دراسة فی فقه مقاصد الشریعة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جز added Category:کتابهای مقاصد الشریعه using HotCat |
|||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
قرضاوی سه جریان ظاهریه جدید، معطله جدید و مدرسة الوسطیه یا مکتب میانه را معرفی کرده و خود را متعلق به مکتب میانه می‌داند که معتقد به هماهنگی مقاصد با احکام است و پیش از صدور فتوا تلاش می‌کند مقصد حکم را بفهمد و حکم را متناسب با مقصد شرع صادر کند. بخش‌هایی از کتاب نیز به نقد دو مکتب رقیب پرداخته و پیامدهای غیرقابل پذیرش فتاوای این دو مکتب را گزارش کرده است. | قرضاوی سه جریان ظاهریه جدید، معطله جدید و مدرسة الوسطیه یا مکتب میانه را معرفی کرده و خود را متعلق به مکتب میانه می‌داند که معتقد به هماهنگی مقاصد با احکام است و پیش از صدور فتوا تلاش می‌کند مقصد حکم را بفهمد و حکم را متناسب با مقصد شرع صادر کند. بخش‌هایی از کتاب نیز به نقد دو مکتب رقیب پرداخته و پیامدهای غیرقابل پذیرش فتاوای این دو مکتب را گزارش کرده است. | ||
به باور قرضاوی مقاصد شریعت را از طریق بررسی نصوص و نیز استقراء احکام می‌توان کشف کرد. او نتیجه گرفته است که مقاصد شریعت محدود به پنج مقصد معروف نیست و خود مقاصد جدیدی را استنباط کرده است. او ارث بردن مسلمان از کافر، [[پیوند اعضاء|جواز پیوند اعضاء]]، جواز سفر زن به تنهایی، استفاده از علم جدید به‌جای رؤیت هلال را نمونه‌هایی از فتاوای فقیهان مقاصدی می‌داند. | به باور قرضاوی مقاصد شریعت را از طریق بررسی نصوص و نیز استقراء احکام می‌توان کشف کرد. او نتیجه گرفته است که مقاصد شریعت محدود به پنج مقصد معروف نیست و خود مقاصد جدیدی را استنباط کرده است. او ارث بردن مسلمان از کافر، [[پیوند اعضاء|جواز پیوند اعضاء]]، جواز سفر زن به تنهایی، [[اعتبار محاسبات علمی در رؤیت هلال|استفاده از علم جدید به‌جای رؤیت هلال]] را نمونه‌هایی از فتاوای فقیهان مقاصدی می‌داند. | ||
==ساختار و موضوعات کتاب== | ==ساختار و موضوعات کتاب== | ||
کتاب «دراسة فی فقه مقاصد الشریعه: بین المقاصد الکلیة و النصوص الجزئیة» حاصل مطالعات و سخنرانی‌های شیخ یوسف القرضاوی مفتی اهل سنت است که برای اجلاس «مقاصد الشریعة» لندن در سال ۲۰۰۴م ارائه گرده و در سال ۲۰۰۶م توسط دارالشروق قاهره چاپ و منتشر شد. | کتاب «دراسة فی فقه مقاصد الشریعه: بین المقاصد الکلیة و النصوص الجزئیة» حاصل مطالعات و سخنرانی‌های شیخ یوسف القرضاوی مفتی اهل سنت است که برای اجلاس «مقاصد الشریعة» لندن در سال ۲۰۰۴م ارائه گرده و در سال ۲۰۰۶م توسط دارالشروق قاهره چاپ و منتشر شد. | ||
کتاب از یک مقدمه، سه بخش و یک ضمیمه تشکیل | کتاب از یک مقدمه، سه بخش و یک ضمیمه تشکیل شده است. مقدمه به مفهوم مقاصد شریعت، اهمیت آن در فقه اسلامی معاصر و معرفی مقاصد شریعت پرداخته است. | ||
بخش دوم کتاب با عنوان رویکرد | بخش دوم کتاب با عنوان رویکرد جریان‌های فقهی به مقاصد شریعت، مهم‌ترین و مفصل‌ترین قسمت کتاب را تشکیل می‌دهد. نویسنده در این بخش به بررسی مکاتب فقهی، ویژگی‌ها و رویکردهای این مکاتب نسبت به مقاصد شریعت پرداخته است. قرضاوی در این بخش سه جریان یا مکتب فقهی (مکتب ظاهرگرایان جدید، نوگرایان جدید و مکتب میانه) را بررسی کرده است. | ||
نویسنده در بخش سوم تحت عنوان «ملحقات» به بررسی کاربردها و تطبیق مقاصد در فتاوای فقهای معاصر | نویسنده در بخش سوم تحت عنوان «ملحقات» به بررسی کاربردها و تطبیق مقاصد در فتاوای فقهای معاصر ازجمله فتاوای شخص مؤلف، در موضوعات چالشی اهتمام نموده است. | ||
کتاب دراسة فی فقه مقاصد الشریعه نظم و ترتیب مناسبی | کتاب دراسة فی فقه مقاصد الشریعه نظم و ترتیب مناسبی دارد؛ البته بیشتر یک گزارش کلی و سطحی از موضوع مقاصد الشریعه است. قرضاوی ملاک و معیار مشخصی برای مقاصد شرع بیان نکرده است؛ لذا در برخی موارد مثل عملکرد عمر در برابر [[آیه ۳۸ سوره مائده|آیه قطع دست سارق]] گرفتار توجیه شده است. او همچنین در مورد اینکه آیا با هر احتمال و توجیهی می‌توان نص را کنار گذاشت و اینکه معیار تشخیص مقاصد واقعی شرع از توجیهات چیست؟ ساکت است. | ||
==معرفی و اهمیت مقاصد الشریعه== | ==معرفی و اهمیت مقاصد الشریعه== | ||
قرضاوی مدعی است از زمان‌های دور به مقاصد شریعت و جایگاه آن در عقلانیت فقه باور داشته است. | قرضاوی مدعی است از زمان‌های دور به مقاصد شریعت و جایگاه آن در عقلانیت فقه باور داشته است. به‌گفته او، کسی که به خدای حکیم ایمان داشته باشد، نمی‌تواند به مقاصد و اهداف شریعت و مصالح و مفاسد احکام باورمند نباشد. او تدبر در تعلیل‌های قرآن، استقراء در اهداف احکام و اهتمام بیشتر دانشمندان اسلامی بر مقاصد را مؤید ایمانش به مقاصد شرع معرفی کرده است (ص۱۱-۱۳). | ||
=== مؤلفه‌ها و مبانی مقاصد شریعت === | === مؤلفه‌ها و مبانی مقاصد شریعت === | ||
قرضاوی مدعی است، فقه المقاصد حاوی مؤلفه‌ها و مبانی فقهی زیادی است. توجه به فقه السنن (سنت‌های الهی در عالم و جامعه)، فقه المآلات (توجه به آثار و نتایجی که بر احکام جزئی مترتب می‌گردد)، فقه الموازنات (رعایت تناسب و موازنه میان حسنات و سیئات، مصالح و مفاسد و... در صورت تعارض)، فقه الاولویات (وضع هر حکم در جای مناسب خود) و فقه الخلاف (قواعد و ضوابطی که در موارد اختلاف آراء باید رعایت شود) و... | قرضاوی مدعی است، فقه المقاصد حاوی مؤلفه‌ها و مبانی فقهی زیادی است. توجه به فقه السنن (سنت‌های الهی در عالم و جامعه)، فقه المآلات (توجه به آثار و نتایجی که بر احکام جزئی مترتب می‌گردد)، فقه الموازنات (رعایت تناسب و موازنه میان حسنات و سیئات، مصالح و مفاسد و... در صورت تعارض)، فقه الاولویات (وضع هر حکم در جای مناسب خود) و فقه الخلاف (قواعد و ضوابطی که در موارد اختلاف آراء باید رعایت شود) و... ازجمله این مؤلفه‌ها است. قرضاوی مدعی است این مبانی و مؤلفه‌ها را در استنباط‌های فقه جدید مورد توجه قرار داده و رعایت آن‌ها در حل مسائل معاصر ضروری و راهگشا است (ص۱۴-۱۵). | ||
=== مفاهیم اصلی === | === مفاهیم اصلی === | ||
قرضاوی در بخش اول کتاب مفاهیم اصلی و پرکاربرد کتاب را توضیح می‌دهد. منظور او از شریعت در این کتاب تمام دین اعم از عقاید، اخلاق و احکام است نه فقط بخش عملی دین (ص۱۶) | قرضاوی در بخش اول کتاب مفاهیم اصلی و پرکاربرد کتاب را توضیح می‌دهد. منظور او از شریعت در این کتاب تمام دین اعم از عقاید، اخلاق و احکام است نه فقط بخش عملی دین (ص۱۶) و منظور از مقاصد، حکمت‌ها، اهداف و غایاتی است وراء احکام جزئی که برخی آشکار و قابل‌درک با عقل است و برخی هم غیرقابل فهم. | ||
قرضاوی همچنین توضیح می‌دهد که علت و مقصد حکم با هم متفاوت هستند. به باور وی، هرگاه علت حکم موجود باشد، حکم را هم در پی | قرضاوی همچنین توضیح می‌دهد که علت و مقصد حکم با هم متفاوت هستند. به باور وی، هرگاه علت حکم موجود باشد، حکم را هم در پی دارد؛ اما این وابستگی و تلازم میان حکم و مقاصد ضرورت ندارد. مثلاً در نماز و روزه قصری، علت آن سفر است و غایت و مقصد آن رفع رنج و مشقت. با تحقق سفر، حکم قصر هم به دنبال آن می‌آید؛ اگرچه مشقت هم نداشته باشد. به باور قرضاوی، برخی عالمان در فتاوای خویش به این تفکیک توجه نکرده و میان مقاصد و علت حکم خلط کرده‌اند. مثلاً در صیام ماه رمضان، مریضی علت افطار است و رفع مشقت مقصد آن. اما در برخی فتاوا، صرف مرض ملاک افطار نیست؛ بلکه مریضی دارای مشقت، موجب افطار معرفی شده است (ص ۲۰-۲۱). | ||
=== راه‌های دستیابی مقاصد === | === راه‌های دستیابی مقاصد === | ||
قرضاوی در توضیح راه‌های دستیبابی به مقاصد شریعت توضیح می‌دهد که قدیمی‌ترین راه همان است که ابوحامد غزالی در کتاب «المستصفی» پیشنهاد کرده است. یعنی شناخت مقاصد از طریق تقسیم احکام به ضروریات (حفظ نفس و نسل)، | قرضاوی در توضیح راه‌های دستیبابی به مقاصد شریعت توضیح می‌دهد که قدیمی‌ترین راه همان است که ابوحامد غزالی در کتاب «المستصفی» پیشنهاد کرده است. یعنی شناخت مقاصد از طریق تقسیم احکام به ضروریات (حفظ نفس و نسل)، حاجّیات (امنیت و...) و تحسینات (مسائل اخلاقی و...). اما قرضاوی خود دو راه را عمده‌ترین روش دستیابی مقاصد شریعت معرفی کرده است: (۱) دقت و تعمق در تعلیلات (تعلیل‌ها) آیات مثل «لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بالقِسطِ»، (۲) استقراء و بررسی احکام جزئی برای رسیدن به مقاصد و اهداف کلی شرع (ص۲۴). | ||
=== تنوع مقاصد === | === تنوع مقاصد === | ||
مهم‌ترین دسته‌بندی مقاصد، اصول پنج‌گانه‌ای است که برگرفته از مجازات حدود و بر مبنای دسته‌بندی غزالی، تحت عنوان «مقاصد یا ضروریات خمس» معروف شده است. مقاصد ضروری در این دسته‌بندی عبارت است از: ضرورت حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسل، حفظ عقل و حفظ | مهم‌ترین دسته‌بندی مقاصد، اصول پنج‌گانه‌ای است که برگرفته از مجازات حدود و بر مبنای دسته‌بندی غزالی، تحت عنوان «مقاصد یا ضروریات خمس» معروف شده است. مقاصد ضروری در این دسته‌بندی عبارت است از: ضرورت حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسل، حفظ عقل و حفظ مال؛ اما به باور قرضاوی مقاصد شرع به این پنج اصل محدود نیست، چنانکه برخی قدما مثل القرافی، حفظ عِرض را نیز بدان افزوده است (ص۲۷) و قرضاوی خود، در کنار مقاصد مذکور، برخی مسائل اجتماعی مثل آزادی، برابری، برادری، تکافل و همکاری و حقوق بشر را نیز جزء مقاصد ضروری معرفی کرده است (ص۲۷-۲۸). | ||
قرضاوی معتقد است می‌توان تقسیمات و شیوه‌های دیگری را به کاربرد که مقاصد شرعی بیشتری را نتیجه دهد. مثلاً رشید رضا در کتاب «الوحی المحمدی» موضوعات پیشنهادی قرآن برای اصلاح امت را معیار قرار داده و بر اساس این معیار، ۱۰ مقصد برای اصلاح جامعه بشری معرفی کرده است. یا خود قرضاوی در کتاب «کیف نتعامل مع القرآن الکریم» هفت مقصد (تصحیح عقاید، تثبیت کرامت انسانی، دعوت به عبادت و تقوا، تزکیه نفس و تقویم اخلاق، تشکیل خانواده صالح، بناء امت شهیده طبق [[آیه ۱۴۳ سوره بقره|آیه ۱۴۳ بقره]] «لِّتَكُونُواْ شُهَدَاءَ عَلَى ٱلنَّاسِ» و دعوت به جامعه همکار) و در کتاب «مدخل لمعرفة الاسلام» مقاصد اساسی را ساختن پنج بناء اساسی (بناء انسان صالح، خانواده صالح، جامعه صالح، امت صالح و دعوت به خیر) معرفی کرده است (ص۲۵-۲۷). | قرضاوی معتقد است می‌توان تقسیمات و شیوه‌های دیگری را به کاربرد که مقاصد شرعی بیشتری را نتیجه دهد. مثلاً رشید رضا در کتاب «الوحی المحمدی» موضوعات پیشنهادی قرآن برای اصلاح امت را معیار قرار داده و بر اساس این معیار، ۱۰ مقصد برای اصلاح جامعه بشری معرفی کرده است. یا خود قرضاوی در کتاب «کیف نتعامل مع القرآن الکریم» هفت مقصد (تصحیح عقاید، تثبیت کرامت انسانی، دعوت به عبادت و تقوا، تزکیه نفس و تقویم اخلاق، تشکیل خانواده صالح، بناء امت شهیده طبق [[آیه ۱۴۳ سوره بقره|آیه ۱۴۳ بقره]] «لِّتَكُونُواْ شُهَدَاءَ عَلَى ٱلنَّاسِ» و دعوت به جامعه همکار) و در کتاب «مدخل لمعرفة الاسلام» مقاصد اساسی را ساختن پنج بناء اساسی (بناء انسان صالح، خانواده صالح، جامعه صالح، امت صالح و دعوت به خیر) معرفی کرده است (ص۲۵-۲۷). | ||
== جایگاه مقاصد در مدرسه ظاهریه جدید == | == جایگاه مقاصد در مدرسه ظاهریه جدید == | ||
نام‌گذاری این مکتب به ظاهریه جدید از باب این است که این جریان دنباله‌رو مکتب ظاهریه قدیم است و همچون ابن‌حزم ظاهری، بر ظواهر الفاظ جمود دارد و از مقصد و سخن گفتن وراء ظواهر گریزانند. قرضاوی در ادامه ویژگی‌های این مکتب، اندیشه‌های محوری و پیامدهای آن را بررسی کرده است. | ظاهریه جدید عنوان یکی از مکاتب سه‌گانه‌ای که قرضاوی در ارتباط با مقاصد الشریعه از آن نام می‌برد. نام‌گذاری این مکتب به ظاهریه جدید از باب این است که این جریان دنباله‌رو مکتب ظاهریه قدیم است و همچون ابن‌حزم ظاهری، بر ظواهر الفاظ جمود دارد و از مقصد و سخن گفتن وراء ظواهر گریزانند. قرضاوی در ادامه ویژگی‌های این مکتب، اندیشه‌های محوری و پیامدهای آن را بررسی کرده است. | ||
شاخصه‌های مکتب ظاهریه جدید: | شاخصه‌های مکتب ظاهریه جدید: ۱) در فهم نصوص حرفی و لفظ‌گرا هستند. فقط ظاهر را می‌گیرند و از وراء نص و مقاصد آن بی‌خبرند. ۲) در احکام و مسائل دینی به تشدید و سخت‌گیری تمایل دارند و همانند خوارج اهل احتیاط و تعبد هستند اما از ریختن خون و تکفیر مسلمانان ابایی ندارند. ۳) جزم‌گرا هستند. اندیشه خود را صواب محض و دیدگاه دیگران را بدون هیچ احتمالی، خطای حتمی قلمداد می‌کنند. ۴) در برابر مخالفین فکری خویش هیچ انعطافی ندارند و تا سرحد اتهام، تکفیر و قتال پیش می‌روند. ۵) نسبت به فتنه‌های مذهبی و دینی بی‌توجه هستند لذا دائم شیعه و دیگر مذاهب را تکفیر می‌کنند. ۶) به تحولات و شرایط زمان توجه ندارند و از قالب گذشته نمی‌توانند فراتر بیندیشند (ص۵۱-۶۴). | ||
=== پیامدهای تفکر ظاهریه جدید در فتاوای فقهی === | === پیامدهای تفکر ظاهریه جدید در فتاوای فقهی === | ||
قرضاوی، نتایج و پیامدهای | قرضاوی، نتایج و پیامدهای اندیشه ظاهریه جدید را چنین بر می‌شمرد: ۱) طبق نظر این مکتب پول‌های کاغذی، پول اسلامی نخواهد بود. در نتیجه ربا و زکات و... در آن ثابت نمی‌گردد. ۲) زکات به بسیاری از اموال تجاری -علی‌رغم کثرت و اهمیت این اموال در فقرزدایی- تعلق نگیرد. ۳) زکات فطره باید از عین طعام پرداخت گردد نه قیمت آن. در حالیکه به باور قرضاوی این مسئله با روح و حکمت و مقصد زکات فطره که رفع نیاز فقراء است، منافات دارد؛ او می‌گوید: فرض کنید جمعیت چهارده‌میلیونی قاهره همگی زکاتشان را خرما دهند چه بحرانی به وجود می‌آید؟! ۴) حرمت تلویزیون و فتوگرافی؛ زیرا این تصاویر را همانندسازی خلق خدا و حرام می‌دانند. اما به باور قرضاوی این تصاویر صرفاً انعکاس نور است (ص۶۷-۷۷). | ||
قرضاوی در تمام این موارد، به مقاصد و استدلال‌های عقلی استناد کرده است و معتقد است قوام شرع بر علل و تحقق مصالح عباد استوار است و شیوه صحابه در احکام نیز همین بود. او پرداخت دیه عاقله از دیوان توسط عمر بن خطاب و دریافت قیمت لباس و منسوجات اهل یمن به‌جای جنس زکاتی توسط معاذ ابن جبل را مبتنی بر دیدگاه مقاصدگرایانه آنان می‌داند (ص۷۲-۸۲). | قرضاوی در تمام این موارد، به مقاصد و استدلال‌های عقلی استناد کرده است و معتقد است قوام شرع بر علل و تحقق مصالح عباد استوار است و شیوه صحابه در احکام نیز همین بود. او پرداخت دیه عاقله از دیوان توسط عمر بن خطاب و دریافت قیمت لباس و منسوجات اهل یمن به‌جای جنس زکاتی توسط معاذ ابن جبل را مبتنی بر دیدگاه مقاصدگرایانه آنان می‌داند (ص۷۲-۸۲). | ||
== جایگاه مقاصد در مدرسه معطله جدید == | == جایگاه مقاصد در مدرسه معطله جدید == | ||
قرضاوی | قرضاوی یکی از مکاتب جدید فقهی اهل سنت را مکتب معطله جدید می‌داند که در حقیقت نوگرایان طرفدار اندیشه غرب هستند. به باور قرضاوی، این جریان دنباله‌رو معطله قدیم هستند که قائل به تعطیل و عدم فهم اسماء و صفات الهی بودند. به‌گفته قرضاوی، معطله جدید نیز نصوص جزئی قرآن و حدیث را کنار گذاشته فقط دنبال گوهر و مقاصد و روح دین هستند. اگر معطله قدیم در قسمت عقاید قائل به تعطیل بودند، معطله جدید در قسمت شرع، نصوص را تعطیل کرده و تحت لواء مقاصد، خواهان تعطیلی فقه هستند. قرضاوی سه شاخصه برای این جریان شمرده است؛ ۱) جهل به شریعت و مبادی معرفتی متون دینی مثل علوم قرآن، حدیث، فقه، اصول، ادبیات و... ۲) جرئت سخن گفتن و نقد شرع بدون علم و آگاهی، و ۳) تبعیت از اندیشه‌های غرب. | ||
=== رویکرد مکتب معطله به دین و مقاصد === | === رویکرد مکتب معطله به دین و مقاصد === | ||
به گزارش قرضاوی معطله جدید دو شعار اصلی دارند که عبارت است از: | به گزارش قرضاوی معطله جدید دو شعار اصلی دارند که عبارت است از: برتر دانستن منطق عقل بر منطق وحی، و ادعای پیروی از عمر بن خطاب زیرا او نصوص را تعطیل نموده مصلحت را بر نص ترجیح داده است. قرضاوی در نقد این اندیشه، ضمن اینکه خطاهای مکاتب عقل‌گرا را یادآور شده است، میان منطق عقل و وحی تعارض نمی‌بیند. قرضاوی همچنین با ارجاع به کتاب خویش «السیاسة الشرعیه فی ضوء النصوص والمقاصد» و سخنان برخی عالمان اهل سنت، به‌شدت ادعای تعطیلی نصوص توسط عمر ابن الخطاب را نقد و رد کرده است (ص ۱۰۰-۱۱۰). قرضاوی معتقد است فرار از نصوص قطعی و چنگ زدن به ظنون و شبهات، و نیز معارضه با مسلمات شریعت به بهانه پیروی از مقاصد و مصالح، از پیامدهای این رویکرد است (۱۱۹-۱۲۵). | ||
قرضاوی معتقد است فرار از نصوص قطعی و چنگ زدن به ظنون و | |||
== جایگاه مقاصد در مکتب میانه == | == جایگاه مقاصد در مکتب میانه == | ||