دفاع مشروع (کتاب)

نویسنده: مهدی خسروی سرشکی

دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی
اطلاعات کتاب
نویسنده	مجموعه نویسندگان
موضوع	فقه سیاسی
سبک	استدلالی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۶۳۴
اطلاعات نشر
ناشر	موسسه چاپ و نشر عروج
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۲ش

• چکیده

دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی مجموعه‌ای از مقالات ارائه‌شده به همایش «دفاع مقدس و تفاوت آن با ترور» در زمینه فقه سیاسی و فقه دفاعی است. این همایش با همکاری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مدرسه امام خمینی وابسته به جامعة المصطفی العالمیه در سال ۱۳۸۶ش برگزار شد. هدف از این مجموعه، بررسی دیدگاه فقه شیعه درباره ترور و دفاع مشروع، به‌ویژه از منظر امام خمینی، و پاسخ به اتهامات مطرح‌شده علیه اسلام در حوزه تروریسم است.

این کتاب بیشتر به مقایسه دفاع مشروع با ترور و تحلیل مفاهیم مرتبط در فقه امامیه و حقوق بین‌الملل پرداخته‌اند. در بخش‌های مختلف، نویسندگان به بررسی نظریه دفاع مشروع از دیدگاه فقه شیعه و امام خمینی پرداخته‌اند. برخی از مقالات دفاع را حقی فطری و عقلانی می‌دانند که در مواقع ضروری به تکلیف شرعی تبدیل می‌شود. همچنین، تفاوت بین دفاع مشروع و ترور، تأثیرات سیاسی و اجتماعی آن، و مشروعیت دفاع در برابر تجاوز، ازجمله موضوعات مطرح‌شده در این کتاب است.

در این آثار به مباحث حقوق بین‌الملل نیز توجه شده است؛ از جمله تطبیق دفاع مشروع با اسناد بین‌المللی مانند منشور ملل متحد. بخش‌هایی از مقالات نیز به تأثیر دیدگاه‌های فقها و امام خمینی درباره مشروعیت عملیات استشهادی، مفهوم تروریسم، و تفاوت آن با دفاع مشروع اختصاص دارد.

معرفی اجمالی و ساختار

کتاب «دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی» حاوی آثار همایش «دفاع مقدس و تفاوت آن با ترور» است که با همکاری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مدرسه امام خمینی (وابسته به جامعة المصطفی العالمیه) در سال ۱۳۸۶ش برگزار گردیده است. هدف از این همایش تبیین دیدگاه اسلام و به ویژه فقه شیعه از منظر امام خمینی در برابر آثاری است که اسلام و مسلمانان را به تروریسم متهم می‌کنند. این کتاب شامل یک سخنرانی و پانزده مقاله است. طبق گفته دبیر همایش (یعقوبعلی برجی)، هفت محور اصلی این پژوهش‌ها در معرفی دیدگاه فقه شیعه و امام خمینی درباره مسئله ترور از این قرار است: صلح و زندگی مسالمت‌آمیز، دفاع مشروع، دفاع به‌عنوان یک حق فطری، دفاع پیشگیرانه، مفهوم ترور، بررسی ترور در حقوق بین‌الملل، و دیدگاه فقه شیعه درباره ترور (ص۵).

مقالات و نویسندگان

کتاب با سخنرانی آیت‌الله محمد یزدی آغاز می‌شود و به جز دو مقاله آخر که به بررسی ترورهای قبل و بعد از انقلاب اسلامی می‌پردازد، مابقی مقالات به دفاع مشروع از منظر فقه شیعه و دیدگاه فقهای شیعه و به‌طور ویژه دیدگاه امام خمینی پرداخته‌اند و برخی نیز به حقوق بین‌الملل و دیدگاه امام خمینی اشاره دارند. فهرست مقالات فقهی و حقوقی، به ترتیب درج در کتاب، از این قرار است:

1. نگاهی به دفاع مشروع از دیدگاه فقه شیعه - محمدجواد سلطانی
2. دفاع مشروع از دیدگاه امام خمینی و فقهای شیعه - فاطمه محمدی
3. دفاع و عملیات استشهادی از دیدگاه امام و دیگر فقیهان - حسین علوی مهر
4. گستره وجوب دفاع از نگاه فقیهان شیعی - عبدالقادر محمدی
5. مفهوم و مصداق تروریسم در اسناد و معاهدات بین‌المللی و دیدگاه امام خمینی - حمید (ناظرحسین) زکی
6. مفهوم تروریسم، نگرش حقوق بین‌الملل، فقها و امام خمینی - محمدعلی ابراهیم
7. شرایط دفاع مشروع از دیدگاه امام و حقوق بین‌الملل - عبدالخالق فصیحی
8. دفاع مشروع در منظر امام خمینی و حقوق بین‌الملل - سید اصغر جعفری
9. دفاع مشروع در فقه و حقوق بین‌الملل، با تأکید بر دیدگاه امام خمینی - یعقوبعلی برجی
10. دفاع مشروع از دیدگاه امام خمینی و حقوق بین‌الملل - سید جواد میرخلیلی
11. مبنای دفاع مشروع با محوریت نظر حضرت امام خمینی - قنبر جاوید
12. مبنای مشروعیت دفاع از دیدگاه امام خمینی و حقوق بین‌الملل - دکتر محمد اخوان
13. شرایط دفاع مشروع از دیدگاه امام خمینی و حقوق بین‌الملل - اکرم استیری

فطری و عقلی بودن دفاع مشروع

بخش آغازین مقالات کتاب به بررسی مفاهیم پایه‌ای دفاع مشروع در لغت، عرف و فقه و مقایسه آن با ترور می‌پردازد و دفاع مشروع را حقی فطری و ضروری برای حفظ جان، مال، و ناموس افراد می‌دانند. محمد یزدی سخنران همایش، دفاع را امری فطری و عقلانی توصیف کرده است (ص۹) و از نگاه برخی نویسندگان نیز دفاع مشروع جدا از منظر دینی، امری عقلی و اجتماعی است (ص۴۳۴) و حتی در زمانی که خطر قریب‌الوقوع است و دسترسی به مراجع عمومی ممکن نیست، علاوه بر حق بودن، تکلیفی شرعی برعهده مدافع است (ص۳۰). در بعضی از مقالات نیز بعد از مفهوم‌شناسی دفاع مشروع و اهمیت آن، به محدودیت‌های ذاتی و عرفی دفاع مشروع و تعریف تجاوز نیز پرداخته‌اند (ص۵۲۳ و ۵۲۵).

بررسی دفاع مشروع و ترور در حقوق بین‌الملل و اسناد رسمی (منشور ملل متحد) و عرفی آن نیز از مباحث کلی و مقدماتی برخی از مقالات برای بررسی حقوقی و فقهی از دیدگاه فقه شیعه و امام خمینی است (ص۳۳۰ و ۴۱۵ و ۴۳۹ و ۵۰۸). در چندین مقاله، به دیدگاه‌های فقهای شیعه و ادله فقهی در رابطه با دفاع مشروع و اصول آن پرداخته شده است. در این مقالات اصول و شرایط دفاع مشروع از منظر فقه شیعه و نظر فقها درباره وجوب و مشروعیت آن در شرایط مختلف پرداخته شده است. در برخی از مقالات نیز دیدگاه‌های مختلف فقها و تأثیرات فقهی این مسائل بر سیاست‌های اجتماعی و حقوق بشر در دنیای معاصر بررسی شده است.

تفاوت ترور با دفاع مشروع

تعریف ترور، انواع تروریسم (سنتی و مدرن، فردی و غیر فردی)، و تفاوت‌های اصلی میان دفاع مشروع و ترور و مخالفت اسلام با تروریسم در برخی از مقالات پیش از مباحث فقهی و حقوقی تشریح شده است. بر اساس نتایج این مقالات، به‌طور کلی، دفاع مشروع بر اساس اصول عقلی و فقهی و به‌منظور مقابله با تهدیدات واقعی انجام می‌شود، در حالی که ترور به‌طور عمدی و با هدف ایجاد وحشت در جامعه صورت می‌گیرد (ص۲۰۱ و ۲۴۹).

وجوب دفاع مشروع و اقسام آن

به گفته برخی نویسندگان مقالات، در فقه و از دیدگاه فقهای شیعه، دفاع مشروع وجوب دارد و می‌تواند به دو گروه اصلی تقسیم شود: دفاع فردی از نفس و مال و ناموس و دفاع جمعی از خاک و فرهنگ (ص۴۲ تا ۷۳). برخی نیز جهاد دفاعی را به‌عنوان دفاع سازمان‌یافته از دولت یا سرزمین در برابر دفاع فردی یا گروهی بحث کرده‌اند و انواع آن را از دیدگاه فقیهان بررسی کرده‌اند (ص۳۶۳ و ۳۸۰).

احکام و ادله فقهی دفاع مشروع

در مقالاتی که به‌طور کلی به دیدگاه فقهی دفاع مشروع پرداخته‌اند یا سپس به دیدگاه امام خمینی اشاره کرده‌اند، احکام و ادله دفاع از نفس یا گروه یا جهاد دفاعی بررسی شده است. در برخی از مقالات، دلایل عقلی و نقلی مستند فقها برای دفاع مشروع به تفکیک دفاع یعنی از نفس (ص۱۰۷)، دفاع از عرض و ناموس (ص۱۱۹)، دفاع از مال (ص۱۲۲) و اموال عمومی (ص۱۲۹) بررسی شده و در بعضی از مقالات با تفکیک دفاع عام یا دفاع سازمان‌یافته (دفاع از سرزمین، دولت و مسلمانان) از دفاع خاص (دفاع از جان، ناموس و مال)، آرا و ادله فقیهان را در دفاع عام بررسی کرده‌اند (ص۱۷۶ و ۳۸۰). شرایط و محدودیت‌های دفاع مشروع یکی دیگر از مباحث چند مقاله است که وقوع تجاوز، ضروری بودن دفاع و تناسب عمل دفاعی با تجاوز ازجمله آنهاست (ص۱۹۱ و ۳۸۹).

دیدگاه امام خمینی در دفاع و ویژگی‌های خاص آن

وجوب مطلق دفاع از نفس در نگاه امام خمینی

امام خمینی به وجوب مطلق دفاع از نفس باور دارد و تسلیم شدن در برابر متجاوز را جایز نمی‌داند. او معتقد است که این وجوب، وابسته به قدرت مدافع در دفع تجاوز نیست (ص۱۳۰). همچنین، دفاع از عرض را واجب می‌داند و حتی در شرایطی که احتمال تأثیر فعل دفاعی ضعیف باشد، تسلیم شدن را جایز نمی‌داند (ص۱۳۱). بر اساس دیدگاه ایشان، تفاوت دفاع از نفس و عرض با دفاع از مال در این است که دفاع از جان و ناموس، مطلقاً واجب است حتی اگر منجر به قتل مهاجم شود؛ ولی دفاع از مال به عدم قتل مهاجم مشروط شده است؛ یعنی اگر مدافع احتمال دهد که دفاع موجب قتل شود، این وظیفه از او برداشته می‌شود (ص۴۸۱).

گستره وجوب دفاع مشروع در اندیشه امام خمینی

ابعاد گسترده وجوب دفاع مشروع در اندیشه امام خمینی موضوع یکی از مقالات است که چهار جنبه اصلی آن را شرح داده است: دفاع سیاسی، دفاع فرهنگی و اجتماعی، دفاع اقتصادی و دفاع نظامی (ص۱۸۰-۱۸۳). همچنین، نویسنده مقاله به وجوب دفاع از فلسطین و سایر مسلمانان تحت سلطه کفار، و نیز کشورهای اسلامی تحریم‌شده اشاره می‌کند (ص۱۸۶). نتیجه‌گیری مقاله بر این اساس است که وجوب دفاع، تمام حوزه‌ها را در بر می‌گیرد: سرزمین، ناموس، مال، سیاست، فرهنگ، و دفاع از کشورهای اسلامی تحت تحریم (ص۱۹۵). در مقاله‌ای دیگر نیز اهمیت دفاع و مشروعیت مقابله با تجاوز در تمامی حوزه‌های نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تأکید شده است (ص۳۰۲-۳۰۸).

یکی از نویسندگان دفاع مشروع را در قالب «جهاد تدافعی» بررسی کرده و به موارد اصلی آن اشاره دارد: دفاع از اسلام در برابر فتنه‌گری دشمن، دفاع از دارالاسلام و کیان اسلامی، و دفاع از اتباع دولت اسلامی (ص۴۲۲-۴۲۳). نویسنده‌ای دیگر یکی از تفاوت‌های نگاه امام خمینی با سایر فقها را در توسعه مفهوم دفاع می‌داند، به‌گونه‌ای که دفاع را از حد جان، مال و ناموس به مقابله با تهاجم اقتصادی، سیاسی و فرهنگی یک ملت گسترش داده است (ص۴۸۱).

در بررسی توسعه حوزه‌های دفاعی، یکی دیگر از نویسندگان به تأسیس بسیج (ص۵۰۳)، نقش زنان در دفاع مقدس (ص۵۰۵)، و دفاع از دیگر بلاد اسلامی (ص۵۰۶) اشاره کرده است. مقاله‌ای دیگر نیز دفاع مشروع از دیدگاه امام خمینی را در چارچوب جهاد دفاعی تحلیل کرده (ص۵۲۹) و شرایط دفاع مشروع از نگاه امام خمینی را در مواردی متفاوت از دیدگاه حقوق بین‌الملل دانسته است (ص۵۴۵-۵۴۷).

عملیات استشهادی از دیدگاه امام خمینی

عملیات استشهادی از منظر امام خمینی و سایر فقها عنوان یکی دیگر از مقالات است. نویسنده مقاله با تبیین ماهیت دفاعی این نوع عملیات (ص۱۴۰، ۱۴۹)، دلایل قرآنی (ص۱۴۱) و روایی (ص۱۴۴) آن را بیان و دیدگاه فقهای شیعه و سنی را در این زمینه تحلیل می‌کند (ص۱۴۴-۱۴۹). همچنین، اهداف دفاعی و اسلامی عملیات استشهادی را بررسی کرده است (ص۱۵۲-۱۵۶).

نویسنده با اشاره به تمجید امام خمینی از شهید فهمیده، موافقت ایشان با عملیات استشهادی را در شرایط دفاع جمعی و ملی مطرح کرده است (ص۱۵۱). این مقاله همچنین تفاوت عملیات استشهادی با انتحار (ص۱۵۸-۱۶۰) و تروریسم (ص۱۶۶) را شرح می‌دهد و به شبهات مطرح‌شده در این باره پاسخ می‌دهد (ص۱۶۱). در پایان، برخی استفتائات و فتاوای مراجع دیگر به غیر از امام خمینی (از جمله مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، و موسوی اردبیلی) نیز آورده شده است (ص۱۶۲-۱۶۵).

مفهوم و مصداق تروریسم در نگاه امام خمینی

مفهوم و مصداق تروریسم در اسناد بین‌المللی و دیدگاه امام خمینی موضوع دو مقاله است. نویسندگان این مقالات پس از بررسی حقوقی و بین‌المللی، مخالفت اسلام با ترور و تروریسم را از منظر فقیهان، به‌ویژه امام خمینی، بحث کرده‌اند (ص۲۲۹، ۲۷۴).

در یکی از این آثار، مصادیق تروریسم از دیدگاه امام خمینی شرح داده شده است:

• تروریسم گروهی مانند گروه فرقان و منافقین موسوم به مجاهدین خلق (ص۲۳۱).
• تروریسم دولتی مانند رژیم پهلوی، رژیم صهیونیستی، حکومت فرانسه و آمریکا (ص۲۳۴).
• تروریسم جهانی (ص۲۳۹).

در جمع‌بندی سخنان و دیدگاه امام خمینی، یکی از نویسندگان بیان می‌کند که ترور شامل اعمال جنایتکارانه‌ای مانند قتل، بمب‌گذاری، گروگان‌گیری، هواپیماربایی، حمله به اماکن عمومی، آتش‌سوزی، کشتن افراد بی‌گناه، تهدید و ایجاد فتنه است. این اقدامات بر اساس طرح و برنامه، به شیوه انفرادی، گروهی یا دولتی انجام می‌شوند و اهداف شیطانی و ضدانسانی دارند. با این حال، مبارزات رهایی‌بخش ملت‌های تحت ستم برای آزادی، دفاع از دین و سرزمین در برابر تجاوز، خارج از مفهوم ترور و تروریسم قرار می‌گیرد. در مواردی که دفاع از دین و امنیت امت اسلامی ضرورت یابد، اقدام به مثل، تحت عنوان دفاع و مبارزه مشروع در اسلام، مجاز خواهد بود (ص۲۴۳-۲۴۴).

نویسنده دیگری تأکید می‌کند که امام خمینی در مناسبت‌های مختلف، ترور را شدیداً محکوم کرده و افراد عامل را احمق، مأیوس و فاقد بینش سیاسی توصیف نموده است (ص۲۸۷).