نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۱۴:۲۷

مساله فراموش شده. دنیا. زندگی. مرگ. قبر . برزخ. قیامت

قبر. دنیا . مرگ قیامت

شیخ صدوق در جلد دوم کتاب «عيون اخبار الرضا» این ماجرا را از زبان «حسن بن جهم» چنین نقل می‌کند:

امام رضا علیه السلام می فرمایند:« باور و اقرار به چند مفهوم، نشانه ایمان است: هرکس به یگانگی خدا و … و رجعت اقرار کند و به معراج و سوال و جواب در قبر و روز جزا و حساب در روز قیامت ایمان داشته باشد، مومن راستین و از شیعیان ما است. [۱۹]

اهمیت مساله

از کجا بفهمیم مهمه؟ تکرار بسیار زیاد ۲۰۰ روایت دعاهای معتبر

۱. یا لیتنا کنا معکم

۲. کداممون دوست در دارم در دنیا با ایمه زندگی کنیم

۳. باعث کمالات میشه ظرفیتها پر نشده

۴. فراموش شده افسانه شده

. مقدمه

تعریف رجعت در اصطلاح کلام شیعه

رجعت در اصطلاح شیعه امامیه به معنای بازگشت گروهی از مؤمنان خالص و کافران محض به دنیا پس از ظهور امام مهدی علیه‌السلام و پیش از قیامت کبری است. این بازگشت به اذن الهی و برای تحقق وعده‌های خداوند در نصرت مؤمنان و رسوایی دشمنان انجام می‌شود.

🔹 علامه مجلسی می‌نویسد:

«الرجعة حق عند الإمامیة، و هی رجوع قوم بعد موتهم قبل یوم القیامة» (بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۳۹).

یعنی: رجعت حق است نزد شیعه امامیه، و آن بازگشت گروهی از مردم پس از مرگشان، پیش از قیامت است.

تمایز رجعت با معاد، تناسخ و قیامت کبری

برای پرهیز از اشتباه، باید رجعت را از سه مفهوم دیگر جدا کنیم:

رجعت و معاد: معاد، بازگشت همه انسان‌ها در قیامت است برای حسابرسی نهایی؛ اما رجعت، بازگشت محدود گروهی خاص در همین دنیا و قبل از قیامت است. 📚 (شیخ مفید، اوائل المقالات، ص ۷۹)
رجعت و تناسخ: تناسخ به معنای انتقال روح از بدن یک انسان به بدن دیگر است که در فلسفه باطل شمرده می‌شود. در رجعت، روح همان انسان به بدن خودش باز می‌گردد، نه بدن دیگر. 📚 (علامه حلی، الباب الحادی عشر، ص ۳۴)
رجعت و قیامت کبری: قیامت یک تحول عالم‌گیر و پایان تاریخ دنیاست؛ رجعت مرحله‌ای پیش از قیامت است که در آن حکومت الهی در زمین به اوج خود می‌رسد.

. نسبت رجعت با قیامت کبری

۹.۱. مرز میان رجعت و قیامت

رجعت و قیامت هر دو از نشانه‌های قدرت الهی‌اند، اما تفاوت بنیادین دارند:

رجعت در همین دنیا رخ می‌دهد؛ بازگشت گروهی از مؤمنان خالص و کفار سرسخت، پیش از برپایی قیامت.
قیامت تحولی فراگیر و نهایی است که در عالمی دیگر برپا می‌شود و همه انسان‌ها از اولین تا آخرین محشور خواهند شد.

📌 امام صادق علیه‌السلام:

«لیست الرجعة بعامة، هی خاصة» (کافی، ج۸، ص۵۰).

یعنی رجعت عمومی نیست، بلکه مخصوص گروهی خاص است، در حالی که قیامت، عمومی و شامل همه می‌شود.

۹.۲. هدف رجعت: تحقق وعده‌های تاریخی در دنیا

رجعت برای این است که وعده‌های خداوند در همین دنیا تحقق پیدا کند:

پیروزی نهایی حق بر باطل
انتقام خون‌های مظلومان، به‌ویژه خون سیدالشهدا علیه‌السلام
تجربه عدالت مطلق الهی در زمین
عزت مؤمنان و رسوایی دشمنان پیش از قیامت

📌 امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«إنّ دولة الحقّ قبل قیام الساعة، لیری المؤمنون السرور و یری الکافرون العذاب»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۵۷).

۹.۳. هدف قیامت: حسابرسی و جزای نهایی

قیامت مرحله نهایی است؛ جایی که:

همه انسان‌ها محشور می‌شوند
اعمال کوچک و بزرگ حسابرسی می‌گردد
بهشتیان وارد بهشت و دوزخیان وارد دوزخ می‌شوند

📌 قرآن کریم:

﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ﴾ (بقره/۲۸۱).

یعنی روزی که همه به سوی خدا بازمی‌گردید و حساب نهایی برپا می‌شود.

۹.۴. پیوند رجعت و قیامت

اگر بخواهیم به زبان ساده بیان کنیم:

ظهور = آغاز عدالت جهانی
رجعت = تحقق کامل وعده‌های الهی و تجربه‌ی عینی پیروزی حق بر باطل در دنیا
قیامت = پایان تاریخ و حسابرسی فراگیر

دعاها و زیارات حاوی تصریح به رجعت

الف) صلوات وعجل فرجهم

الف) دعای عهد

روایت امام صادق علیه‌السلام: «مَنْ دَعَا اللهَ أَرْبَعِینَ صَبَاحًا بِهَذَا الْعَهْدِ كَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا، فَإِنْ مَاتَ أَخْرَجَهُ اللهُ مِنْ قَبْرِهِ» (بحارالانوار، ج۵۳، ص۹۵).
فراز دعا: «اللّهم إن حال بینی و بینه الموت الذی جعلته علی عبادک حتماً مقضیاً فأخرجنی من قبری مؤتزراً کفنی شاهراً سیفی …» این دعا به صراحت رجعت مؤمنان را در رکاب امام زمان علیه‌السلام بیان می‌کند.

ب) زیارت مطلقه امام حسین علیه‌السلام (زیارت اربعین و عرفه)

«إنّی بکم مؤمن و بإیابکم موقن … إنّی من المؤمنین برجعتکم».

یعنی اعتقاد به رجعت اهل‌بیت، بخشی از زیارت سیدالشهداست.

ج) زیارت جامعه کبیره

امام هادی علیه‌السلام در این زیارت فرمود:

«مؤمن بإیابکم، مصدّق برجعتکم، منتظر لأمرکم، مرتقب لدولتکم … و یکرّ فی رجعتکم و یملّک فی دولتکم» (زیارت جامعه کبیره).

ایمان به رجعت بخشی از عهد ولایی شیعه دانسته شده است.

د) زیارت آل یس

«و أن رجعتکم حقّ لا ریب فیها …».

در این زیارت به صراحت رجعت به‌عنوان عقیده یقینی شیعه بیان شده است.

ه) دعای روز دحو الارض

«و أبعثنا فی کرّته حتی نکون فی زمانه من أعوانه».

در این دعا از خدا خواسته می‌شود در زمان رجعت، از یاران امام مهدی علیه‌السلام باشیم.

مبانی قرآنی رجعت

۲.۱. آیات خاص رجعت

آیه محوری رجعت – سوره نمل/۸۳ ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا﴾. این آیه از «حشر گروهی» سخن می‌گوید، در حالی که قیامت حشر عمومی همه انسان‌هاست. پس این آیه به رجعت اشاره دارد.
سوره غافر/۱۱ ﴿قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَیْنِ﴾. کافران در قیامت اعتراف می‌کنند که دو بار میرانده و دو بار زنده شدند؛ این نشان از حیات مجدد در دنیا (رجعت) پیش از قیامت دارد.
سوره انبیاء، آیه ۹۵. و حرام علی قریه اهلکناها انهم لا یرجعون»؛ و بر آبادی‌هایی که به سبب گناه هلاکشان کردیم، حرام است که بازگردند، قطعاً آنها باز نخواهند گشت. [۱۱] در این آیه نیز، صحبت از بازگرداندن همه انسان‌ها نیست چرا که گروهی که به سبب اعمالشان، به عذاب الهی گرفتار شده و به هلاکت رسیده‌اند، از این امر مستثنی شده‌اند. مگر در روز قیامت این گروه از انسان‌ها، محشور نخواهند شد؟ از این رو، این آیه نیز به اصل رجعت تعبیر شده است. در ضمن مفسرین بر اساس این آیه، این گونه استنباط می‌کنند که، گروهی از کفار و مشرکان محض که در دنیا به عقوبت نرسیده و به مرگ طبیعی مرده‌اند شامل رجعت خواهند شد تا پس از رجعت به کیفر اعمالشان در دنیا برسند. از این رو، در این آیه، هلاک شدگان این قوم را از رجعت تحریم فرموده است.

۲.۲. شواهد قرآنی بر امکان رجعت

خداوند در قرآن بارها از زنده کردن مردگان پیش از قیامت سخن گفته است، که همگی نشان می‌دهد بازگشت به دنیا به اذن خدا ممکن است:

زنده شدن هزاران نفر پس از مرگ ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ﴾ (بقره، ۲۴۳).
زنده شدن عزیر ﴿فَأَمَاتَهُ اللّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ﴾ (بقره، ۲۵۹).
زنده شدن پرندگان برای ابراهیم ﴿فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ … ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا﴾ (بقره، ۲۶۰).
اصحاب کهف ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ﴾ (کهف، ۱۱–۱۲)

۳. شواهد روایی و ادعیه رجعت

۳.۱. احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام

*مأمون: نظر شما درباره رجعت چيست؟

ـ امام: رجعت حق است؛ در ميان امت‌هاى پيشين بوده و قرآن از رجعت سخن گفته است و رسول خدا (ص) فرمود: «در اين امت همه آنچه در امت‌هاى قبل بود، بدون كم و كاست نيز هست». و نیز فرمود: «وقتى که مهدى از فرزندانم، خروج و قيام كند، عيسى‌بن مریم از آسمان فرود مى‌آيد و در نماز به او اقتدا مى‌كند. اسلام در آغاز، غريب بوده و در آينده نيز غريب خواهد شد، خوشا به حال غريب‌ها.» شخصى از رسول خدا (ص)پرسيد «پس از آن چه خواهد شد؟»، پيامبر در پاسخ فرمود: «آنگاه حق به صاحبش بر مى‌گردد.»

امام صادق علیه‌السلام: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِکَرَّتِنا» (کافی، ج۸، ص۴۹).
امام جعفر صادق علیه السلام در روایتی ایام الله را سه قسم می‌داند: « روزهای خدا سه تا هستند؛ روز قیام قائم علیه السلام، روز رجعت و روز رستاخیز»[۱۸]
امام صادق علیه‌السلام: «إنّ الرجعة لیست بعامّة … إنما یرجع من محض الإیمان محضاً أو محض الکفر محضاً» (کافی، ج۸، ص۵۰).
امام باقر علیه‌السلام: «إنّ أوّل من تنشقّ الأرض عنه و یرجع إلی الدنیا الحسین بن علی» (بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۹).

۳.۲

اقوال

اجماع

نظرات علما

اهمیت داره این نظرات

. فلسفه و اهداف رجعت

۴.۱. تحقق وعده نصرت کامل دین و مؤمنان

رجعت برای این است که وعده‌های الهی مبنی بر پیروزی نهایی مؤمنان تحقق یابد. خداوند در قرآن فرموده:

﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ (انبیاء، ۱۰۵).

این وراثت زمین توسط صالحان در زمان ظهور و رجعت به‌طور کامل محقق می‌شود.

۴.۲. انتقام خون‌های به ناحق ریخته‌شده

یکی از اهداف اصلی رجعت، خونخواهی شهیدان تاریخ، به‌ویژه امام حسین علیه‌السلام است.

📌 امام باقر علیه‌السلام:

«إنّ أوّل من یرجع إلی الدنیا الحسین بن علی، و إنّ الرجعة لیست بعامة، بل خاصة بمن محض الإیمان محضاً أو محض الکفر محضاً»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۹).

بازگشت امام حسین علیه‌السلام برای این است که انتقام خون مظلومانه‌اش گرفته شود و حق آشکار گردد.

۴.۳. احیای عدالت مطلق در زمین پیش از قیامت

ظهور امام مهدی علیه‌السلام عدالت جهانی را برقرار می‌کند، اما در رجعت این عدالت به اوج خود می‌رسد و ظالمان گذشته با چشم خود جزای دنیوی‌شان را می‌بینند.

این مرحله تحقق وعده الهی است که فرمود:

﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾ (قصص، ۵).

۴.۴. تکامل معنوی برخی مؤمنان و رسوایی دشمنان

رجعت فرصتی برای تکامل روحی برخی مؤمنان است که در دوران حیات خود، زمینه رشد کامل نیافته بودند. آنان با رجعت دوباره به دنیا برمی‌گردند تا به اوج ایمان و مجاهدت برسند.

از سوی دیگر، دشمنان اهل‌بیت علیهم‌السلام در همین دنیا رسوا می‌شوند و مجازات الهی را می‌چشند تا حجت بر همگان تمام گردد.

📌 امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«لیس منا من لم یؤمن بکرّتنا و یستحِلّ متعتنا»

(کافی، ج۸، ص۴۹).

ایمان به رجعت نشانه باور به تحقق کامل وعده‌های الهی در دنیا است.

۴.۵. جایگاه رجعت در منظومه مهدویت و معاد

رجعت، حلقه اتصال میان ظهور و قیامت است:

با ظهور: عدالت جهانی برپا می‌شود و جهان آماده تحقق کامل وعده الهی می‌گردد.
با رجعت: خون‌های به ناحق ریخته ـ به‌ویژه خون امام حسین علیه‌السلام ـ ستانده می‌شود و حق به صورت عینی در دنیا پیروز می‌گردد.
با قیامت: حسابرسی نهایی و پاداش و کیفر اخروی صورت می‌گیرد.

بنابراین، رجعت تحقق دنیوی وعده «پیروزی نهایی حق بر باطل» است، و قیامت تحقق اخروی آن.

۶. شخصیت‌های رجعت‌کننده

۶.۱. بازگشت پیامبران و اوصیاء

بر اساس روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، در رجعت نه‌تنها امامان شیعه بلکه برخی پیامبران الهی نیز بازمی‌گردند.

📌 امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«إنّ الرجعة لیست بعامة، بل خاصة بمن محض الإیمان محضاً أو محض الکفر محضاً»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۹).

یعنی رجعت مخصوص کسانی است که یا ایمان خالص داشته‌اند یا کفر خالص.

از این‌رو، پیامبران اولوالعزم و اوصیای ایشان که حاملان ایمان خالص‌اند، در رجعت حاضر خواهند بود.

۶.۲. بازگشت امام حسین علیه‌السلام به‌عنوان محور اصلی رجعت

هیچ شخصیتی به‌اندازه امام حسین علیه‌السلام در روایات رجعت برجسته نیست. او محور اصلی رجعت معرفی شده است.

📌 روایت:

«أوّل من تنشق الأرض عنه و یرجع إلی الدنیا الحسین بن علی»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۵۷؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۱۳۰).

بنابراین، امام حسین علیه‌السلام نخستین کسی است که پس از ظهور امام مهدی به دنیا بازمی‌گردد.

۶.۳. بازگشت برخی دشمنان اهل‌بیت برای مجازات دنیوی

رجعت فقط برای مؤمنان نیست؛ بسیاری از دشمنان سرسخت اهل‌بیت نیز بازمی‌گردند تا در همین دنیا مجازات شوند.

📌 امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«إنّما یرجع عند القائم من محض الإیمان محضاً أو محض الشرک محضاً»

(کافی، ج۸، ص۵۰).

پس، کفار و دشمنان اهل‌بیت ـ مانند قاتلان امام حسین علیه‌السلام ـ در رجعت زنده می‌شوند تا به دست مؤمنان به عذاب دنیوی برسند.

۶.۴. رجعت سایر مؤمنان برجسته در تاریخ

گروهی از یاران راستین پیامبران و امامان، که فرصت تکامل نیافته‌اند، به دنیا بازمی‌گردند تا شاهد پیروزی حق و تشکیل حکومت جهانی باشند.

📌 نمونه: بازگشت مؤمن آل‌فرعون، یاران واقعی امیرالمؤمنین علیه‌السلام، و شیعیان صادق‌القلب.

۷. رجعت امام حسین علیه‌السلام پس از امام مهدی علیه‌السلام

۷.۱. نخستین رجعت‌کننده

روایات متعددی تصریح دارند که امام حسین علیه‌السلام اولین کسی است که پس از امام مهدی علیه‌السلام رجعت می‌کند.

📌 امام صادق علیه‌السلام:

«أوّل من تنشق الأرض عنه و یرجع إلی الدنیا الحسین بن علی»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۵۷).

۷.۲. غسل، کفن و نماز بر پیکر امام مهدی علیه‌السلام

در روایات آمده است که پس از وفات حضرت مهدی علیه‌السلام، امام حسین علیه‌السلام رجعت می‌کند و وظیفه غسل، کفن و نماز بر پیکر آن حضرت را انجام می‌دهد.

📌 روایت:

«إنّ الحسین بن علی هو الذی یلی غسله و کفنه و حنوطه و یتولی الصلاة علیه و یضعه فی حفرته»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۰۸).

۷.۳. حاکمیت طولانی امام حسین علیه‌السلام در دوران رجعت

برخی روایات به دوران طولانی حکومت امام حسین علیه‌السلام پس از امام مهدی اشاره کرده‌اند.

📌 امام صادق علیه‌السلام:

«و یملک بعده الحسین خمسین سنة»

(بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۱۲).

یعنی پس از امام مهدی، امام حسین علیه‌السلام برای پنجاه سال حکومت می‌کند و پرچم عدل الهی را به‌طور کامل برافراشته نگاه می‌دارد.

۸. رجعت سایر امامان علیهم‌السلام

۸.۱. بازگشت دیگر معصومین

پس از امام حسین علیه‌السلام، سایر امامان نیز یکی پس از دیگری رجعت می‌کنند. این بازگشت به‌منزله تحقق کامل دولت واحد الهی است که از زمان ظهور مهدی موعود تا قیامت ادامه دارد.

۸.۲. استمرار دولت الهی تا قیامت

بر اساس روایت:

«و إنّ دولة الحق باقِیةٌ إلی أن یقوم القائم و یرجع الحسین و لا یبقی مؤمن إلا دخل فیها، و لا یبقی کافر إلا هلك»

(تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۳۲).

یعنی این دولت الهی، پایدار و مستمر است تا قیامت، و در آن مؤمنان به کمال می‌رسند و کافران نابود می‌شوند.

۸.۳. تفاوت دیدگاه‌ها در ترتیب بازگشت ائمه

در برخی روایات، امام حسین علیه‌السلام آغازگر رجعت دانسته شده و سپس دیگر امامان بازمی‌گردند. برخی منابع دیگر ترتیب خاصی ذکر نکرده‌اند. آنچه قطعی است، بازگشت همه اهل‌بیت علیهم‌السلام و حضورشان در حاکمیت نهایی پیش از قیامت است.