فقه معاصر:پیش‌نویس فقه زنان: تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) اصلاح ارقام |
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) |
||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
مسئله در اصطلاح «حادثه یا وضعیتی است که بی‌توجهی به آن می‌تواند زمینه‌ساز بروز یک خسارت و توجه به آن بسترساز کسب منفعت باشد» (<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹).</ref> سؤال در حیات فردی و برای شخص شکل می‌گیرد، اما مسئله عموماً در حیات اجتماعی و برای مجموعه‌ای از اشخاص محقق خواهد شد و نپرداختن به آن، آثار و پیامدهای اجتماعی به دنبال دارد و «به مانعی برای رسیدن به اهداف عالی و کلان کشور و سازمان تبدیل خواهد شد» (<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹</ref>). | مسئله در اصطلاح «حادثه یا وضعیتی است که بی‌توجهی به آن می‌تواند زمینه‌ساز بروز یک خسارت و توجه به آن بسترساز کسب منفعت باشد» (<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹).</ref> سؤال در حیات فردی و برای شخص شکل می‌گیرد، اما مسئله عموماً در حیات اجتماعی و برای مجموعه‌ای از اشخاص محقق خواهد شد و نپرداختن به آن، آثار و پیامدهای اجتماعی به دنبال دارد و «به مانعی برای رسیدن به اهداف عالی و کلان کشور و سازمان تبدیل خواهد شد» (<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹</ref>). | ||
در همین راستا زارعی و همکاران او تاکید می‌کنند که مسائل زنان که در سنت فقهی شیعی پیش از دوران مدرن در قالب «احکام زنان» بیان می‌شد و رساله‌های عملیه در ابوابی چون نکاح، طلاق، ستر و ... تنها نگاهی فردگرایانه به احکام زنان داشت، اکنون در زمانه مدرن، به «مسائل زنان» تغییر ماهیت داده است. گزاره‌های فقهی در باب زنان دیگر در پی حل مشکل فرد (زنان) نبود بلکه باید در شبکه‌ای از مفاهیم و موضوعات و به‌مثابه «پدیده اجتماعی» و در قالب مناسبات جهان مدرن فهم می‌شد | در همین راستا زارعی و همکاران او تاکید می‌کنند که مسائل زنان که در سنت فقهی شیعی پیش از دوران مدرن در قالب «احکام زنان» بیان می‌شد و رساله‌های عملیه در ابوابی چون نکاح، طلاق، ستر و ... تنها نگاهی فردگرایانه به احکام زنان داشت، اکنون در زمانه مدرن، به «مسائل زنان» تغییر ماهیت داده است. گزاره‌های فقهی در باب زنان دیگر در پی حل مشکل فرد (زنان) نبود بلکه باید در شبکه‌ای از مفاهیم و موضوعات و به‌مثابه «پدیده اجتماعی» و در قالب مناسبات جهان مدرن فهم می‌شد.<ref>زارعی، صادق نیا، زارعان، و سلطانی، «فقه و شکل‌گیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورت‌بندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۱۸).</ref> به اعتقاد شفیعی و همکاران او نیز مسائل زنان عبارت است از حوزه‌های حقوقی مرتبط با زنان که مبانی فقه سنتی در آن با چالش‌های جهان مدرن روبرو شده است.<ref>شفیعی، کاظمی گلوردی، و امیرزاده جیرکلی، «خوانش انتقادی رویکرد فقه سنتی به حقوق زنان (مبانی و چالش‌ها)»، ص۱۲۴).</ref> | ||
مهریزی «فقه زنان» یا «مسائل زنان» را به عنوان یک حوزه پژوهشی معرفی می‌کند که در دوران معاصر، محل تلاقی و تعارض دو رویکرد اصلی قرار گرفته است: ۱. رویکرد سنتی: که به «تبیین و دفاع از رأی مشهور» می‌پردازد. و ۲. رویکرد بازنگرانه: که به دنبال «بازخوانی منابع دینی» به منظور «تغییر رأی مشهور» در مسائلی چون بلوغ دختران، حضانت، دیه و ارث است (<ref>مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص۸۱).</ref> | مهریزی «فقه زنان» یا «مسائل زنان» را به عنوان یک حوزه پژوهشی معرفی می‌کند که در دوران معاصر، محل تلاقی و تعارض دو رویکرد اصلی قرار گرفته است: ۱. رویکرد سنتی: که به «تبیین و دفاع از رأی مشهور» می‌پردازد. و ۲. رویکرد بازنگرانه: که به دنبال «بازخوانی منابع دینی» به منظور «تغییر رأی مشهور» در مسائلی چون بلوغ دختران، حضانت، دیه و ارث است (<ref>مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص۸۱).</ref> | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
===۱-۱. فقه فردی زنان=== | ===۱-۱. فقه فردی زنان=== | ||
قدیمی ترین اثر اختصاصی که به فقه زنان با رویکرد فردی پرداخته است، کتاب «احکام النساء» تألیف شیخ مفید است. وی چنانچه در مقدمه کتاب ذکر می‌کند، به درخواست بانویی بزرگوار و فاضل (السيدة الجليلة الفاضلة) و با هدف گردآوری مجموعه‌ای مختصر، که به صورت ویژه احکام اختصاصی زنان رابیان می‌کند این اثر را نگاشته است | قدیمی ترین اثر اختصاصی که به فقه زنان با رویکرد فردی پرداخته است، کتاب «احکام النساء» تألیف شیخ مفید است. وی چنانچه در مقدمه کتاب ذکر می‌کند، به درخواست بانویی بزرگوار و فاضل (السيدة الجليلة الفاضلة) و با هدف گردآوری مجموعه‌ای مختصر، که به صورت ویژه احکام اختصاصی زنان رابیان می‌کند این اثر را نگاشته است<ref>مفید، أحکام النساء، ص۱۴-۱۵).</ref> او در این کتاب احکام زنان را در ابواب مختلفی از طهارت و نماز تا حدود و دیات بیان کرده است. | ||
آثار فراوانی با هدف فوق به رشته تحریر در آمده‌اند. برای نمونه کتاب «عَقْدُ الْکِسَاءِ فِی فِقْهِ الْنِّسَاءِ» اثر علی بن حسین کربلایی (متوفای ۱۱۳۶ق)، به فرمان پادشاه معاصر او و به عنوان رساله‌ای مخصوص احکام اختصاصی زنان تألیف شده است | آثار فراوانی با هدف فوق به رشته تحریر در آمده‌اند. برای نمونه کتاب «عَقْدُ الْکِسَاءِ فِی فِقْهِ الْنِّسَاءِ» اثر علی بن حسین کربلایی (متوفای ۱۱۳۶ق)، به فرمان پادشاه معاصر او و به عنوان رساله‌ای مخصوص احکام اختصاصی زنان تألیف شده است.<ref>کربلایی، عقدالکساء فی فقه النساء، ص۲۶-۲۷.</ref> رحمن زاده صوفیانی در مقدمه این کتاب غیر از اثر شیخ مفید، ۲۶ منبع فقهی دیگر را که قبل از این کتاب یا نزدیک به آن و با هدف گردآوری احکام اختصاصی بانوان نگاشته شده است، معرفی می‌کند<ref>(کربلایی، عقدالکساء فی فقه النساء، ص۱۶-۱۷).</ref> پیداست که آثار فقهی با این رویکرد همچنان در دوران معاصر نیز نگارش می‌باند، نظیر تک‌نگاشته‌های برخی مراجع تقلید پیرامون احکام بانوان که با همین هدف نگارش می‌یابد. | ||
می‌توان این آثار را دارای چند خصوصیت مشترک شمرد: اولاً موضوع همه آنها احکام اختصاصی بانوان است؛ ثانیاً هدف از نگارش آنها تسهیل یادگیری این احکام توسط بانوان است و در واقع پاسخ به سؤالات زنان در این حیطه است؛ ثالثاً این آثار تعرضی به فلسفه تمایز این احکام با احکام مردان ندارند و رابعاً احکام اختصاصی بانوان در این آثار به عنوان یک «مسئله» و چالش اجتماعی مورد تحلیل قرار نگرفته است. | می‌توان این آثار را دارای چند خصوصیت مشترک شمرد: اولاً موضوع همه آنها احکام اختصاصی بانوان است؛ ثانیاً هدف از نگارش آنها تسهیل یادگیری این احکام توسط بانوان است و در واقع پاسخ به سؤالات زنان در این حیطه است؛ ثالثاً این آثار تعرضی به فلسفه تمایز این احکام با احکام مردان ندارند و رابعاً احکام اختصاصی بانوان در این آثار به عنوان یک «مسئله» و چالش اجتماعی مورد تحلیل قرار نگرفته است. | ||
===۱-۲. فقه اجتماعی زنان=== | ===۱-۲. فقه اجتماعی زنان=== | ||
یکی از اندیشمندان معاصر و موثر که احکام زنان را از منظر اجتماعی مورد بررسی قرار داده است، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است. وی به مناسبت در حاشیه برخی احکام اختصاصی زنان به صرف تبیین حکم فقهی آنها بسنده نکرده بلکه چالش‌اجتماعی این مسائل را نیز مدنظر قرار داده و کوشیده است تا راه‌حلی ارائه دهد. برای نمونه هرچند از اصل حکم مباح بودن تعدد زوجات دفاع می‌کند، درعین‌حال به برخی مفاسد رواج‌یافته آن در برخی جوامع اسلامی و ظلم‌هایی که در امتداد جریان این حکم رخ می‌نماید نیز اشاره کرده و درنهایت ورود حکومت به این مسئله و منع از چنین ازدواج‌های متعدد ظالمانه‌ای توسط حکومت اسلامی، بر پایة لحاظ مصالح عمومی جامعه را پیشنهاد می‌دهد | یکی از اندیشمندان معاصر و موثر که احکام زنان را از منظر اجتماعی مورد بررسی قرار داده است، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است. وی به مناسبت در حاشیه برخی احکام اختصاصی زنان به صرف تبیین حکم فقهی آنها بسنده نکرده بلکه چالش‌اجتماعی این مسائل را نیز مدنظر قرار داده و کوشیده است تا راه‌حلی ارائه دهد. برای نمونه هرچند از اصل حکم مباح بودن تعدد زوجات دفاع می‌کند، درعین‌حال به برخی مفاسد رواج‌یافته آن در برخی جوامع اسلامی و ظلم‌هایی که در امتداد جریان این حکم رخ می‌نماید نیز اشاره کرده و درنهایت ورود حکومت به این مسئله و منع از چنین ازدواج‌های متعدد ظالمانه‌ای توسط حکومت اسلامی، بر پایة لحاظ مصالح عمومی جامعه را پیشنهاد می‌دهد<ref>طباطبایی، المیزان، ج۴، ص۱۹۰-۱۹۴).</ref> پس از علامه شاگردان او در آثاری مستقل، نظیر مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» و جوادی آملی در کتاب «زن در آیینه جلال و جمال الهی» با این رویکرد به مسائل زنان پرداختند. | ||
در مطالعات معاصر رویکرد اجتماعی به فقه زنان به وفور دیده می‌شود. این مطالعات نگاهی انتقادی به رویکرد نخست دارند و آسیب‌های فراوانی برای آن می‌شمارند. در همین راستا مهریزی پانزده نوع آسیب را فهرست کرده و به تفصیل شرح می‌دهد | در مطالعات معاصر رویکرد اجتماعی به فقه زنان به وفور دیده می‌شود. این مطالعات نگاهی انتقادی به رویکرد نخست دارند و آسیب‌های فراوانی برای آن می‌شمارند. در همین راستا مهریزی پانزده نوع آسیب را فهرست کرده و به تفصیل شرح می‌دهد <ref>مهریزی، «آسيب شناسي پژوهش هاي فقهي در مسائل زنان»، ص۱۹۷-۲۰۹).</ref> این آسیب‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: | ||
===الف) آسیب‌های عمومی (مشترک در تمام ابواب فقه):=== | ===الف) آسیب‌های عمومی (مشترک در تمام ابواب فقه):=== | ||
# دوری از قرآن (محوریت یافتن روایات در استنباط و مهجور ماندن قرآن به عنوان منبع اصلی)؛ | |||
# عدم توجه به خانواده حدیث (بررسی تک‌روایت‌ها بدون در نظر گرفتن مجموعه احادیث مرتبط) | |||
# عدم توجه به سیره معصومان (غفلت از رفتار عملی پیشوایان دین به عنوان منبع فهم)؛ | |||
# جمود در فهم نصوص (پایبندی به ظاهر الفاظ بدون درک روح و مقاصد شریعت)؛ | |||
# عدم تفکیک احکام دائم و موقت (دائمی پنداشتن احکامی که ماهیت موقت و ولایی داشته‌اند)؛ | |||
# درآمیختن شریعت با آداب و رسوم (یکی دانستن سنت‌های عرفی و اجتماعی با احکام دینی)؛ | |||
# احتیاط‌های بی‌جا: (سخت‌گیری‌های نابجا که فراتر از خواست شارع است)؛ | |||
# استناد به ادله شخصی (تکیه بر ادله غیرقابل ارزیابی برای دیگران، مانند «مذاق شریعت») | |||
# عوام‌زدگی (تأثیرپذیری فقیه از فضای فرهنگی حاکم و خوشایند عوام<ref>مهریزی، «آسيب شناسي پژوهش هاي فقهي در مسائل زنان»، ص۱۹۷-۲۰۳).</ref> | |||
===ب) آسیب‌های خاص پژوهش در مسائل زنان:=== | ===ب) آسیب‌های خاص پژوهش در مسائل زنان:=== | ||
# پیش‌فرض‌های معرفتی نسبت به هویت زن (مثلاً قرار دادن زنان در کنار کودکان و دیوانگان در بسیاری از احکام)؛ | |||
# عدم توجه به روحیات و احساسات زنان (غفلت از ابعاد عاطفی و روانی زنان در استنباط)؛ | |||
# عدم توجه به نیازهای زنان (مانند نیاز جنسی و تعیین حق یک‌طرفه برای مرد)؛ | |||
# تلقی خاص از خانواده (به مثابه یک معامله برای استمتاع مرد در برابر نفقه نه یک کانون عاطفی و انسانی)؛ | |||
# بررسی پراکنده و جزئی‌نگر (مطالعه مسائل زنان به صورت گسسته و غیرنظام‌مند که منجر به فتاوای متناقض می‌شود) | |||
# غیبت زنان از حوزه فقاهت و اجتهاد (که باعث می‌شود مسائل از منظر مردانه دیده شود و بسیاری از ظرایف و واقعیت‌های زندگی زنان نادیده گرفته شود.<ref>مهریزی، «آسيب شناسي پژوهش هاي فقهي در مسائل زنان»، ص۲۰۳-۲۰۹).</ref> | |||
==۲. دلایل برجسته شدن مسائل زنان== | ==۲. دلایل برجسته شدن مسائل زنان== | ||
پژوهشگران دلایل متعددی برای برجسته شدن رویکرد اجتماعی به فقه زنان برشمرده‌اند که در ادامه تبیین خواهند شد. | پژوهشگران دلایل متعددی برای برجسته شدن رویکرد اجتماعی به فقه زنان برشمرده‌اند که در ادامه تبیین خواهند شد. | ||