم، شماره ۳۲، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.
ذهبی، شمس الدین، تاريخ الإسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
«حوزه علیمه بصره» مندرج در سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۴ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
المدنی، ضامن بن شدقم، وقعة الجمل، محقق، تحسین آل شبيب موسوی، قم، نشر محمد، چاپ اول، ۱۴۲۰ق
مدرسة الحديث في البصرة حتى القرن الثالث الهجري، قضاة، امین، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۹ق