فقه معاصر:پیش‌نویس جایگاه فقهی و حقوقی ارزهای دیجیتال (کتاب)
مباحث فقهی
ارزهای مجازی پدیده‌ای نوظهور با ابعاد فنی، حقوقی، فقهی، اقتصادی و سیاسی هستند که می‌توانند فرصت یا تهدید باشند. در صورت عدم سیاست‌گذاری مناسب، این فناوری بر نظام مالی و اقتصادی تحمیل‌شده و به ابزاری برای قدرت یا تهدید تبدیل می‌شود. ازاین‌رو، بررسی آن نیازمند اجتهاد میان‌رشته‌ای است تا امکان مواجهه اصولی فراهم شود.(ص۲۱۵)
با رشد سرمایه‌گذاری در ارزهای دیجیتال، پرسش از مشروعیت فقهی آن‌ها میان مسلمانان افزایش‌یافته است. نظام اسلامی برای هدایت جامعه باید بر این پدیده اشراف داشته و با استنباط فقهی، حکم شرعی آن را مشخص کند. این فصل به بررسی ابعاد فقهی و حقوقی ارزهای دیجیتال، به‌ویژه بیت‌کوین، می‌پردازد. اولین بار محقق اندونزیایی مقاله نوشته است ...
موافقین
اصل بر جواز است(ص۲۳۲)
برخی از فقها معتقدند که بیت‌کوین از نظر فقهی در اصل مشمول جواز است. این دیدگاه بر قاعده فقهی «الأصل في المعاملات الإباحه» استوار است که بیان می‌دارد تمام معاملات مالی و اقتصادی در شریعت اسلام جایز تلقی می‌شوند، مگر آنکه دلیل شرعی بر حرمت آن وجود داشته باشد. از منظر فقهی، چنانچه بیت‌کوین دارای ویژگی‌های مالیت و معیارهای پول باشد و در مبادلات مورد پذیرش واقع شود، می‌توان آن را معتبر دانست. بنابراین، در صورتی که بیت‌کوین با اصول کلی شریعت ازجمله عدم غرر، عدم ربا و رعایت عدالت در معاملات تطابق داشته باشد، اصل بر جواز آن است.
مخالفین
دیدگاه علمایی که معتقد به حرام بودن بیت کویین(ص۲۲۴)
الف) بیت کوین یک پول رایج قانونی نیست.
ب) صادر کننده بیت کوین ناشناس است.
ج) بیت کوین زیر نظر قدرت مرکزی با پشتوانه دولت نیست. د) بیت کوین نوسانات زیادی دارد و پایدار نیست.
ه) بیت کوین را می توان به راحتی برای پولشویی و اهداف غیر قانونی مورد استفاده قرار دارد
نظر مراجع
دیدگاه فقها درباره حکم شرعی بیت‌کوین(ص۲۳۴)
مقام معظم رهبری، آیت‌الله خامنه‌ای: دفتر معظم‌له در این زمینه اظهار نظری نداشته‌اند. بنابراین، مقلدین ایشان باید به دلیل شبهه حکمیه احتیاط کرده و وارد معامله نشوند، مگر اینکه با رعایت قاعده الاعلم فالاعلم به مجتهد دیگری رجوع کنند. همچنین رعایت قوانین رسمی کشور در این زمینه لازم‌الاجرا است.
آیت‌الله سیستانی: ورود به معاملات بیت‌کوین را جایز ندانسته و آن را حرام اعلام کرده‌اند.
آیت‌الله شبیری زنجانی: در صورت وجود مفسده اقتصادی یا مخالفت با قوانین کشور، خرید و فروش آن اشکال دارد. اگر اعتبار دریافتی در برابر کار حلال باشد و خلاف قانون نباشد، اشکال شرعی ندارد.
آیت‌الله مکارم شیرازی: به دلیل ابهامات فراوان، معامله بیت‌کوین اشکال دارد.
آیت‌الله وحید خراسانی: معامله با پول‌های مجازی باطل است.
آیت‌الله نوری همدانی: ورود به معامله ارزهای دیجیتال از نظر شرعی اشکال دارد.
آیت‌الله صافی گلپایگانی: معامله بیت‌کوین حرام و اکل مال به باطل است.
آیت‌الله علوی گرگانی: استفاده از بیت‌کوین منوط به حفظ استقلال کشور و نظر مقام معظم رهبری است.
آیت‌الله یوسف صانعی: اگر به‌عنوان پول معتبر شناخته شود، استفاده از آن مانعی ندارد.
آیت‌الله محمدباقر موحدی نجفی: اگر در میان عقلا و بازار معاملات اعتبار داشته باشد، معامله آن اشکالی ندارد.
آیت‌الله محمدعلی گرامی: اگر پشتوانه و اعتبار داشته باشد، اشکالی ندارد؛ اما چون فاقد پشتوانه دولتی یا بین‌المللی است، قابل قیاس با ارزهای رسمی مانند یورو نیست.
موضوع شناسی
موضوع شناسی فقهی بیت کویین بیت‌کوین از جمله پدیده‌هایی است که مراکز فقهی هنوز به‌صورت علمی و دقیق در موضوع‌شناسی آن ورود نکرده‌اند و به همین دلیل، احکام فقهی و شرعی متناسب با آن به‌طور کامل شکل نگرفته است. در کنار ویژگی‌های مثبت آن در سرمایه‌گذاری و رفع محدودیت‌های مالی، مشکلاتی مانند ریسک سرمایه‌گذاری، آثار زیست‌محیطی و ایجاد بستر برای سودجویی نیز مطرح شده که موجب شده رگولاتورهای بانکی و مالی یا در برابر آن سکوت کنند یا به‌دنبال ایجاد یک ارز ملی مجازی با قابلیت‌های بین‌المللی باشند.
در فقه، موضوع‌شناسی مقدمه حکم‌شناسی است، اما در حوزه‌های نوظهور، مراکز فقهی دچار انفعال بوده و نیازمند رویکردی فعال هستند. احکام نظام پولی سنتی، در دنیای ارزهای دیجیتال کارایی ندارند و تصمیمات فقهی نادرست می‌تواند آسیب‌های جدی به اقتصاد اسلامی وارد کند و موجب شبهات گسترده در جامعه شود. فقه پویا، با ورود به موضوع‌شناسی، می‌تواند راهکاری متناسب با شرایط عصر دیجیتال ارائه دهد. بیت‌کوین و سایر ارزهای دیجیتال نیز نیازمند احکام فقهی دقیق و متناسب هستند تا با مدیریت و کنترل مخاطرات آن، اقتصاد اسلامی را از آسیب‌های احتمالی مصون نگه داشته و چارچوبی مشخص برای بهره‌برداری صحیح از این فناوری فراهم کند.
مقدمه حکم موضوع شناسی
ارزهای دیجیتال جزء مسائل مستحدثه محسوب می‌شوند، یعنی موضوعاتی که در گذشته وجود نداشته‌اند و در متون فقهی سنتی، احادیث و روایات مرتبطی برای آن‌ها یافت نمی‌شود. این مسئله، اهمیت موضوع‌شناسی دقیق را دوچندان می‌کند، زیرا هرگونه اشتباه یا کوتاهی در شناخت مسئله می‌تواند منجر به استنباط احکام نادرست شود. فقهای اسلامی هنوز شناخت کاملی از ارزهای دیجیتال ندارند و به همین دلیل، نظرات آن‌ها در این زمینه متفاوت و متغیر است و تاکنون حکم شرعی قطعی و یکپارچه‌ای درباره آن صادر نشده است.
برای بررسی بیت‌کوین و ارزهای دیجیتال از منظر فقهی، باید آن را در دو سطح فقه شخصی و فقه حکومتی تحلیل کرد. در فقه شخصی، پرسش اصلی این است که آیا خرید، فروش و کسب سود از بیت‌کوین حلال است؟ اما در فقه حکومتی، تأثیرات کلان این پدیده بر نظام اقتصادی و اجتماعی بررسی می‌شود، از جمله اینکه کدام نهادهای اقتصادی از آن منتفع شده و کدام بخش‌ها دچار آسیب می‌شوند.
در سطح فقه شخصی، با اصلاح و تنظیم قراردادها، می‌توان حکم جواز را برای برخی اشکال استفاده از بیت‌کوین مطرح کرد، همان‌گونه که در بانکداری اسلامی، با تغییر در ساختار قراردادها، تسهیلات مالی به شکل مشروع ارائه می‌شود. اما در سطح فقه حکومتی، بیت‌کوین چالش‌های جدی‌تری دارد، زیرا ممکن است موجب اخلال در نظام اقتصادی کشور، توزیع ناعادلانه ثروت و تمرکز سرمایه در دست گروهی خاص شود. در حال حاضر، بیش از نیمی از حجم بازار بیت‌کوین در اختیار افراد معدودی است که این مسئله می‌تواند با اصول عدالت اقتصادی در اسلام در تعارض باشد.
با توجه به جایگاه فقه اسلامی در نظام مالی و اقتصادی، لازم است قبل از صدور هرگونه حکم، موضوع‌شناسی دقیقی در مورد ماهیت، کارکردها و اثرات ارزهای دیجیتال انجام شود و سپس از منظر انطباق با شریعت اسلامی بررسی گردد. تنها با چنین رویکردی می‌توان حکمی جامع و متناسب با نیازهای اقتصادی و شرعی ارائه داد.
فقهههه
الف) مالیت بیت کوین مالیت بیت‌کوین یک مالیت اعتباری است که ارزش آن یا بر اساس اعتماد و اقبال عمومی به عنوان یک وسیله مبادله یا به دلیل الگوریتم‌های پیچیده ریاضی و فرآیند اثبات کار قابل توجیه است. از آنجا که پول الکترونیکی در نظام اقتصادی نقش وسیله مبادله و سنجش ارزش کالاها را ایفا می‌کند و در عرف عمومی نیز به عنوان پول پذیرفته شده است، از این منظر مانعی برای استفاده از آن وجود ندارد.
با این حال، بررسی حلیت یا حرمت بیت‌کوین در فقه اسلامی مستلزم توجه به تعریف پول از منظر شریعت است. در نظام مالی اسلام، پول باید دارای ثبات نسبی ارزش، پشتوانه مشخص و مشروعیت در مبادلات شرعی باشد. از این رو، پذیرش بیت‌کوین به عنوان یک پول شرعی، بستگی به میزان انطباق آن با اصول اقتصادی و فقهی اسلام دارد. (ب) ممنوعیت ربا و بیت کوین
مسئله ربا در ارزهای دیجیتال از نظر فقهی اهمیت زیادی دارد، زیرا این ارزها از جنس کالاهای کیلی (پیمانه‌ای) یا وزنی نیستند و در دسته کالاهای معدود (شمارشی) قرار می‌گیرند. بنابراین، ربای معاملی که مربوط به مبادله کالاهای هم‌جنس و دارای وزن یا حجم مشخص است، در بیت‌کوین موضوعیت ندارد. اما از سوی دیگر، ربای قرضی که شامل هر نوع افزایشی در بازپرداخت وام می‌شود، می‌تواند در مورد بیت‌کوین نیز مطرح باشد. اگر بیت‌کوین به عنوان وسیله قرض استفاده شود و شرط افزایش در بازپرداخت وجود داشته باشد، در این صورت ممکن است از نظر فقهی دچار اشکال شود. برخی پژوهشگران معتقدند که بیت‌کوین به دلیل غیرمتمرکز بودن و عدم وابستگی به سیستم بانکی ربوی، از نظر اسلامی نسبت به پول‌های رایج توجیه‌پذیرتر است. به عنوان مثال، چارلز اواتر، قاضی و استاد دانشگاه، در مقاله‌ای اشاره کرده که ارزهای دیجیتال می‌توانند در معاملات خرد و تجارت‌های بدون بانک، جایگزین مناسبی برای پول‌های تحت حمایت نظام‌های بانکی ربوی باشند. از دیدگاه برخی فقها، خرید و فروش کالاهایی که به صورت عددی معامله می‌شوند، مشمول ربا نیست و در نتیجه، مبادله مازاد در بیت‌کوین اشکالی ندارد. با این حال، برخی دیگر معتقدند که در صورت استفاده از بیت‌کوین در معاملات قرضی با شرط افزایش، می‌تواند به عنوان ربای قرضی مطرح شود. بنابراین، بررسی تأثیر بیت‌کوین بر نظام اقتصادی اسلامی و ارتباط آن با بانکداری ربوی، نیازمند مطالعات دقیق‌تری در حوزه فقه حکومتی است.
(ج) مثلی و یا قیمی بودن بیت کوین
همان‌طور که بیان شد، بیت‌کوین از نظر مالیت مشابه اسکناس، دارای مالیت اعتباری است. اگرچه در مورد ارزش واقعی آن اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، اما از آنجا که مالیت آن اعتباری است، می‌توان آن را از نظر مثلی یا قیمی بودن مشابه اسکناس در نظر گرفت. شهید صدر با پذیرش این دیدگاه که اسکناس با پشتوانه قانونی یک مال مثلی محسوب می‌شود، بیان می‌کند که پول‌های کاغذی اگرچه مال مثلی هستند، اما مثل آن‌ها صرفاً کاغذ نیست، بلکه هر چیزی است که قیمت حقیقی آن را نمایان می‌سازد. بر همین اساس، اگر بانکی هنگام بازپرداخت سپرده‌ها، ارزش واقعی آنچه را که دریافت کرده است بپردازد، مرتکب ربا نشده است. با توجه به این دیدگاه، می‌توان گفت که مالکیت بیت‌کوین نیز صرفاً به معنای در اختیار داشتن تعدادی کد دیجیتال در فضای مجازی نیست، بلکه نشان‌دهنده قدرت خرید آن در یک اقتصاد اعتباری است. بنابراین، مثلی بودن پول‌های اعتباری در مورد بیت‌کوین نیز قابل بررسی است و جبران کاهش ارزش یا قدرت خرید از دست رفته آن، می‌تواند موجه باشد. شهید صدر همچنین معتقد است که مثلیت پول صرفاً به کاغذ یا اعداد درج‌شده روی آن محدود نمی‌شود، بلکه هر چیزی که بتواند ارزش مبادله‌ای و قدرت خرید آن را حفظ کند، می‌تواند مصداق مثلی بودن باشد.
فناوری بلاکچین
فناوری بلاکچین از منظر فقهی، موضوعی است که هنوز فقها به طور جدی به آن ورود نکرده‌اند، اما نگاه فقه پویا همواره به بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در جهت پیشرفت جوامع اسلامی تأکید داشته است. بلاکچین مفهومی فراتر از بیت‌کوین است و می‌توان از آن در راستای بهبود سیستم‌های مالی کشور بهره برد. ورود فعالانه فقه به این حوزه، زمینه‌ساز ایجاد یک نظام مالی و پولی سازگار با ارزش‌های اسلامی خواهد بود، همان‌طور که کشور مالزی نخستین نمونه از ارز دیجیتال اسلامی با پشتوانه طلا را معرفی کرده است. بنابراین، آگاهی‌بخشی درباره کاربردهای بلاکچین به اقتصاددانان، حقوق‌دانان و علمای دینی ضروری است تا با شناخت دقیق این فناوری، ظرفیت‌ها و فرصتهای آن را بهتر درک کنند.
بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که نگاه مسئولان به این موضوع علمی‌تر شده است و احتمالاً به‌زودی برنامه‌ای مشخص برای ارز دیجیتال ملی ارائه خواهد شد، که از نظر قانونی و شرعی جایگاه بهتری نسبت به ارزهای دیجیتال غیرملی خواهد داشت. از سوی دیگر، استخراج رمزارزها در کشور به عنوان یک صنعت در حال گسترش است و فعلاً واردات تجهیزات مرتبط با آن محدودیتی ندارد. بلاکچین یک فناوری قدرتمند و گسترده است که علاوه بر ارزهای دیجیتال، کاربردهای دیگری نیز دارد و به احتمال زیاد در آینده قوانین مشخصی برای آن تدوین خواهد شد. در این مسیر، ورود علما و اندیشمندان حوزه فقه برای بررسی ابعاد شرعی و اقتصادی این فناوری، امری ضروری به نظر می‌رسد.
چالشها و فرصتهای بیت کویین از منظر فقه حکومتی
با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، پول الکترونیکی جایگزین اسکناس شده و بسیاری از مبادلات داخلی و بین‌المللی بدون استفاده از حتی یک تکه کاغذ انجام می‌شود. این تحول، که بخشی از اقتصاد اینترنتی محسوب می‌شود، می‌تواند برخی از احکام فقهی مرتبط با پول را تحت تأثیر قرار دهد. در این میان، ارزهای مجازی و قراردادهای هوشمند، فرصتهای جدیدی برای سرمایه‌گذاری و اجرای شیوه‌های مالی اسلامی مانند مضاربه و مشارکت ایجاد کرده‌اند. از این منظر، استفاده صحیح از این فناوری‌ها نه‌تنها در تضاد با بانکداری اسلامی نیست، بلکه می‌تواند موجب بهبود و توسعه آن شود.
بااین‌حال، ورود نادرست به عرصه ارزهای دیجیتال و بلاکچین می‌تواند چالشها و تهدیدهایی را به همراه داشته باشد. یکی از مهم‌ترین چالشها، توزیع ناعادلانه ثروت است، زیرا بخش عمده‌ای از بیت‌کوین در اختیار افراد محدودی قرار دارد که می‌توانند با نفوذ خود، اقتصاد کشورهایی که به این ارزها وابسته هستند، تحت تأثیر قرار دهند. همچنین، برخی گمانه‌زنی‌ها وجود دارد که بیت‌کوین ممکن است پروژه‌ای تحت کنترل سازمان‌های اطلاعاتی غربی باشد که در نهایت می‌تواند سرمایه ملت‌ها را به خطر بیندازد.
در مقابل، این فناوری دارای فرصتهای قابل‌توجهی نیز هست. استفاده بهینه از ارزهای دیجیتال می‌تواند تأثیرات مثبتی در اقتصاد کلان داشته باشد و در شرایط تحریم، امکان انجام مبادلات مالی بدون وابستگی به نظام‌های بانکی سنتی را فراهم کند. همچنین، شفافیت تراکنش‌ها را افزایش داده و باعث ایجاد اعتماد عمومی می‌شود. ازآنجاکه سرعت پیشرفت تکنولوژی بسیار زیاد است، حرکت در مسیر پذیرش و استفاده هوشمندانه از این فرصت‌ها می‌تواند برای کشور مزایای مهمی به همراه داشته باشد.