فقه معاصر:پیشنویس فقه خانواده: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
* '''چکیده''' | * '''چکیده''' | ||
'''فقه خانواده'''، شاخهای از فقه مضاف | '''فقه خانواده'''، شاخهای از فقه مضاف است که به استنباط احکام شرعی مربوط به تشکیل، استمرار و انحلال خانواده میپردازد. از دلایل برجستگی این حوزه در مطالعات فقه معاصر میتوان به این موارد اشاره کرد: اهمیت خانواده و مخاطرات آن در دنیای معاصر، چالشهای دنیای مدرن، تجربه حکمرانی فقهی، خلأهای قانونی و پیدایش مسائل نوظهور. فقه خانواده با [[فقه زنان]] که بر فرد زن تمرکز دارد، مکمل یکدیگرند. | ||
در ادامه، دیدگاههای نوپدید معاصر در این حوزه برجسته میشود که شامل بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین با محوریت «معاشرت به معروف»، محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت، توسعه موجبات طلاق به درخواست زوجه، بازنگری در موجبات فسخ نکاح، ماهیت حضانت بر اساس مصلحت طفل، مسائل مربوط به فناوریهای نوین تولیدمثل، اعتبار اشکال جدید عقد نکاح (مانند عقد آریایی) و مسئولیتپذیری در شرایط اختیار بالاضطرار است. | |||
== اهمیت فقه خانواده در دنیای معاصر == | |||
فقه خانواده یکی از شاخههای فقه مضاف بهشمار میآید که در آن احکام شرعی ناظر بر نهاد خانواده در سه مرحله تشکیل، استمرار و انحلال آن استنباط و تبیین میشود. اهمیت این رشته در مطالعات فقه معاصر، دلایل مختلفی دارد. نخست، اهمیت خانواده در اسلام و چالشهای پیشروی آن در دنیای مدرن، ضرورت بازنگری در فقه خانواده را افزایش داده است.<ref>حقخواه و محمدحسنی، «پیشرفت فرهنگی و جایگاه حیات طیبه در فقه خانواده»، ص۷۰.</ref> دوم، تجربه عملی حکمرانی فقهی پس از انقلاب اسلامی است که با الزام به تدوین قوانین بر اساس موازین شرعی، فقه را بهطور مستقیم در مدیریت جامعه درگیر کرده و حضور آن را در این عرصه پررنگتر ساخته است.<ref>هدایت نیا، «طراحی ساختار جامع فقه خانواده»، ص۶۴.</ref> | |||
== | علاوه بر این، وجود برخی خلأها در قوانین مدنی، موجب اهمیت این شاخه از فقه شده است، تا با مراجعه دوباره به منابع فقهی، خلأها برطرف شوند.<ref>سید ناصرالدینی، یاقوتی، و فهرستی، «امکانسنجی توافق میان زوجین در آثار و احکام انحلال نکاح در خصوص حقوق مالی از منظر نظام فقه خانواده و حقوق ایران»، ص۹۰.</ref> همچنین، گسست میان برخی آموزههای فقه سنتی و هنجارهای فرهنگی جدید جامعه، به پیدایش مسائل نوظهوری منجر شده که نیازمند پاسخهای اجتهادی روزآمد است.<ref>محمدزاده و اجتهادی، «جایگاه عقد آریایی در نظام فقه خانواده اسلامی»، ص۱۶۳-۱۶۴.</ref> | ||
== چیستی == | |||
به مجموعهای از احکام و دستورات شارع مقدس در حوزه مباحث خانواده (از جمله نکاح، طلاق و ارث) فقه خانواده گفته میشود.<ref>حقخواه و محمدحسنی، «پیشرفت فرهنگی و جایگاه حیات طیبه در فقه خانواده»، ص۶۱.</ref> این فقه به استنباط احکام مربوط به تشکیل خانواده (نظیر شرایط عقد)، روابط، حقوق و تکالیف متقابل اعضای آن (همسران، والدین و فرزندان) و انحلال خانواده (احکام طلاق) میپردازد.<ref>اسحاقی، حاجیعلی، و نفر، «کاربرد انصاف در فقه خانواده»، ص۱۲۴.</ref> | |||
=== تفاوت فقه خانواده و فقه زنان === | === تفاوت فقه خانواده و فقه زنان === | ||
فقه خانواده و فقه | فقه خانواده و [[فقه زنان]]، هر دو از شاخههای فقه مضاف هستند. فقه خانواده با نگاهی کلنگر، نهاد خانواده را با هدف استحکام آن، موضوع قرار میدهد و تمام اعضا و مراحل حیات خانواده را پوشش میدهد. در مقابل، فقه زنان نگاهی خردنگر به زن (بهعنوان فردی مستقل) دارد و هدف آن کشف و تبیین حقوق فردی و اجتماعی زن و نقد احکام تبعیضآمیز است. آثار نوشتهشده در این حوزه پس از انقلاب اسلامی ایران رویکردی انتقادی و بازاندیشانه یافتهاند.<ref>مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص۸۱.</ref> | ||
فقه زنان و فقه خانواده دو حوزه مکمل یکدیگرند؛ فقه خانواده به دنبال عدالت در خانواده و فقه زنان در پی عدالت برای زن در خانواده و جامعه است. [[فقه پویا]] بهصورت متوازن هر دو هدف را دنبال میکند. از دید برخی، مسائل زنان به عنوان فرد، اهمیت دارد و افراط در خانوادهگرایی که به کمتوجهی به زنان منجر میشود، از آسیبهای تحقق عدالت در حق زنان و مردان است.<ref>علاسوند، عدالت، زن، جنسیت، ص۲۰۶ و ص۲۲۳.</ref> | |||
فقه | |||
== | == دیدگاههای نوپدید معاصر == | ||
فقه خانواده در دوره معاصر در پاسخ به چالشهای جدید اجتماعی و فرهنگی، شاهد شکلگیری دیدگاههای نوینی در مسائل مختلف بوده است. این دیدگاهها که عمدتاً با بهرهگیری از ظرفیتهای درونی فقه به دست آمدهاند، میکوشند تا میان اصول شریعت و نیازهای زمانه پیوند برقرار کنند. | |||
همچنین حق شوهر در ممانعت از خروج زن از منزل مطلق نبوده و او نمیتواند به دلایل غیرمنطقی | === بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین با استناد به قاعده معاشرت به معروف === | ||
یکی از محورهای اصلی تحول در فقه خانواده، بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین با تکیه بر [[قاعده معاشرت به معروف]] است. بر این اساس، بسیاری از حقوقی که بهطور سنتی برای شوهر مطلق پنداشته میشود، به رفتار متعارف و عقلایی مقیّد شدهاند. برای مثال، ریاست مرد بر خانواده (قوّامیت) به معنای مدیریت و تأمین مصالح است، نه خودکامگی؛ ازاینرو هر دستور مرد که برخلاف عرف و مصلحت خانواده باشد، لازمالاطاعه نیست.<ref>روحانی مشهدی، معاشرت به معروف در روابط زوجین با تاکید بر فقه امامیه و حقوق ایران، ص۱۱۰-۱۱۱.</ref> همچنین حق شوهر در ممانعت از خروج زن از منزل مطلق نبوده و او نمیتواند به دلایل غیرمنطقی از نیازهای عرفی همسرش (مانند دیدار والدین یا تحصیل) منع کند، زیرا این عمل مصداق ترک معاشرت به معروف است.<ref>نوذری فردوسیته، «تحلیل فقهی حقوقی استیذان زن از شوهر در خروج از منزل با تاکید بر قاعدۀ معروف»، ص۱۴۰۲ و ۱۴۱۳-۱۴۱۴.</ref> چنانکه مرد نباید مانع [[اشتغال زنان|اشتغال زن]] شود، بهویژه در صورت وجود توافق قبلی، زیرا این امر خلاف انصاف است.<ref>اسحاقی و دیگران، «کاربرد انصاف در فقه خانواده»، ص۱۳۲.</ref> این رویکرد در روابط جنسی نیز جریان پیدا کرده و به چارچوب معروف و پرهیز از هرگونه اجبار و خشونت محدود شده است.<ref>نوبهار، حسینی «حدود روابط جنسی زن و شوهر در چارچوب قاعده معاشرت به معروف»، ص۸۶-۸۷.</ref> | |||
این رویکرد | |||
=== محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت === | === محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت === | ||
در حوزه تعدد زوجات و نکاح موقت، دیدگاههای نوپدیدی با هدف حفاظت از کیان خانواده ارائه شده است. به اعتقاد یوسف صانعی، جواز تعدد زوجات مشروط به آن است که ازدواج مجدد باعث صدمه به زن اول نشود و عرفاً منکر و ناپسند نباشد. او با استناد به آیه «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» (نساء/ ۱۹)، استدلال میکند که ازدواج مجدد بدون رضایت قلبی و اختیاری همسر اول، مصداق سوءمعاشرت بوده و نه تنها تکلیفاً حرام، که وضعاً نیز باطل است | در حوزه تعدد زوجات و نکاح موقت، دیدگاههای نوپدیدی با هدف حفاظت از کیان خانواده ارائه شده است. به اعتقاد یوسف صانعی، جواز تعدد زوجات مشروط به آن است که ازدواج مجدد باعث صدمه به زن اول نشود و عرفاً منکر و ناپسند نباشد. او با استناد به آیه «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» (نساء/ ۱۹)، استدلال میکند که ازدواج مجدد بدون رضایت قلبی و اختیاری همسر اول، مصداق سوءمعاشرت بوده و نه تنها تکلیفاً حرام، که وضعاً نیز باطل است.<ref>صانعی، «گفتوگو با آيتالله صانعی درخصوص لايحه حمايت از خانواده».</ref> | ||
همچنین وی مشروعیت عقد موقت را تنها به موارد اضطراری و استثنائی محدود کرده و ترویج آن به عنوان راهکاری عمومی را موجب به خطر افتادن کانون خانواده و ترویج بیبندوباری میداند. از نظر او، راهکار اصلی، تسهیل ازدواج دائم است (https://saanei.xyz/?view=01,05,13,309,0). | همچنین وی مشروعیت عقد موقت را تنها به موارد اضطراری و استثنائی محدود کرده و ترویج آن به عنوان راهکاری عمومی را موجب به خطر افتادن کانون خانواده و ترویج بیبندوباری میداند. از نظر او، راهکار اصلی، تسهیل ازدواج دائم است (https://saanei.xyz/?view=01,05,13,309,0). | ||
| خط ۹۳: | خط ۸۶: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
صانعی، یوسف، [https://saanei.xyz/?view=01,02,48,378,0 «گفتوگو با آيتالله صانعی درخصوص لايحه حمايت از خانواده»، در پایگاه اطلاعرسانی دفتر حضرت آیتالله العظمی صانعی (ره)، تاریخ درج مطلب: ، تاریخ بازدید: 7 دی 1404ش.] | |||
| | ||
* اسحاقی، محمد؛ حاجی علی، فریبا؛ و نفر، زینب. «کاربرد انصاف در فقه خانواده». مطالعات راهبردی زنان، ۸8(22)، ۱۲۱-۱۴۲. ۱۳۹۹. | * اسحاقی، محمد؛ حاجی علی، فریبا؛ و نفر، زینب. «کاربرد انصاف در فقه خانواده». مطالعات راهبردی زنان، ۸8(22)، ۱۲۱-۱۴۲. ۱۳۹۹. | ||