کاربر:Ms.sadeghi/صفحه تمرین
- چکیده
بررسی مسئله فقهی تجسس،
معرفی و ساختار کتاب
کتاب «بررسی مسئله فقهی تجسس» نوشته رضا مظفری توسط انتشارات میراث ماندگار در سال ۱۳۹۴ در قم منتشر شده است. این اثر شامل سه بخش و هشت فصل می‌باشد. در فصل اول از بخش اول، به مفهوم‌شناسی واژگان مرتبط با تجسس مانند استغفار، جاسوس و تفتیش در کتب لغت، فقهی و تفسیری پرداخته شده و شباهت‌ها و تفاوت‌های این واژگان بررسی می‌شود (ص۱۲-۴۷). مولف تجسس را کنجکاوی در امور پنهانی دیگران تعریف می‌کند که شامل اموری نظیر اموال، املاک و دارایی‌های شخصی نیز می‌شود (ص۳۰-۳۱).
فصل دوم از بخش اول به پیشینه تجسس در تاریخ، قرآن و جوامع امروزی و همچنین جایگاه آن در ابواب فقهی اختصاص دارد. همچنین آسیب‌شناسی تجسس در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است (ص۵۱-۸۲). به گفته نویسنده، تجسس در ابواب مختلف فقهی مانند مکاسب محرمه، جهاد، حدود، تقیه، اجتهاد و تقلید، امر به معروف و نهی از منکر، نکاح، نماز، اقرار، دیون، مسائل پزشکی، شهادت، روزه، طهارت، قصاص و اجاره مطرح شده است (ص۶۱).
مولف آسیب‌های تجسس در اخلاق فردی را شامل گناهانی چون عیب‌جویی، سوءظن، غیبت و افشای اسرار دیگران می‌داند (ص۸۲). وی همچنین اشاره می‌کند که تجسس می‌تواند باعث انزوای فرد شود، زیرا مردم از افراد فضول و جاسوس دوری می‌کنند و این امر به تنهایی آنها منجر می‌شود (ص۸۶).
در حوزه اخلاق اجتماعی، نویسنده بیان می‌کند که تجسس می‌تواند به سوءظن در خانواده و جاسوسی از اعضای آن منجر شود. همچنین، تجسس باعث ناامنی در جامعه می‌شود و پیامدهایی چون افزایش نفرت عمومی، بی‌اعتمادی، بی‌آبرو شدن افراد و از بین رفتن قبح گناهان به دلیل افشاگری را به دنبال دارد (ص۸۷).
بخش دوم کتاب به بررسی تجسس از دیدگاه فقهی می‌پردازد. در فصل اول این بخش، تجسس با انگیزه‌های سالم و عقلایی مانند حفظ نظام اجتماعی بررسی شده است. فصل دوم به تجسس با انگیزه‌های فاسد و غیرعقلایی اختصاص دارد و نهی از تجسس از منظر قرآن، روایات، اجماع و عقل مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم نیز آراء فقها بررسی و نظر نهایی ارائه شده است.
بخش سوم کتاب به موضوعاتی چون تجسس در مصالح اجتماعی و اخلاقی، شبهات مربوط به نقض آزادی‌های فردی و اجتماعی و نقش تجسس در حفظ و تقویت نظام جمهوری اسلامی پرداخته است.
تجسس با انگیزه‌های سالم و عقلایی
نویسنده در فصل اول بخش دوم، به بررسی تجسس با انگیزه‌های عقلانی و سالم می‌پردازد.
تجسس به جهت حفظ نظام اسلامی
به گفته نویسنده، حفظ نظام اسلامی می‌تواند یکی از انگیزه‌های تجسس باشد. او معانی مختلفی از نظام، مانند نظام نوع انسانی، جامعه اسلامی و مجتمع اسلامی را از فقها نقل می‌کند. مظفری معتقد است که نظام به معنای جامعه اسلامی و مجتمع اسلامی است (ص۹۷).
نویسنده پرسشی مطرح می‌کند: در تزاحم میان حرمت تجسس و وجوب حفظ نظام اسلامی، کدام یک مقدم است؟ او بر اساس منابع دینی نتیجه می‌گیرد که وجوب حفظ نظام اسلامی برتری دارد (ص۹۹-۱۰۰). وی اشاره می‌کند که فقهایی مانند شیخ طوسی، علامه حلی، شهید اول و امام خمینی حفظ نظام اسلامی را واجب دانسته‌اند (ص۱۰۰-۱۰۲). همچنین دلایل و مستندات وجوب حفظ نظام اسلامی را بررسی کرده و معتقد است آیه ۶۰ سوره انفال به صراحت بر لزوم آمادگی برای حفظ جامعه اسلامی از هجوم دشمنان دلالت دارد (ص۱۰۳).
مظفری در صفحات ۱۰۳ تا ۱۰۷ چهار روایت را ذکر کرده و نتیجه می‌گیرد که حفظ نظام اسلامی یکی از مهم‌ترین واجبات است. بر این اساس، فراهم کردن مقدمات حفظ نظام نیز واجب است. او تأکید می‌کند که بررسی وضعیت دشمن از نظر نیروی انسانی، تجهیزات جنگی و برنامه‌های آنان از مقدمات مهم حفظ نظام محسوب می‌شود (ص۱۰۷).
به گفته نویسنده، دلایلی مانند آیات و روایات بر لزوم مراقبت از نظام در برابر فعالیت‌های مخالفان، منافقان و جاسوسان دشمن دلالت دارند (ص۱۰۷). او بیان می‌کند که آیه ۴ سوره منافقون به منظور حفظ نظام اسلامی و جلوگیری از توطئه‌های منافقان نازل شده است. همچنین، برخی مسلمانان در زمان پیامبر اکرم به عنوان گزارشگران مخفی فعالیت می‌کردند و اطلاعاتی از فعالیت‌های منافقان به پیامبر می‌رساندند، مانند زید بن ارقم که نقشه عبدالله بن ابی برای اخراج پیامبر و یارانش را اطلاع داد (ص۱۰۸).
نویسنده در صفحات ۱۱۱ تا ۱۱۳ چهار روایت دیگر را آورده و نتیجه می‌گیرد که حفظ نظام اسلامی در برابر دسیسه‌ها و نیرنگ‌های منافقان و دشمنان داخلی واجب است. او معتقد است که نفوذ در جلسات محرمانه مخالفان و کشف نقشه‌های آنان جز با استفاده از نیروهای جاسوسی و ابزار تجسس ممکن نیست. بنابراین، بر اساس وجوب حفظ نظام، تجسس از نقشه‌های براندازانه منافقان و دشمنان داخلی لازم است (ص۱۱۲).
- تجسس در سیره اهل بیت(ع)
نویسنده در صفحه ۱۱۳ بیان می‌کند که در سیره پیامبر و اهل بیت (ع)، تجسس و جاسوسی وجود داشته است. او اشاره می‌کند که پیامبر و امام علی در دوران حکومت خود بارها افرادی را برای جاسوسی به لشکر دشمن می‌فرستادند. به عنوان مثال، عبدالله بن جحش در سریه عبدالله بن جحش، طلحه بن عبدالله و سعید بن زید (ص۱۱۵)، عدی بن ابی زغباء در جنگ بدر (ص۱۲۱)، انیس و مونس و حباب بن منذر بن جموح در جنگ احد (ص۱۲۲-۱۲۳)، نعیم بن مسعود اشجعی (ص۱۲۴)، حذیفه (ص۱۲۷)، امام علی (ص۱۲۹)، جبله بن عامر بلوی در جنگ خندق (ص۱۳۷)، برید بن حصیب اسلمی در جنگ بنی مصطلق (ص۱۳۳) و عبدالله بن ابی حدرد اسلمی در جنگ حنین (ص۱۳۶) از جمله این افراد بودند.
نویسنده نتیجه می‌گیرد که از سیره پیامبر و امیرالمؤمنین علی (ع) آشکار می‌شود که تجسس به عنوان ابزاری مشروع در جنگ‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین، پیامبر و امام علی برای مدیریت نظام اسلامی و برپایی حکومت از جاسوسان بهره می‌بردند (ص۱۳۷).
- تجسس از عملکرد کارگزاران
به گفته نویسنده، از برخی روایات چنین برمی‌آید که پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) افرادی را برای نظارت و جاسوسی بر عملکرد کارگزاران خود منصوب می‌کردند. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که هرگاه پیامبر سپاهی را برای مأموریتی اعزام می‌کرد و فرمانده‌ای برای آن منصوب می‌ساخت، برخی افراد مورد اعتماد خود را نیز به‌صورت مخفیانه مأمور می‌کرد تا رفتار فرمانده را زیر نظر گرفته و گزارش آن را به پیامبر ارائه دهند (ص۱۳۸). نویسنده تأکید می‌کند که این روایت از نظر سند و دلالت معتبر و بدون اشکال است (ص۱۳۹).
در بخش دیگری از کتاب، نویسنده از صفحه ۱۳۸ تا ۱۴۶ به نقل ۹ روایت پرداخته که در آنها پیامبر و امام علی (ع) افرادی را برای نظارت بر عملکرد کارگزاران خود منصوب کرده‌اند. وی اشاره می‌کند که بررسی سیره پیامبر و امیرالمؤمنین علی (ع) نشان می‌دهد آنان از جاسوسان مخفی برای نظارت بر کارگزاران استفاده می‌کردند تا عملکرد آنها را زیر نظر داشته باشند. این نوع نظارت در بهبود مدیریت و ساماندهی نظام بسیار مؤثر بوده و از انحراف و لغزش کارگزاران جلوگیری می‌کرده است (ص۱۴۶).
تجسس به جهت مصالح تحسینی
به گفته مولف در صفحه ۱۴۷ برخی از تجسس‌ها و تفتیش‌ها ه حد ضرورت نمی‌رسد به طوری که وجود و عدم نظام یا اخلال و گسست در نظام دایر مدار وجود آن باشد اما به جهت آرامش آسایش و رفاه مردم کارش شایسته و مفیدی است . به این دسته از تجسس، تجسس به خاطر مصالح تحصیلی و تکمیلی گفته می‌شود.
به گفته مولف این نوع تجسس دو حالت دارد: ۱. تفتیش از احوال مردم یعنی از توانمندی‌ها دانش و شایستگی‌های نهفته در آنان به هدف اعطای مناسب شایسته به افراد با صلاحیت است تفتیش از نیازمندی‌ها و عوامل رضایت و خشم مردم و دیگر شناس‌هایی که در تدبیر امور برای حاکمیت نیاز است. ۲. تفتیش از شایستگی‌ها و معایب مردم و مراقبت از رفتار و گفتار آنان برای مصالح تحصیلی تکمیلی بدون آنکه ضرورت در میان باشد.
به گفته مولف در صفحه ۱۴۸ در صدر اسلام برخی از مردم رابط میان حاکم و مردم بودند که به عریف و نقیب شهرت داشتند که مامور سرشماری ساماندهی و ردگیری بسیاری از امور از سوی حاکم بودند ه در برخی از آنها منجر به تفتیش در مسائل خانوادگی و دارایی‌ها و دیگر امور پنهانی مردم می‌شد. به گفته مولف در صفحه ۱۴۸ تا ۱۵۰ فقهای شیعه همچون علامه حلی شهید اول و شیخ انصاری معتقدند بر حاکم جامعه لازم است افرادی را به عنوان ناظر بر احوال مردم انتخاب کنند تا اطلاعات لازم را حاکمان جامعه بدهند
- ادله و اسناد تجسس به خاطر مصالح تحصیلی و تکمیلی
مظفری در صفحه ۱۵۰ آیه ۱۲ سوره مائده را به عنوان دلیل قرآنی بر انتخاب افراد برای گزارش کردن از احوال و رفتار مردم جامعه معرفی کرده است. مولف از صفحه ۱۵۱ تا ۱۵۹ دو دسته از روایات را که دلالت بر انتخاب جاسوس و گزارشگر از اوضاع و احوال مردم می‌کند را ذکر کرده است. به گفته وی دسته اول روایات روایاتی هستند که بر نصب جاسوس در زمان غیر جنگی دلالت می‌کند. به باور وی پیامبر و امام علی همواره افرادی را به عنوان جاسوس و گزارشگر در بین مردم قرار می‌دادند تا از اوضاع و احوال و کردار و رفتار آنها برای آنها خبر بیاورند. دسته دوم روایات که از صفحه ۱۵۳ تا ۱۵۹ شروع می‌شود روایاتی است که بر ضرورت کسب اخبار و اطلاعات از وضعیت عمومی جامعه کاستی‌ها و بایسته‌های امور مردم در حوزه گوناگون دلالت می‌کند مثلاً پیامبر در پیمان عقبه دوم بعد از بیعت فرمودند ۱۲ تن از میان خود به عنوان نقیب من معرفی کنید تا ناظر بر گروه و قوم خود باشند.
به گفته مالف در صفحه ۱۵۹ در بررسی مصالح تحسینی و تکمیلی نمی‌توان به این حد از ضرورت دست یافت که دلایل آن بتواند در مقابل حرمت تجسس مقاومت نماید. حرمت تجسس اگرچه در مقابل مصالح ملزمه‌ای چون حفظ نظام از فعلیت ساقط می‌گردد و در مقام تزاحم، حکم به جواز و در مواردی وجوب تجسس می‌شود اما در مصالح تحسینی و تکمیلی از چنین قدرتی برای ایستادگی در برابر ادله حرمت تجسس برخوردار نیست.