فقه معاصر:پیش‌نویس تکمله فقه سیاسی (کتاب)
مهدی خسروی سرشکی
- چکیده
کتاب «تکمله فقه سیاسی» نوشته عباسعلی عمید زنجانی، در تکمیل آثار فقه سیاسی وی، به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. در این کتاب، به جایگاه و وجوب این فریضه از نظر قرآن، حدیث و عقل، تقسیم معروف و منکر به شرعی و عقلی و امکان تغییر و تحول در آنها اشاره شده است. همچنین اهداف، انگیزه‌ها، مراحل، مراتب، شروط، موارد ممنوعه در امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است. بُعد حکومتی امر به معروف و نهی از منکر در زمان غیبت یا حکومت اسلامی (ولایت فقیه) و همکاری ملت و دولت اسلامی در اقامه این فریضه از مباحث دیگر این کتاب است.
تقسیم معروف و منکر به شرعی و عقلی
عمید زنجانی در جاهای مختلف دوره ده جلدی «فقه سیاسی» به مناسبت مباحث، به اصل و فریضه امر به معروف و نهی از منکر پرداخته اشاره کرده (مانند: فقه سیاسی، ج۱، ص۲۲۹ و ج۷، ص۳۰۲ (حق نظارت عمومی)؛ ج۸، ص۱۴۹ (زمامداری مؤمنان)؛ ج۱۰، ص۲۷۱ (خشونت فرهنگی)؛ اما در کتاب «تکمله فقه سیاسی» به صورت خاص و ویژه به آن پرداخته است. وی در فصل اول وارد کلیات و تعاریف شده و در اولین مبحث، اراده تعریف جامع از امر به معروف و نهی از منکر را دشوار دانسته و دلیلش را متغیر بودن معروف‌ها و منکرها در طی تحولات اجتماعی بیان کرده و تذکر داده که این موضوع، به معنای نسبی بودن این مفهوم نیست بلکه ناشی از گستردگی مفاهیم دینی و پرتوافکنی در هر عصر و مکان است (ص۱۴).
وی در تعریف معروف و قلمرو آن (ص۱۶) به معروف از دیدگاه فقها نیز اشاره کرده و طبق تفسیر صاحب جواهر، معروف را این چنین تعریف کرده است: «معروف عبارت از هرگونه عمل خوب و شایسته‌اى است كه با وصفى چون وجوب و استحباب شرعى همراه بوده و شخص عامل بدان معرفت یافته و یا توسط تقلید از دیگران فرا گرفته باشد» (ص۱۸). همچنین در تعریف منکر و قلمرو آن (ص۲۰) تعریف منکر در کتاب «تحریر الوسیله» را ذکر کرده است: «منكر عبارت از هر نوع فعل و تركى است كه قبح تحریمى یا كراهتى آن از طریق شرع یا عقل معلوم شده باشد» (ص۲۱). نتیجه نهایی نویسنده، تقسیم معروف و منکر به عقلی و شرعی است (ص۱۸و۲۱).
تغییر و تحول معروف‌ها و منکرها
نویسنده کتاب، به تغییر و تحول معروف‌ها و منکرها نیز توجه داشته و معتقد است با توجه به اینکه قلمرو معروف و منکر شامل دو عرصه عقل و شرع می‌شود و از آنجا که معرفت عقلی و دینی بی‌پایان است و مرزی ندارد، بنابراین در هر جامعه‌ای معروف‌ها و منکرهای جدیدی شکل می‌گیرند و ممکن است معروف‌ها و منکرهای قبلی از دست بروند و موارد جدید جایگزین آنها شوند (ص۲۱). فقها به این نکته توجه داشته‌اند و در ابواب مختلف فقهی، به برخی از معروف‌ها یا منکرات عقلی نیز اشاره کرده‌اند. نویسنده ده مورد را مطرح کرده است (ص۲۳-۲۶)؛ ازجمله اینکه فقها در موضوع عدالت، علاوه بر التزام به واجبات و ترک محرمات، رعایت مقتضیات عرف را نیز شرط دانسته‌اند (ص۲۳). همچنین در تعیین نوع و مقدار نفقه، عرف را ملاک دانسته‌اند و پرداخت نفقه کمتر از میران عرفی را منکر تلقی کرده‌اند (ص۲۴).
مفهوم امر و نهی، فقط طلب شفاهی یا کتبی نیست
عمید زنجانی پس از تعریف امر به معروف و نهی از منکر، به تعریف مفهوم امر و نهی پرداخته است (ص۲۷-۳۰). به نظر وی این دو مفهوم فقط امر و نهی شفاهی یا کتبی نیست (ص۲۸)، بلکه شامل مجموعه از مقدمات به همراه فراخوان و دعوت شفاهی و کتبی است. وی مفهوم امر را مجموعه‌ای از مقدمات، شامل برنامه‌ریزی، زمینه‌سازی مناسب، تعلیم و ارشاد لازم و رفع موانع، برای وادار کردن مخاطب یا مخاطبین به انجام معروف، همراه با فراخوان شفاهی یا کتبی تعریف کرده است (ص۲۹). او در مفهوم نهی نیز فراهم آوردن زمینه‌ها و موانع ترک منکر را تذکر داده (ص۳۰) و نهی از منکر را این چنین تعریف کرده است: «نهى از منكر عبارت از ایجاد یا انجام یک سلسله عوامل به هم پیوسته و هدفمندى است كه آغاز آن با فراخوان ترک منكر و پایان آن با زوال منكر می‌باشد» (ص۳۰).
عمید زنجانی بر اساس مفهومی که از امر و نهی ارائه داده، مقدمات اجرایی دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر را نیز تبیین کرده که شامل سه مورد اصلی است: ۱- تعلیم معروف و منکر، ۲- ارشاد و پاسخ به پرسش‌ها، ۳- نصیحت و خیرخواهی (ص۳۱ -۳۴). وی در ادامه فصل اول کتاب، به نقش بسیار مؤثر آموزش در امر به معروف و نهی از منکر به مثابه هنجاری اجتماعی (ص۵۲) و تربیت گروه‌های ممتاز و پیشتاز برای انجام این دو فریضه (ص۵۴) تأکید کرده است. همچنین در فصل دوم، به صورت مفصل به ساز و کار و روش‌های اجرایی این دو فریضه پرداخته است که در ادامه این یادداشت به مسائل مهم آن اشاره شده است.
جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در قرآن و حدیث
عمید زنجانی به جایگاهی که امر به معروف و نهی از منکر در قرآن و سنت دارند پرداخته است. در تعدای از آیات قرآن، به حکم این دو فریضه و فلسفه آنها تصریح شده است (ص۳۵). قرآن علاوه بر بیان وجوب این دو، از بسیاری از معروف‌ها و منکرهای خاص نام برده و نسبت به آنها به مردم توجه داده است؛ برای منکر، کفر را مثال زده و از معروف‌ها، به عفو و گذشت، وصیت به والدین و خویشان نزدیک، رفتار با زنان و پرداخت نفقه به شیوه معروف، و میانه روی و اعتدال در تصرفات شخصی در اموال اشاره کرده است (ص۳۶-۳۸).
نویسنده، منزلت این دو حکم شرعی را از دیدگاه احادیث نیز بیان کرده است. به گفته وی، مباحث امر به معروف و نهی از منکر بخش وسیعی از احادیث معصومین علیهم السلام را به خود اختصاص داده‌اند. در این احادیث، بهترین و عالی‌ترین ادبیات روایی مربوط به امر به معروف و نهی از منکر یافت می‌شود. همچنین، در این روایات، امیدوارکننده‌ترین مؤیدها برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر و شدیدترین هشدارها و سرنوشت‌های بد برای ترک این دو فریضه مشاهده می‌شود. گویی که در یک سوی این بحث، نعیم وعده داده شده است و در سوی دیگر، جهنم وعید شده است (ص۳۸). وی نمونه‌هایی از احادیث نقل شده از پیامبر اسلام (ص)، امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام ر ضا(ع) آورده و توضیح داده است (ص۳۹-۴۵).
وجوب امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه عقل
مؤلف پس از نگاه قرآن و حدیث به امر به معروف و نهی از منکر، این دو را از دیدگاه عقل بررسی کرده است (ص۴۵). وی برای بررسی عقلی این دو فریضه، جامعه ای را مثال زده و فرض کرده که در آن فساد و خیانت در امانت و نیز تن دادن به ظلم حاکم فاسد تا حدی رواج یافته که دم زدن از امانتداری یا مقاومت در برابر حاکم فسد، خلاف رویه زندگی تلقی می‌گردد (ص۴۶). او به روش مبارزه و امر به معروف و نهی منکر گروهی از افراد آگاه این جامعه پرداخته (ص۴۶-۴۷) و سپس به اشکالات عقلانی نسبت به این دو حکم اشاره کرده و پاسخ داده است: ۱- سلب آزادیها و ایجاد محدودیت در زندگی خصوصی افراد (ص۴۸)، ۲- عامل بی عدالتی و تبعیض (ص۴۹)، ۳- ایجاد هرج و مرج با اجازه مداخله به همه (ص۴۹)، ۴- اختلال در نظم، سلامت و امنیت (ص۵۰). عمید زنجانی در بحث انگیزه و هدف در امر به معروف و نهی از منکر، تصریح کرده که انگیزه انجام این دو علاوه بر قصد قربت، می‌تواند عقلانی و بر اساس ضرورت‌های عقلی باشد (ص۵۶).
اهداف و انگیزه‌های امر به معروف و نهی از منکر
مؤلف، اهداف و انگیزه‌های این دو فریضه را معیاری برای سنجش و ارزیابی روش‌های اجرایی و ساز و کارهای عملیاتی آنها دانسته است (ص۵۸). وی اهداف امر به معروف و نهی از منکر را در چهار هدف خلاصه کرده است:
اقامه سایر فرایض الهی
انجام واجبات و ترک محرمات از فرایض الهی است که از طریق امر به معروف و نهی از منکر احیا می‌شوند. ترک واجبات و انجام منکرات می‌تواند به از بین رفتن و خاموش شدن چراغ شریعت در جامعه منجر شود. وقتی جامعه به دلیل منکرات و آلودگی‌ها سلامت خود را از دست می‌دهد و معروف‌ها برای خنثی‌سازی آلودگی‌ها به کار گرفته نشوند، جامعه بیمار شده و به سمت سقوط می‌رود. در این شرایط، احیای معروف‌ها و جلوگیری از منکرات می‌تواند جامعه را دوباره احیا کند (ص۵۸).
پاکسازی و نوسازی جامعه
منکرات و محرمات باعث فساد و تباهی در جامعه می‌شوند و فضا و روابط اجتماعی را آلوده و ناسالم می‌کنند. نهی از منکر به جلوگیری از ادامه این وضعیت و تلاش برای پاکسازی جامعه از منکرات کمک می‌کند. معروف‌ها نیز نقش مؤثری در احیا و سلامت جامعه دارند و با امر به معروف می‌توان جامعه را نوسازی و بازسازی کرد. با معروف‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، نهادهای جامعه نوسازی می‌شوند (ص۵۸).
احیای حقوق عمومی و آزادیها
یکی از اهداف امر به معروف و نهی از منکر، احیای حقوق عمومی و آزادی‌هاست. موانعی که بر سر راه دسترسی به حقوق عمومی همچون آموزش، بهداشت و سلامت جسم، محیط زیست، امنیت و دسترسی به مراجع قضایی وجود دارند، از جمله منکراتی هستند که باید نهی شوند. با اجرای این فریضه، می‌توان این موانع را برطرف کرد و حقوق عمومی و آزادیها را احیا کرد. برخلاف تصور غلطی که این فریضه را دخالت در امور افراد و تهدید آزادیها می‌داند، در واقع این فریضه نقش کلیدی در تأمین و تضمین امنیت و آزادی‌های مشروع دارد (ص۵۹).
ایجاد حالت بازدارنده و اشتیاق به خیر
هدف دیگر امر به معروف و نهی از منکر، ایجاد حالت بازدارنده در برابر منکرات و مفاسد و ایجاد اشتیاق و تسابق نسبت به خیر و معروف در جامعه است. این حالت موجب می‌شود که کل جامعه همچون فرد باتقوایی شود که به معروف‌ها اشتیاق دارد و از منکرات گریزان است. این وضعیت، علاوه بر مراقبت عمومی، به نوسازی جامعه کمک می‌کند (ص۵۹).
موارد ممنوعه در امر به معروف و نهی از منکر
در انجام این دو فریضه بویژه نهی از منکر، از نظر شرعی موارد ممنوعه ای وجود دارد کهعمید زنجانی هفت مورد مهم و اصلی را اشاره کرده است:
كرامت انسان و حفظ آبرو
حفظ آبروی اشخاص، به‌ویژه افراد مؤمن، در اجرای فریضه بسیار مهم است. بی‌احتیاطی و سهل‌انگاری ممکن است به آبروی افراد لطمه وارد کند و کرامت انسانی آنها را خدشه‌دار سازد. بنابراین، در کلیه عملیات و مراحل انجام وظیفه باید دقت شود تا به حیثیت و آبروی کسی بی‌جهت لطمه وارد نشود. کرامت انسان موهبتی الهی است که قرآن به آن اشاره کرده است (ص۶۰).
ارتكاب اعمال خلاف عدالت
اعضای تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر باید شرایط لازم را رعایت کنند. در صورت ارتکاب اعمال خلاف عدالت، عضویت آنها ابطال یا تعلیق می‌شود و به آنها فرصت داده می‌شود تا خود را برای خدمت مجدد آماده کنند. پس از آماده شدن، عضو معلق باید سلسله مراتب را از ابتدا آغاز کند. اعضای اصلی باید عدالت خود را حفظ کرده و از ارتکاب اعمال خلاف خودداری کنند (ص۶۱).
حفظ حریم خصوصی افراد
صحنه اجرای این دو فریضه باید از تجاوز به حریم عمومی جلوگیری کند و حریم خصوصی افراد را محفوظ نگه دارد. فلسفه و هدف این دو فریضه پاکسازی و بازسازی جامعه است. بنابراین، زندگی فردی اشخاص و حریم خصوصی آنها باید از هر نوع تعرض مصون باشد. قرآن به این موضوع تأکید دارد و امنیت و مصونیت افراد در حریم شخصی را تضمین می‌کند. حفاظت از این حریم، وظیفه حکومت و نمایندگان آن است (ص۶۲-۶۶).
افشای عملیات تشکیلاتی
افشای عملیات قبل از شروع، حین انجام و پس از پایان ممنوع است. این کار نه‌تنها به اثربخشی عملیات لطمه می‌زند بلکه نظم تشکیلاتی را نیز مختل می‌کند. افشای عملیات خیانت تلقی شده و متخلفان مستحق مجازات هستند. رازداری در کارهای تشکیلاتی رمز موفقیت است و تشکیلاتی منسجم و مقتدر نیازمند اعضایی رازدار است تا عملیات‌هایشان خنثی نشود (ص۶۶-۶۷).
اجتناب از سوء ظن
در انجام امر به معروف و نهی از منکر باید توجه داشت که قرآن در نهی از سوء ظن تأکید می‌کند که گمان‌ها برای کشف حقیقت کافی نیستند. همچنین برخی گمان‌ها به تهمت و دروغ می‌انجامند. از سوی دیگر، گمان خوب یا حسن‌ظن مورد تقدیر شرع است، اما سوء ظن یا گمان بد نسبت به دیگران، گناه بزرگی محسوب می‌شود و در صورت گفتاری شدن به‌عنوان تهمت و افترا محسوب می‌گردد. بنابراین در انجام این دو فریضه، باید از بسیاری از گمان‌ها پرهیز کرد (ص۶۷).
اجتناب از حب و بغض مفرط
حب و بغض از غرایز انسانی است که در مسیر کمال به انسان نیرو می‌بخشد. با این حال، باید در درون کنترل شوند تا از بی‌عدالتی و تبعیض جلوگیری شود. در انجام این فریضه‌ها، حب و بغض باید دقیقاً مانند محاسبه هزینه‌ها مدیریت شوند. اسلام معیارهایی برای کنترل این احساسات ارائه داده است که می‌توانند به‌عنوان الگو استفاده شوند، مانند تعامل با محبت و احترام میان مؤمنان (ص۶۸).
اجتناب از مواضع اتهام
اجتناب از مواضع اتهام: در کلام معصومین آمده است که باید از جاهایی که ممکن است موجب اتهام شود، پرهیز کرد. حضور در چنین مکان‌هایی یا انجام اعمالی که ممکن است به سوءظن منجر شوند، می‌تواند به اعتماد افراد لطمه بزند و اثربخشی عملیات را خنثی کند. بنابراین نیروهای فعال در تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر باید از قرار گرفتن در مواضع اتهام دوری کنند (ص۶۸-۶۹).
لیست معروف‌ها و منکرهای فردی و اجتماعی
عمید زنجانی در مبحث دوازدهم فصل اول، دیدگاه عبادی و توصلی در امر به معروف و نهی از منکر را طرح کرده (ص۷۰) و در ساز و کار تشکیلاتی امر به معروف و نهی از منکر، نگاه عبادی و معنوی به این دو داشتن قصد قربت را توصیه کرد هاست (ص۷۱). وی آنگاه به تقسیم بندی منکرات (محرمات) به کبائر و صغائر پرداخته است (ص۷۱-۷۳). او در ادامه، هر کدام از معروف‌ها و منکرات را به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم کرده است و برای هر چهار دسته، لیستی از آنها آورده است:
معروف و منکر فردی
۱- معروف‌های فردی: نماز، روزه، حج، زكات، خمس، امر به معروف و نهى از منكر، امانتدارى، وفادارى نسبت به قراردادها، رعایت حقوق والدین و دیگر اعضاى خانواده و اقرباى نسبى، صداقت، حسن خلق، فضائل اخلاقى.
۲- منکرات فردی: نماز، روزه، حج، زكات، خمس، امر به معروف و نهى از منكر، امانتدارى، وفادارى نسبت به قراردادها، رعایت حقوق والدین و دیگر اعضاى خانواده و اقرباى نسبى، صداقت، حسن خلق، فضائل اخلاقى.
معروف و منکر اجتماعی
۳- معروف‌های اجتماعی: جهاد، اعطاى مالیاتها و عوارض در دولت اسلامى، مشاركت در كارهاى عام المنفعه، خیرخواهى و ارائۀ الطریق به مسئولان دولتى، معاضدت خادمان دین و دولت اسلامى، عدالت ورزى، محافظت و توسعه حقوق عمومى و آزادیها.
۴- منکرات اجتماعی: مفاسد ادارى، باندهاى منكرات، قاچاق مواد مخدر و مواد ممنوعه، اجحاف مأموران دولتى نسبت به حقوق شهروندان، تجاوز مأموران دولتى به حریم خصوصى افراد، نصب افراد نالایق و فاسد در مناصب حساس دولتى یا تجاوز به حقوق عمومى و آزادیها، فساد و ظلم هیأت حاكمه، تظاهر به منكرات فردى، بى‌عدالتى، تبعیض، جرائم سیاسى مطبوعات و احزاب و مقامات دولتى، تقلب در انتخابات، كم‌كارى در دوائر دولتى و سایر قواى حاكم (ص۷۳).
اهمیت روش‌های اجرایی امر به معروف و نهی از منکر
عمید زنجانی دومین سؤال مهم درباره اقامه امر به معروف و نهی از منکر، چگونگی و درستی روش‌های اجرایی و ساز و کارهای انجام این دو است (ص۷۶). وی پاسخ به این سؤال را در چهار موضوع بیان کرده است:
۱- تعریف روش‌های اجرایی با توجه به تعریف این دو فریضه و اهداف آنها (ص۷۶).
۲- وجود راه کارهای جایگزین برای مواجهه با موانع و مشکلات (ص۷۷).
۳- تمرین و آزمون و انجام آزمایشی عملیاتی تشکیلاتی برای سنجش توانمندی‌های فردی (ص۷۸).
۴- عملیات نمایشی برای اطلاع رسانی و آگاهی عمومی درباره نحوه عملکرد عاملان امر به معروف و نهی از منکر (ص۷۸).
نویسنده کتاب در ادامه، سه طرح راهنما برای ساختار و تشکیلات (ص۷۹)، عملیات واحد نظارت و شناسایی (ص۹۰) و فعالیت‌های واحد عامل (ص۱۰۵) ارائه داده است. آخرین بحث در روش‌های اجرایی، نحوه همکاری و کمک‌های مردمی و فقها طبق ساختار و واحدهای پیشنهادی نویسنده است (ص۱۴۶-۱۵۰).
امر به معروف و نهی از منکر، سلب اختیار و آزادی نیست
نویسنده کتاب در ابتدای فصل احکام امر به معروف و نهی از منکر، تحت عنوان «تکلیف و اختیار» (ص۱۵۱) به بعضی از شبهات مربوط به این دو حکم شرعی پاسخ داده است. وی در شرح مسئله‌ی اختیار و اجبار در احکام الهی معتقد است احکام الهی بر پایهی لطف و هدایت انسان‌ها بنا شده و انسان‌ها بر اساس اختیار و اراده‌ی خود عمل می‌کنند، نه به اجبار. در نتیجه، امر به معروف و نهی از منکر با اجبار مغایرتی ندارد و آزادی عمل انسان‌ها همچنان حفظ می‌شود (ص۱۵۱و۱۵۲).
از سوی دیگر، وادار کردن مردم به انجام معروف‌ها و نهى از منكراتریال حسن عقلی دارد و برای بهبود دنیا و آخرت انسان‌ها ضروری است (ص۱۵۲). با وجود حکم عقل درباره معروف‌ها و منکرها، حکم شرعی نیز ضروری است. امر الهی به واجبات و نهی از محرمات به عنوان لطف مضاعف، موجب انگیزه و اقدام بیشتر می‌شود. همچنین، رعایت یا عدم رعایت این اوامر الهی با پاداش و عقاب همراه است (ص۱۵۴). امر به معروف و نهی از منکر، بر اساس واجبات و مستحبات و مکروهات، خود به امر و نهی وجوبی و مستحبی تقسیم می‌شوند (ص۱۵۶). به گفته عمید زنجانی، فقها، در این دو فریضه، امر را به وادار کردن، و نهی را به منع و بازداشتن تفسیر کرده‌اند که هرگز به معنای اجبار و سلب آزادی نیست، بلکه به معنای آماده کردن مقدمات فعل یا ترک است تا مخاطب با اختیار خود انتخاب و اقدام کند (ص۱۵۶).
شروط امر به معروف و نهی از منکر
عمید زنجانی در مورد نوع وجوب در امر به معروف و نهی از منکر نظرات مختلف فقها را توضیح داده است (ص۱۵۶). برخی از فقها، مانند محقق حلی در «شرایع الاسلام»، این فریضه را واجب عینی دانسته‌اند، در حالی که مشهور فقها به وجوب کفایی آن معتقدند (ص۱۵۶). همچنین، در صورت تشکیل حکومت اسلامی، این وظیفه بر عهده حکومت خواهد بود تا با تشکیلات مناسب این فریضه الهی را اجرا کند (ص۱۵۷). بعد حکومتی امر به معروف و منکر در فصل چهارم و آخر کتاب آمده که در ادامه یادداشت به آن پرداخته شده است.
نویسنده، بحث درباره مطلق بودن وجوب امر به معروف و نهی از منکر یا مشروط بودن به علم، قدرت، نفوذ و... (ص۱۶۰) و نیز شروط عمومی وجوب (مانند بلوغ، عقل و...) و شروط واجب (مانند عدم مفسده) (ص۱۶۲) را ادامه داده ولی در مبحث سوم، به شروطی که فقها برای این فریضه ذکر کرده‌اند به صورت کامل تر پرداخته است:
۱- علم به معروف و منکر (ص۱۶۵)، ۲- امکان و احتمال تأثیر (ص۱۶۹)، ۳- عدم وجوب در حالت اصرار و تداوم تارک معروف و فاعل منکر (ص۱۷۳)، ۴- عدم مفسده (ص۱۷۶)، ۵- سایر شروط: عدم شرط بودن عدالت یا عامل بودن آمر و... (ص۱۸۰).
مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
رده بندی و سلسله مراتب امر به معروف و نهی از منکر یکی از مسائل مهم در این زمینه است که عمید زنجانی به ان پرداخته است (ص۱۸۱). وی سه مرحله و مرتبه اصلی در نظر گرفته است:
۱- اشتیاق یا انزجاز قلبی: اولین مرحله که خودش نیز مراتبی دارد؛ مانند حالت صورت یا تغییر رفتار مثل رفتار اعتراض آمیز علمای اسلام نسبت به حکومت‌های جور (ص۱۸۲و۱۸۳).
۲- امر و نهی زبانی: دومین مرحله که با فرض تأثیر گفتار شروع می‌شود. در این مرحله لازم است شئون و احترام به شخصیت افراد حفظ شود و شیوه سخن نیز موجب هتک حرمت نباشد (ص۱۸۴-۱۸۶).
۳- اقدامات عملی: از این مرحله فقها به «ید» تعبیر کرده‌اند؛ زیرا معمولاً اقدامات عملی با دست‌ها انجام می‌گردد و دست نشانه قدرت است (ص۱۸۶). اقدامات عملی نیز خودش مراتبی دارد و تا حد ممکن باید از محذورات شرعی و موارد ضمان آور پرهیز کرد؛ مگر در شرایطی که واجب می‌گردد (ص۱۸۷). در صورت عدم رعایت امور شرعی یا اخذ اجازه از فقیه جامع الشرایط، آمران و ناهیان حسب مورد در معرض تعزیر، حد یا قصاص قرار می‌گیرند (ص۱۸۸و۱۸۹).
عمید زنجانی برای مرحله سوم، رعایت سلسله مراتب را در توسل به خشونت در نهی از منکر (ص۱۸۸) و ترجیح مبارزه مسالمت آمیز به جای شویه‌های خشونت آمیز (ص۱۸۹) را تذکر داده و برای امر و نهی نیز آدابی را ذکر کرده است (ص۱۹۱-۱۹۴).
بُعد حکومتی امر به معروف و نهی از منکر
عمید زنجانی، اقدام به انقلاب و ایجاد نظام اسلامی را از مصادیق بارز امر به معروف دانسته و به نظر امام خمینی در این زمینه استناد کرده که در قابل چهار مسئله فقهی طرح شده است (ص۱۹۵). وی درباره بُعد حکومتی امر به معروف و نهی از منکر، به چهار مسئله پرداخته است:
۱- همکاری ملت با دولت اسلامی:. این همکاری بر محور ولی فقیه(امامت نیابی در عصر غیبت) است و در صورت از دست رفتن صفت عدالت وی یا عزل توسط خبرگان امت یا عدم همکاری نخبگان و متخصصان دلسوز جامعه اسلامی با او، مردم باید بر اساس امر به معروف و نهی از منکر، برای پذیرش ولایت توسط فقیه جامع الشرایط دیگر اقدام کنند (ص۱۹۷و۱۹۸).
۲- سلسله مراتب نظام مطلوب: جهت‌گیری و هدف در امر به معروف و نهی از منکر حکومتی، باید تحقق و اجرای حداکثری احکام شرعی باشد (ص۱۹۸).
۳- تصدّی امور شرعی: در شرایطی که اقامه حکومت اسلامی یا دسترسی به نظام حداکثری اسلامی ممکن نباشد، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر حکومتی ساقط نمی‌گردد، بلکه وارد مرحله تصدی امور شرعی و امور حسبیه می‌شود (ص۲۰۱).
۴- حکومت حداقلی: در صورتی که فقها بتوانند قضاوت و امور حسبیه را در دست داشته باشند، مردم نیز باید به انها برای اجرای واجبات دینی و جلوگیری از محرمات و منکرات کمک کنند و با قبول امور توسط فقها، مراجعه مردم به دیگران حرام است (ص۲۰۳).