کاربر:Mojtaba61.Abedini/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

بصره بر زمینی جلگه‌ای با خاک‌های رسوبی بنا شده است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱ تا ۱/۸۰ متر است.<ref> سریح، ص۱۹۷ </ref> این شهر با نخلستان‌های گسترده (حدود ۱۸ میلیون درخت) احاطه شده است.

در سال۱۲ هجری قمری با تأیید ابوبکر به بصره حمله کردند<ref>یاقوت، ج۱، ص ۴۳۰-۴۳۱؛ حسنی، العراق...، ص ۱۷۳؛ قس: یعقوبی، تاریخ، ج۲،ص ۱۳۸ که سُوَید بن قطبه فرمانده عرب را عامل ابوبکر در بصره دانسته است.</ref> و تا ۱۴ق چندین بار به ناحیه بصره هجوم آوردند.

پس از فتح حیره، عُتْبة بن غَزْوان، از [[صحابه]] [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم (ص)]] در [[سال ۱۴ هجری قمری|سال چهاردهم هجری]]، بر ویرانه‌های قرارگاه قدیم ایرانیان - که اعراب آن را الخریبه می‌خواندند- اردو زد و سپس در [[سال ۱۷ هجری قمری|سال هفدهم]] به دستور [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم، این محل را برای احداث اردوگاه نظامی برگزید که اساس شهر بصره شد.<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲،ص ۱۴۳؛ طبری، ج۳، ص ۵۹۰؛ خلیفه، ج۱، ص۱۱۵؛ اصطخری، ص ۸؛ علی، التنظیمات...، ص ۴۵</ref> نام این شهر احتمالاً از کیفیت خاک آن -سنگ سست- گرفته شده است یا معرب «بس‌راه» فارسی است.<ref>ابن فقیه، ص ۱۷۳؛ مقدسی، ص ۱۰۶؛ یاقوت، ج۱، ۴۳۰</ref>

بصره نخستین تا سده ۸ق آباد بوده و پس از آن ویران می‌شود. آثار آن در ۱۴کیلومتری بصره جدید دیده می‌شود.<ref>عزام، ص۱۳۳۰؛ نقشبندی، ص ۲۸۰؛ حسنی، «لواء...»، ص ۲۵۲</ref>

اردوگاه مسلمانان که در حدود پانزده کیلومتری [[شط العرب]] واقع بود، به سبب موقعیتش، می‌توانست بر راه [[خلیج فارس]] و عراق و ایران اشراف داشته باشد.

خانه‌های نخستین از نی بود.<ref>ابن سعد، ج۱، ص ۴۳۱،۴۳۲؛ طبری، ج۳، ص ۵۹۱</ref> پس از آتش‌سوزی‌ در سال۱۷ق، به دستور عمر خانه‌ها را با خشت خام بازسازی کردند.<ref>ابن اثیر، ج۲، ص ۵۲۸</ref>

در عهد [[زیاد بن ابیه]]، [[مسجد جامع بصره]] و اقامتگاه حاکم، بنا شد. <ref>بلاذری،فتوح، ص ۳۵۵؛ ابن فقیه، ص ۱۷۴؛ یاقوت، ج۱، ص۴۳۳</ref> پس از فتح نواحی اطراف، جمعیت و وسعت بصره افزایش یافت.<ref>یاقوت، ج۱، ص۴۳۱</ref> در ۳۵ق جمعیت ۶۰هزار و در ۵۰ق به ۳۰۰هزار نفر رسید.<ref>علی، التنظیمات، ص ۳۱</ref> موقعیت تجاری بصره به آبادانی و حتی حاکم‌نشینی عراق انجامید.<ref>زیدان، ص ۵۶۸</ref>

در [[سال ۱۵۵ هجری قمری]]، باروی شهر، با خندقی در اطراف آن، ساخته شد. تأمین آب آشامیدنی بصره پیوسته مشکلی عظیم بوده است و اهالی ناگزیر بودند برای تأمین آب، مسافتی دور طی کنند و تا [[دجله]] بروند.

بصریان به پنج قبیله تقسیم شده بودند. اهل اعالیه (اهالی ارتفاعات حجاز)، تمیم، بکر بن وائل، عبدالقیس، و اَزُد. این گروه‌های عرب، اشراف بصره به شمار می‌آمدند که بومیان اندک و بسیاری از اقوام مهاجر (از جمله ایرانیان، هندیان، سِندیان، مالزیاییان و زنگیان) را به صورت مَوالی به خدمت خود درآوردند. ایشان نیز درگیر کشمکش‌های اربابانشان می‌شدند. امروز از شهر قدیم جز بنایی معروف به [[مسجد علی]] و قبور [[طلحة بن عبیدالله|طلحه]] و [[زبیر بن عوام|زبیر]] و [[ابن سیرین]] و [[حسن بصری]] چیزی برجای نیست.

باید توجه داشت که دستور زبان عربی در آنجا پدید آمد و به‌ویژه [[سیبویه]] و [[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل بن احمد]] آن را غنا بخشیدند. در آنجا [[واصل بن عطاء]]، عمرو بن عبید، ابوالهذیل، نَظّام و بسی افراد دیگر موجب تکامل اندیشه‌های معتزلی شدند و دانشمندانی چون ابو عمرو بن العلاء، ابوعبیده، اَصْمَعی و ابوالحسن مدائنی اشعار و روایات تاریخی را گردآوردند که دستمایه آثار نویسندگان بعدی شد. علوم دینی درخششی تمام یافت و در کنار آن، حسن بصری و مریدانش [[تصوف]] را بنیاد نهادند. بصره جایگاه شاعران بزرگ اموی و نوپردازانی چون بشار بن برد و ابونُواس و زادگاه نثرنویسان عربی چون ابن مُقَفَّع، سهل بن هارون و جاحِظ بود.

پس از قرن سوم، انحطاط فرهنگی به وضوح زوال سیاسی و اقتصادی نبود و شهر به واسطه ابن سوّار دارای کتابخانه‌ای مشهور شد. پس از آن اِخوان الصفا و حریری و مشاهیر دیگر، موجب شهرت بصره شدند، ولی فرهنگ عرب به طور کلی رو به زوال می‌رفت و بغداد و دیگر مراکز ایالتی، بصره را کاملاً تحت الشعاع قرار دادند.

بصره که در قرن‌های پنجم تا هفتم اهمیت و رونق خود را از دست داده بود، به سبب ویرانی‌ها و هرج و مرج‌ها و آشوب‌هایی که پس از حمله هلاکو به عراق (۶۵۶ ه.ق) بروز کرد و نیز به سبب استقرار دولت [[ایلخانان|ایلخانی]] در آن دیار، با سرعت بیشتری رو به تباهی نهاد. در اواسط قرن هشتم، [[ابن بطوطه]] قسمت اعظم شهر را ویران یافت و در آن هنگام با اینکه برخی از بناهای اصلی از جمله [[مسجد جامع بصره|مسجد جامع]] هنوز برپا بود. نخلستان‌های شط العرب، که شهر را در میان گرفته بود، منبع ثروت و مایه افتخار بصری‌ها باقی ماند. هنگامی که عاقبت در [[سال ۹۱۴ هجری قمری|۹۱۴ ه.ق]] همراه بقیه عراق مدت یک نسل ۹۱۴-[[سال ۹۴۱ هجری قمری|۹۴۱]] ه.ق به دست [[شاه اسماعیل اول]] صفوی بود، اهمیت چندانی نداشت.

تسلط [[عثمانیان|عثمانی‌ها]] بر عراق در سال ۹۴۱ ه.ق، موجب شد که [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] که در آن زمان نیز بر دیگران فزونی داشتند، بیش از پیش تقویت شوند. ولی این امر بر موقعیت یا رونق بصره تأثیر چندانی ننهاد.

در لشکرکشی‌های نادرشاه (حکومت:[[سال ۱۱۴۸ هجری قمری|۱۱۴۸]]-[[سال ۱۱۶۰ هجری قمری|۱۱۶۰]] ه.ق) به عراق در اواسط قرن دوازدهم، بصره تهدید و مدتی محاصره شد و به دنبال عقب نشینی وی، این شهر کوشش‌های معمول را در انزوای خود ادامه داد. محاصره و قرار گرفتن شهر و ناحیه بصره در [[سال ۱۱۸۹ هجری قمری|۱۱۸۹]]-[[سال ۱۱۹۴ هجری قمری|۱۱۹۴]] ه.ق در دست نیروهای ایرانی صدیق خان، برادر [[کریم خان زند]]، دوره‌ای مستقل از تاریخ بصره به شمار می‌آید که بازگشت تمام اوضاع و احوال معهود را به دنبال داشت. در [[سال ۱۲۱۳ هجری قمری|سال ۱۲۱۳ ه.ق]] ناوگان امام مسقط بصره را تهدید کرد، اما به نتیجه‌ای نرسید. .

تکوین بصره به صورت نوین آن، به هنگام تسلط انگلیسیان بر عراق (از [[سال ۱۳۳۳ هجری قمری|۱۳۳۳]]/۱۹۱۴ ه.ق) و قیمومت آنان بر آنجا ([[سال ۱۲۹۹ هجری شمسی|۱۲۹۹]]-[[سال ۱۳۱۱ هجری شمسی|۱۳۱۱]] ه.ش/۱۹۲۰-۱۹۳۲ م) بود. با تأسیس دولت عراق، بصره مرکز «لوا»یی (=استانی) شامل قضا(=شهرستان)‌های ابوالخَصیب و قُرنَه گردید. جمعیت شهر و حومه‌های مَعقل و عشار در [[سال ۱۳۳۴ هجری شمسی|۱۳۳۴ ه.ش]] به ۲۰۰۰۰۰ تن می‌رسید. بصره بر اثر بهبود امنیت و راه‌های ارتباطی، مهمترین بندر و انبار کالای خلیج فارس و دروازه با اهمیت عراق به حارج شد. کاوش‌های شرکت نفت عراق به کشف حوزه نفتی مهمی در نزدیکی زبیر در [[سال ۱۳۲۷ هجری شمسی|۱۳۲۷ش.]] ۱۹۴۸ و به دنبال آن کشفیات دیگری در این «لوا» (استان)(بویژه در الرمیله) انجامید. در [[سال ۱۳۳۰ هجری شمسی|۱۳۳۰ ه.ش]]/۱۹۵۱ م صادرات نفت از طریق خطوط لوله به فاو شروع شد. در [[سال ۱۳۳۱ هجری شمسی|۱۳۳۱ش]]/۱۹۵۲ ساختمان پالایشگاه کوچکی در مُفتیه به پایان رسید.

جمعیت بصره از ۱/۵ میلیون تن در [[سال ۱۳۵۶ هجری شمسی|۱۳۵۶ ه.ش]] به کمتر از ۹۰۰ هزار تن در سال‌های جنگ در دهه ۱۹۸۰م کاهش یافت. این شهر در جنگ خلیج فارس زیر بمباران شدید قرار داشت و باز هم از جمعیت آن کاسته شد. در ۲۰۰۴م جمعیت بصره ۱۴۷۷۲۰۰تن برآورده شد.

ایستگاه راه آهن بصره از بزرگترین و مهمترین ایستگاه‌های عراق است. در شبکه راه‌های شوسه عراق نیز بصره جنوب عراق را به بغداد و شهرهای شمالی متصل می‌کند و خود نقطه اتصال شماری از راه‌های فرعی در جنوب عراق است که شهر بصره را به نقاط مرزی شرق و جنوب و به مناطق بیابانی غرب آن متصل می‌کند. <ref>درویش، ص۸۷، ۹۲؛ عانی، همانجا </ref> شهر بصره نقطه تلاقی مهمی در راه‌های زمینی و دریایی است و نیز یک فرودگاه بین المللی دارد. مرکز فرماندهی نیروی دریایی عراق در شهر بصره است.

توسعه صنعت نفت عراق در دهه‌های پس از جنگ جهانی اول، بصره را به یکی از مراکز تصفیه و صدور نفت تبدیل کرد. پیش از [[جنگ ایران و عراق]] (۱۹۸۰-۱۹۸۸ م) نفت از بصره توسط تلمبه‌خانه‌هایی به شهر فاو در ساحل خلیج فارس منتقل و از آنجا برای صدور به نفتکش‌ها بار می‌شد. در نخستین ماه‌های آغاز جنگ ایران-عراق پالایشگاه نفت بصره آسیب فراوان دید.

شهر جدید بصره از به هم پیوستن ۳ شهر کوچک بصره، عشار و معقل و بسیاری از روستاهای به هم پیوسته پیرامون نهر عشار تشکیل شده است. زمین‌های بصره به جزبخش‌های باتلاقی آن، بسیار حاصلخیز است و در میان نخلستان‌های آن، محصولاتی چون ذرت، برنج و ارزن کشت میشود.

از مؤسسات آموزش عالی شهر می‌توان از دانشگاه بصره نام برد که در ۱۹۶۴م تأسیس شده است.

در بخش قدیم بصره آثاری از سده‌های نخستین اسلامی بر جای مانده است که یکی از کهن‌ترین آنها [[مسجد جامع بصره]] است. این مسجد که آغاز بنای آن را [[سال ۴۵ هجری قمری|۴۵ق]] می‌دانند از مشهورترین بناهای کهن اسلامی است. همچنین آرامگاه شماری از رجال مذهبی صدر اسلام و بزرگانی از [[انصار|صحابه]] و [[تابعین]] چون [[حسن بصری]] در این شهر واقع شده است. از دیگر آثار تاریخی شهر بصره، مسجد جامع کواز و کتابخانه عباسه است. در این مسجد مقام امام علی (ع) قرار دارد. حضرت پس از پایان [[جنگ جمل]] دراین مسجد هم نماز خوانده و هم برای مردم خطبه‌ای  ایراد کرده است. <ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۲۴ به نقل از شرح نهج البلاغه ابن‌میثم بحرانی</ref> امروزه مسجد جامع قدیم بصره، تقریباً از بین رفته و تنها بقایای‌ اندکی از آن، در گوشه شمال غربی مسجد، باقی مانده است. اما در محل شبستان آن که به مقام امام علی (ع) شناخته می‌شود، مسجد بزرگی با معماری به سبک جدید ساخته شده است. مناظره مشهور و تاریخی [[هشام بن حکم]] با [[عمرو بن عبید]] در باره [[امامت]] در این مسجد انجام گرفته است. <ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۸، ص ۲۴۸.</ref>

[[پرونده:گردشگری بصره.jpg|بندانگشتی|گردشکری بصره]]

بصره در آغاز دوره اسلامی و [[فتوحات مسلمانان|جنگ‌های فتوح]] در زمان خلافت عمر بن خطاب بنا شد. برخی موقعیت آن را با وهشتاباذ اردشیر (در منابع عربی:خزیبه) از شهرهای ایران باستان و یا شهر تِرِدُن یا تردم از شهرهای بابل که در برخی منابع عربی به تدمر تصحیف شده است، منطبق دانسته‌اند. گریزدی بصره را همان شهر رام اردشیر دانسته است.

منطقه بصره در دوره ساسانی جزو طسوج بهمن اردشیر از استان شاذبهمن به شمار میرفت. در این دوره، شاهان ساسانی برای تقویت مرزهای غربی ایران در برابر تهاجم قبایل عرب، پادگان‌ها و استحکاماتی بنا کرده بودند؛ چنانکه شاپور دوم خندقی حفر کرده بود که به دریا می‌پیوست و در کنار آن دیدبان‌ها و پادگانهایی استوار بنا نهاده بود. احتمالا این همان خندقی است که خسرو انوشیروان آن را بازسازی کرده بود و به گفته ابن رسته از هیت تا کاظمه نزدیک بصره ادامه داشته است. بنابراین چنانکه منابع کهن تأکید دارند، به نظر میرسد بصره قبل از تأسیس، پایگاه یا اردوگاه سربازان ایرانی برای حفاظت از مرزهای ایران بوده است.

پس از فتح حیره، [[عمر بن خطاب]] در صدد برآمد تا پایگاهی نظامی نزدیک مرزهای ایران در نواحی ابله و ارض الهند بنا کند. بنا بر این به دستور او عتبه بن غزوان خریبه را در ۱۵ کیلومتری اروند رود در محل دهکده کنونی زبیر برای این منظور برگزید و بصره را پایه ریزی کرد.

درباره تاریخ تأسیس بصره میان سال‌های [[سال ۱۴ هجری قمری|۱۴]]-[[سال ۱۷ هجری قمری|۱۷]]ق روایت‌های مختلف در دست است. همچنان که درباره واژه یا تسمیه آن نیز منابع کهن اختلاف دارند. برخی بصره را در لغت به معنی زمین سخت یا سنگ سیاه یا سست دانسته‌اند که به سفیدی می‌زند. برخی نیز آن را مأخوذ از فارسی و معرب «بس راه» دانسته‌اند. زیرا از بصره راه‌های متعددی منشعب می‌شده است.

شمار ساکنان بصره در آغاز، اندک و منحصر به جنگجویان بود، اما پس از فتح نواحی مجاور آن از جمله ابله، قبایل مختلف از سراسر عراق و شبه جزیره عربستان بدانجا سرازیر شدند و به تدریج بر وسعت و جمعیت آن افزوده شد. چنانکه در حدود سال ۳۵ق جمعیت آن به ۶۰ هزار و به روایتی در ۵۰ق به ۳۰۰ هزار رسد.

*[[ابوموسی اشعری]]: در [[سال ۱۶ هجری قمری|۱۶]] یا [[سال ۱۷ هجری قمری|۱۷]]ق والی بصره شد. او [[مسجد]] و درالاماره را که از نی بود، با خشت و گل ساخت. در این زمان بصره به صورت پایگاه و مرکز تجمع و ساماندهی سپاهایان درآمده بود و حملات مسلمانان به شهرهای غربی و مرکزی ایران بیشتر از این شهر فرماندهی میشد. از این رو بصره در تصرف نواحی شرق دجله و فرات و شهرهای نهاوند، دشت میشان، ابرقباذ، استخر، [[فارس]]، [[اصفهان]]، [[قم]]، [[کاشان]]، [[خراسان]] و [[سیستان]] نقشی بسیار مؤثر داشت.

*[[عثمان بن حنیف]]: در [[سال ۳۶ هجری قمری|۳۶ق]] با [[حکومت امام علی(ع)]]، بر ولایت بصره گمارده شد. اما طولی نکشید که بصره به صحنه نخستین جنگ داخلی یعنی [[جنگ جمل]] بدل شد و به روایتی در جنگ هزاران تن از اصحاب امام و از اهالی بصره کشته شد.

*[[حمران بن ابان]]:در [[سال ۴۱ هجری قمری|۴۱ق]] به روزگار [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]]، حمران بن ابان بر بصره دست یافت. اما از سپاه بُسر بن ابی اَرطاة شکست خورد.

*حارث بن عبدالله ازدی:با تسلط عبدالله بن زبیر بر حجاز ([[سال ۶۴ هجری قمری|۶۴ق]]) شهرهای عراق از جمله بصره به تصرف وی درآمد و او حارث بن عبدالله را بر بصره گمارد. تا۷۲ق بصره در دست زبیریان بود. در زمان حکومت وی بصره را هرج و مرج فراگرفت و میان قبایل آنجا اختلاف افتاد. در فاصله سال‌های [[سال ۳۷ هجری قمری|۳۷]]-[[سال ۶۵ هجری قمری|۶۵]] قمری یکی از مشکلات حکومت اموی، حضور خوارج در کوفه و بصره بود که گاه و بی‌گاه بر ضد دستگاه خلافت خروج میکردند. در اوایل حکومت زیاد، گروهی از این حوارج در بصره سر به شورش نهادند و دست به قتل عام زدند. اما به دست زیاد بن ابیه سرکوب شدند. وی در آبادانی بصره بسیار کوشید و چند مسجد در آنجا ساخت و نهر ابله و نهر معقل را حفر کرد.

با قیام ابن زبیر، خوارج بصره به سرکردگی نافع بن اَزْرق به او پیوستند و در جنگ با شام، او را یاری کردند. بصریان به سبب اختلافات اصولی با ابن زبیر به زودی او را ترک کردند و به بصره بازگشتند و بسیاری از آنان توسط ابن زیاد دستگیر و زندانی شدند.

پس از مرگ [[یزید بن معاویه]] میان قبایل پرنفوذ بصره یعنی ازد، تمیم و ربیعه اختلاف افتاد و با قتل مسعود بن عمرو شهر پرآشوب شد و ابن زیاد ناچار به شام گریخت و بصره به دست یاران نافع افتاد. پس از بیعت مردم با عبدالله بن زبیر، امارت بصره تا ۶۷ق بر عهده حارث بن ابی ربیعه بود و در همین سال [[مصعب بن زبیر]] از سوی برادرش عبدالله به امارت [[بصره]] گمارده شد.

*[http://rch.ac.ir/article/Details/6796 مقاله بصره در دانشنامه جهان اسلام]

{{تشیع در عراق}}

| کپی‌کاری = از منبع خوب<!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->

| تاریخ برتر شدن =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}-->

[[رده:شهرهای تاریخی عراق]]

[[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ب]]

[[رده:شهرهای دارای اکثریت شیعه]]

[[رده:مسیر حرکت امام رضا]]

[[رده:شهرهای حاشیه خلیج فارس]]

[[رده:بنادر تاریخی]]