دراسة فی فقه مقاصد الشریعة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۹۸: | خط ۹۸: | ||
== جایگاه مقاصد در مکتب میانه == | == جایگاه مقاصد در مکتب میانه == | ||
جریان دیگری که قرضاوی برای فقه اهل‌سنت در دوران جدید می‌شمرد مکتب میانه یا «المدرسة الوسطیة» | جریان دیگری که قرضاوی برای فقه اهل‌سنت در دوران جدید می‌شمرد مکتب میانه یا «المدرسة الوسطیة» است که خود را نیز جزو این جریان تعریف کرده و بر این باور است که این مکتب توان حل بسیاری از مشکلات فقهی را دارد. به ادعای قرضاوی، این مکتب نه مثل جریان ظاهرگرا مقاصد را کنار می‌گذارد و نه مثل جریان معطله، نصوص را تعطیل می‌کند. بلکه میان نصوص جزئی و مقاصد کلی جمع می‌کند و نصوص را در پرتو مقاصد کلی فهم می‌کند؛ زیرا خداوند احکام شرعی را باهدف تحقق مصالح جعل کرده است. و اگر بین مصالح واقعی و نصوص غیرقطعی تعارضی باشد، باید نص را طبق مصلحت به تأویل برد (ص۱۴۱). | ||
قرضاوی شاخصه‌های این مکتب را چنین بیان کرده است: | قرضاوی شاخصه‌های این مکتب را چنین بیان کرده است: | ||
| خط ۱۱۰: | خط ۱۱۰: | ||
=== تناسب حکم و مقصد حکم === | === تناسب حکم و مقصد حکم === | ||
جریان الوسطیه معتقد است بین حکم و مقصد حکم تناسب وجود دارد و به همین جهت سعی می‌کند قبل از صدور حکم، مقصد نص را بیابد. از باب نمونه، حکم | جریان الوسطیه معتقد است بین حکم و مقصد حکم تناسب وجود دارد و به همین جهت سعی می‌کند قبل از صدور حکم، مقصد نص را بیابد. از باب نمونه، حکم ریش گذاشتن از سه طریق روایت‌شده و در همه این روایات، دلیل آن، مخالفت با اهل کتاب معرفی شده است. یعنی مسلمان باید شخصیت و هویت مستقل داشته باشد. قرضاوی با بررسی روایات در قالب مقاصد سه‌گانه شرع (ضروریات، حاجیات و تحسینات) نتیجه می‌گیرد روایات مذکور جزء کمالیات و تحسینات هستند نه حکم تأسیسی و ضروری. و حکم مناسب تحسینات، استحباب است نه وجوب. لذا هرگاه فرد در موقعیتی قرار گیرد که ریش برای او کمال محسوب نمی‌شود بلکه تحقیر می‌شود، می‌تواند ریش نگذارد (۱۵۵-۱۶۰). | ||
=== فهم نصوص در پرتو شرایط صدور نص === | === فهم نصوص در پرتو شرایط صدور نص === | ||
قرضاوی و مکتب فقهی‌اش | قرضاوی و مکتب فقهی‌اش معتقدند نصوص را باید در پرتوی شأن نزول و اسباب و شرایط فهم گردد. قرضاوی بر این باور است که سنت بیش از قرآن در معرض سوءفهم قرار دارد. لذا عام و خاص، دائم و موقت، کلی و جزئی و مقاصد آن را در بستر شرایط صدور و زمانه باید فهم کرد. | ||
به‌عنوان نمونه آنچه امروزه دو نصاب با ارزش‌های متفاوت برای زکات نقره و طلا ذکر می‌شود، به باور قرضاوی در عصر پیامبر یک نصاب بیشتر نبود. یعنی دویست درهم و بیست دینار در عصر پیامبر از ارزش مساوی برخوردار بود. حال با توجه به اینکه زکات، عبادت صرف نیست بلکه جنبه مالی هم دارد، به باور قرضاوی می‌توان در آن اجتهاد کرد و به نصاب واحد برگرداند. یا در روایت ابن عباس آمده «لاتسافر المرئة الا مع ذی المحرم» طبق شرایط عصر صدور این نقل، خوف و ترس، دلیل لزوم همراه است. اما در عصر حاضر که مسافرت با ماشین و هواپیما صورت می‌گرد، دیگر خوف و هراسی وجود ندارد. یا حکم رؤیت هلال به خاطر تکمیل روزه ماه رمضان است. حال اگر این ۳۰ روز از طریق علمی ثابت گردد، حکم رؤیت منتفی خواهد شد. او معتقد است به فرض رؤیت را معیار جدی بدانیم، حداقل جهت رفع اختلافات می‌توان از شیوه علمی و محاسبات نجومی در جهت نفی تولد هلال و عدم امکان رؤیت استفاده کرد؛ زیرا محاسبات نجومی قطعی | به‌عنوان نمونه آنچه امروزه دو نصاب با ارزش‌های متفاوت برای زکات نقره و طلا ذکر می‌شود، به باور قرضاوی در عصر پیامبر یک نصاب بیشتر نبود. یعنی دویست درهم و بیست دینار در عصر پیامبر از ارزش مساوی برخوردار بود. حال با توجه به اینکه زکات، عبادت صرف نیست بلکه جنبه مالی هم دارد، به باور قرضاوی می‌توان در آن اجتهاد کرد و به نصاب واحد برگرداند. یا در روایت ابن عباس آمده «لاتسافر المرئة الا مع ذی المحرم» طبق شرایط عصر صدور این نقل، خوف و ترس، دلیل لزوم همراه است. اما در عصر حاضر که مسافرت با ماشین و هواپیما صورت می‌گرد، دیگر خوف و هراسی وجود ندارد. یا حکم رؤیت هلال به خاطر تکمیل روزه ماه رمضان است. حال اگر این ۳۰ روز از طریق علمی ثابت گردد، حکم رؤیت منتفی خواهد شد. او معتقد است به فرض رؤیت را معیار جدی بدانیم، حداقل جهت رفع اختلافات می‌توان از شیوه علمی و محاسبات نجومی در جهت نفی تولد هلال و عدم امکان رؤیت استفاده کرد؛ زیرا محاسبات نجومی قطعی و خبر رؤیت ظنی است (ص۱۸۰و ۱۸۸). | ||
قرضاوی موارد فراوانی را بر اساس همین تفاوت شرایط و شأن نزول توجیه می‌کند. | قرضاوی موارد فراوانی را بر اساس همین تفاوت شرایط و شأن نزول توجیه می‌کند. ازجمله کتابت احادیث توسط صحابه علیرغم نهی پیامبر از آن، سکونت مسلمان در بلاد کفار، نفی قریشی‌بودن امام، فتوای عثمان بر عدم جواز طلاق فارّ (طلاق به خاطر فرار از میراث) و تفاوت عملکرد عمر در مورد سواد عراق و... (ص۱۶۴-۱۶۸) | ||
=== تفکیک بین مقاصد ثابت و وسایل متغیر === | === تفکیک بین مقاصد ثابت و وسایل متغیر === | ||
تفکیک میان مقاصد ثابت و وسایل متغیر نیز از ویژگی‌های فکری قرضاوی است. از باب نمونه شورا و مشورت در اسلام امری ثابت است اما | تفکیک میان مقاصد ثابت و وسایل متغیر نیز از ویژگی‌های فکری قرضاوی است. از باب نمونه [[شورا و مشورت]] در اسلام امری ثابت است اما نحوه انتخاب شورا و مشورت بر اساس تحولات زمان و مکان متغیر است. همچنین اصل در [[امر به معروف و نهی از منکر]] نیز ثابت است؛ اما شیوه آن بر اساس شرایط متفاوت است. همچنین وسایل اکثراً در معرض تحول است، ازجمله وسیله رؤیت هلال (ص۱۷۴-۱۷۹). | ||
=== سازگاری بین ثابت و متغیر در شریعت === | === سازگاری بین ثابت و متغیر در شریعت === | ||
جریان الوسطیة به سازگاری میان ثوابت شرع و احکام متغیر آن باور دارد. در حالیکه به ادعای قرضاوی مدرسه معطله | جریان الوسطیة به سازگاری میان ثوابت شرع و احکام متغیر آن باور دارد. در حالیکه به ادعای قرضاوی مدرسه معطله به‌جز عقاید، همه ثوابت را متحول معرفی می‌کنند و مکتب ظاهریه دایره ثوابت را توسعه داده متغیرات را ثوابت می‌پندارند و با هر نوع اجتهاد و عصری‌‌‌سازی مخالف هستند. به باور وی، ثوابت محدود، مهم، شاخص امت اسلامی و غیرقابل اجتهاد و تجدیدنظر هستند. او عقاید، ارکان عملی دین، امهات فضائل اخلاقی، و امهات احکام قطعی را جزء ثوابت معرفی می‌کند و بقیه احکام جزئی ظنی الثبوت و ظنی الدلاله را احکام متغیر و قابل اجتهاد و تحول می‌داند (ص۱۹۷-۱۹۸). | ||
=== تفکیک بین عبادات، عادات و معاملات === | === تفکیک بین عبادات، عادات و معاملات === | ||
قرضاوی یکی از ویژگی‌های مدرسه میانه را تفکیک بین احکام عبادی و غیرعبادی معرفی می‌کند. چون اصل در عبادات تعبد و التزام به نص است و در این نوع از احکام به مقاصد و حکمت توجه | قرضاوی یکی از ویژگی‌های مدرسه میانه را تفکیک بین احکام عبادی و غیرعبادی معرفی می‌کند. چون اصل در عبادات تعبد و التزام به نص است و در این نوع از احکام به مقاصد و حکمت توجه نمی‌شود؛ اما در باب معاملات و عادات، معیار اصلی، مقاصد و حکمت است. او این تفکیک را بر اساس قواعد و سخنان [[شاطبی]] ترسیم کرده است. شاطبی مدعی است استقراء در احکام عبادی و غیرعبادی بیانگر آن است که در احکام اجتماعی و معاملات بناء شریعت بر توسعه و درک مقاصد است، اما در احکام عبادی بناء بر انقیاد اوامر الهی و خضوع و تقرب است (ص۲۰۰-۲۰۶). البته قرضاوی معتقد است زکات فقط عبادت و حق خداوند نیست، بلکه یک نوع نظام مالی و حق بشر هم است لذا رعایت مقاصد در آن مقدم است (ص۲۱۰-۲۱۱). | ||
==کاربردهای مقاصد شریعت== | ==کاربردهای مقاصد شریعت== | ||
قرضاوی در بخش ملحات کتاب خود دراسة فی فقه المقاصد الشریعة، ده فتوا به عنوان نمونه‌هایی از فتاوای مکتب میانه را نقل کرده است که در آن‌ها نصوص ذیل مقاصد کلی تبیین شده است. | قرضاوی در بخش ملحات کتاب خود دراسة فی فقه المقاصد الشریعة، ده فتوا به عنوان نمونه‌هایی از فتاوای مکتب میانه را نقل کرده است که در آن‌ها نصوص ذیل مقاصد کلی تبیین شده است. | ||