فقه معاصر:پیش‌نویس توهین به مقدسات (کتاب)
ابراهیم صالحی حاجی‌ده‌آبادی
- چکیده
توهین به مقدسات مذهبی: مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق داخلی و بین‌المللی، رساله دکتری ابوالفضل احمدزاده، پژوهشگر فقه اسلامی و مدرس حوزه و دانشگاه، اثری است که به زبان فارسی و در چهار فصل و چندین مبحث و گفتار تنظیم شده است. نویسنده پس از طرح کلیات، به تحلیل مبانی جرم توهین به مقدسات از منظر فقه، حقوق بشر و حمایت‌های بین‌المللی پرداخته و سپس به بررسی حقوقی این جرم با توجه به قوانین موضوعه در چند کشور می‌پردازد. این پژوهش با بهره‌گیری از منابع فقهی، قوانین داخلی و اسناد بین‌المللی، ضمن تبیین دقیق مفاهیم و مصادیق توهین به مقدسات، راهکارهایی برای کاهش تعارضات و تحقق عدالت کیفری در این حوزه ارائه می‌کند.
چکیده
احمدزاده معتقد است توهین به مقدسات مذهبی یکی از جرایم حساس و چالش‌برانگیز در جوامع اسلامی و بسیاری از نظام‌های حقوقی جهان است که همواره میان حمایت از ارزش‌های دینی و اصل آزادی بیان، محل تعارض و تضاد بوده است. نویسنده می‌گوید که این پدیده، نه‌تنها در فقه اسلامی بلکه در حقوق داخلی ایران و نظام‌های حقوقی بین‌المللی نیز جایگاهی ویژه دارد و باید با رویکردی تطبیقی و تحلیلی به آن نگریست.
به باور احمدزاده، در فقه اسلامی توهین به پیامبران، ائمه و مقدسات دینی، جرم محسوب می‌شود و در برخی موارد مانند سب‌النبی، مجازات حدی حتی تا اعدام دارد. او تأکید می‌کند که سایر مصادیق توهین که به حد دشنام و قذف نرسد، مشمول مجازات تعزیری است و معیار تشخیص مصداق و شدت توهین نیز وابسته به عرف و شرایط زمانی و مکانی است.
نویسنده در ادامه بیان می‌کند که قانون مجازات اسلامی ایران، توهین به مقدسات را هم در قالب جرم حدی و هم تعزیری جرم‌انگاری کرده است. احمدزاده توضیح می‌دهد اگر توهین به پیامبران، ائمه و حضرت فاطمه(س) همراه با دشنام یا قذف باشد، جرم حدی تلقی شده و مجازات سنگینی دارد؛ اما توهین به سایر مقدسات یا بدون دشنام، طبق ماده ۵۱۳ قانون تعزیرات، مشمول مجازات تعزیری است. او همچنین به جایگاه این جرم در قوانین مطبوعات و سایر مقررات داخلی اشاره می‌کند.
احمدزاده بر این باور است که در نظام‌های حقوقی غربی، اصل آزادی بیان اهمیت بالایی دارد، اما در مواردی که توهین به مقدسات منجر به تحریک نفرت مذهبی یا اخلال در نظم عمومی شود، محدودیت‌هایی بر آن اعمال می‌گردد. به گفته او، اسناد بین‌المللی نظیر میثاق حقوق مدنی و سیاسی نیز ضمن تأکید بر آزادی بیان، تبلیغ نفرت مذهبی را ممنوع دانسته و کشورها را موظف به مقابله با آن می‌کند.
نویسنده تأکید می‌کند که تفاوت رویکرد کشورها، ضرورت تعیین ضوابط دقیق برای تشخیص مصادیق توهین و چالش‌های عملی در تعارض میان آزادی بیان و حمایت از مقدسات، از مهم‌ترین مسائل این حوزه است. احمدزاده در پایان کتاب، پیشنهاد می‌دهد که اصلاح قوانین و ایجاد توازن میان ارزش‌های دینی و حقوق بنیادین بشر باید مورد توجه قانون‌گذاران و اندیشمندان قرار گیرد.
در مجموع، احمدزاده کتاب خود را تلاشی برای تبیین دقیق مفاهیم و مصادیق توهین به مقدسات و ارائه راهکارهایی برای کاهش تعارضات و تحقق عدالت کیفری در این زمینه می‌داند.
معرفی و ساختار کتاب
توهین به مقدسات مذهبی، مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق داخلی و بین‌المللی، رساله دکتری ابوالفضل احمدزاده است که چاپ دوم آن به صورت کتاب، توسط انتشارات مجد در ۴۷۶ صفحه و در سال ۱۴۰۲ و در چهار فصل، چندین مبحث و گفتار سامان‌دهی شده است. احمدزاده فصل اول را به مفاهیم و پیشینه جرم توهین به مقدسات مذهبی اختصاص داده است. در این فصل، دو مبحث و چند گفتار مطرح شده است. نویسنده در مبحث اول، واژه‌شناسی و اصطلاح‌سنجی را در چند گفتار شامل شرح توهین و اقسام آن (ص۳۶–۴۴)، بیان معنا و مفهوم مقدسات از منظر لغت، اصطلاح و دیدگاه جامعه‌شناسان، فلاسفه اسلامی و فقها (ص۴۵–۵۹) و تبیین مفهوم مقدسات دین در فقه اسلام و حقوق کامن‌لا ارائه کرده است. در مبحث دوم نیز موضوع پیشینه حمایت کیفری از مقدسات در تمدن‌های بشری (ص۶۳–۶۵)، در ادیان وحیانی (ص۶۶–۸۹)، قوانین موضوعه در ایران، مصر، لبنان، اردن و برخی کشورهای عربی (ص۸۹–۱۱۴) و در اسناد حقوق بشر (ص۱۱۵–۱۲۲) به تفصیل بررسی شده است.
در فصل دوم، نویسنده به تحلیل مبانی جرم توهین به مقدسات مذهبی پرداخته است. در مبحث نخست از فصل دوم با عنوان مبانی فقهی، مباحثی چون ارتداد، سب‌النبی، سب اهل بیت، سب ازواج نبی، سب انبیاء الهی و سب قرآن مطرح شده است (ص۱۲۳–۲۲۳). مبحث دوم به مبانی حقوق بشری و حمایت‌های بین‌المللی با عناوینی مانند حفظ کرامت و حیثیت انسان، آزادی عقیده و مذهب، آزادی بیان، بردباری مذهبی و همزیستی مسالمت‌آمیز اختصاص یافته است (ص۲۲۴–۲۷۷).
فصل سوم به تحلیل حقوقی جرم توهین به مقدسات مذهبی از منظر حقوق کیفری و حقوق اساسی و آزادی‌های بنیادین اختصاص یافته است. نویسنده در بحث حقوق کیفری، موضوعاتی چون عناصر و ارکان جرم توهین به مقدسات و رابطه آن با ارتداد و سب‌النبی را تشریح کرده و به عنصر مادی و روانی اشاره نموده است (ص۲۷۹–۲۹۷). از دیگر مباحث این فصل، دادرسی و مجازات جرم توهین به مقدسات است که با استناد به قوانین، توضیح داده شده است (ص۲۹۸–۳۳۹).
در فصل پایانی، مطالعه و بررسی تطبیقی جرم توهین به مقدسات در حقوق ایران، انگلستان، ایالات متحده آمریکا و رویه قضائی نهادهای اروپایی در چند مبحث و گفتار مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است (ص۳۴۱–۳۷۹). این ساختار، رویکرد جامع و تطبیقی کتاب را نشان می‌دهد که با استناد به منابع فقهی، قوانین داخلی و اسناد بین‌المللی، موضوع توهین به مقدسات را از زوایای مختلف بررسی می‌کند.
جایگاه و اهمیت کتاب
کتاب «توهین به مقدسات مذهبی: مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق داخلی و بین‌الملل» جایگاهی ویژه و اهمیت بالایی در حوزه حقوق کیفری و فقه اسلامی دارد، زیرا به بررسی دقیق و همه‌جانبه یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین جرایم دینی می‌پردازد که در قوانین داخلی ایران و نظام‌های حقوقی بین‌المللی مطرح است.
از جمله عواملی که بر جایگاه و اهمیت این کتاب می‌افزاید عبارت‌اند از:
- پرداختن به جرم اهانت به مقدسات به عنوان جرم عمومی و دینی که در ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی ایران به عنوان جرمی مهم و با مجازات‌های مشخص پیش‌بینی شده است و کتاب با تحلیل تطبیقی آن در فقه اسلامی و حقوق بین‌الملل، به تبیین دقیق‌تر این جرم کمک می‌کند.
- تبیین تعارض میان آزادی بیان و حرمت مقدسات؛ نویسنده به چالش‌های حقوقی و اجتماعی ناشی از تعارض میان حق آزادی بیان و احترام به مقدسات دینی می‌پردازد و راهکارهایی برای ایجاد توازن میان این دو حق ارائه می‌دهد.
- تحلیل فقهی و حقوقی جامع؛ احمدزاده با استناد به منابع فقهی شیعه و اهل سنت، قوانین داخلی و اسناد بین‌المللی، مبانی فقهی جرم‌انگاری توهین به مقدسات را بررسی و مصادیق مختلف آن را تبیین می‌کند که در بسیاری از آثار مشابه کمتر به این عمق و گستردگی پرداخته شده است. - کمک به رفع ابهامات قضایی و حقوقی؛ نویسنده با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و اختلاف نظرها در تفسیر احکام مربوط به توهین به مقدسات، با تحلیل تطبیقی و دقیق، راهنمایی مهم برای قضات، حقوقدانان و پژوهشگران فراهم می‌آورد.
- توجه به ابعاد بین‌المللی و تطبیقی؛ احمدزاده با بررسی رویکردهای مختلف نظام‌های حقوقی جهان و اسناد حقوق بشری، جایگاه کتاب را فراتر از مرزهای داخلی قرار داده و آن را منبعی ارزشمند برای مطالعات تطبیقی در این حوزه ساخته است.
- نقش فرهنگی و اجتماعی؛ نویسنده به تأثیرات فرهنگی و اجتماعی جرم توهین به مقدسات و ضرورت حفظ احترام متقابل میان ادیان و مذاهب توجه داشته و راهکارهای عملی ارائه داده است.
تحلیل مبانی جرم توهین به مقدسات مذهبی
احمدزاده فصل دوم کتاب را به این موضوع و در دو مبحث و چند گفتار اختصاص داده است. در مبحث اول، مبانی فقهی، نویسنده پنج گفتار را مطرح کرده و در هر گفتار با استناد به منابع شیعه و اهل سنت، موضوعات را بررسی کرده است. گفتار اول به بحث ارتداد اختصاص یافته و ضمن بررسی مستندات شرعی، آیات و روایات، با استناد به اقوال فقهای شیعه و اهل سنت، دیدگاه امام خمینی و حکم ارتداد سلمان رشدی، به بیان مبانی امام خمینی و مصادیقی از اهانت به مقدسات که در کتاب آیات شیطانی آمده است، پرداخته است (ص۱۲۵–۱۷۴).
نویسنده در این بحث، بخاطر آنکه قریب به اتفاق محققان و صاحب نظران دینی در خصوص ارتداد به ترتیب نزول آیات و یا با در نظر گرفتن روایات اسباب نزول، آیات مربوطه را مورد بحث قرار نداده‌‌اند و یا اینکه اصلا برخی ورود تفصیلی یا اجمالی به این بحث نداشته‌اند، نویسنده مفصلا و با توجه به نکات مورد غلفت توسط محققان، بحث ارتداد را مطرح و مورد تحلیل قرار داده است (ص۱۲۵ و ۱۲۶).
احمدزاده ضمن بررسی آیات کلی ارتداد و بررسی آیات مدنی ارتداد، با تمسک به گفتار برخی مفسران و تفسیر الفاظی چون ارتداد، قتل و همچنین با در نظر گرفتن سیره نبوی، در نهایت بر این باور تاکید می‌کند که هشدارها و تنذیرهای قرآن در مورد ارتداد، موجب احتیاط و صیانت نسبی مسلمانان در قبال موضع کینه ورزان دشمنان بوده است. از سوی دیگر در هیچ یک از آیات قرآن دلالتی روشن بر احکام و مجازات دنیوی و حقوقی مرتد وجود ندارد و تنها سخن از وعید عذاب در آخرت بیان شده است؛ بنابراین برای اطلاع از احکام مرتد باید به روایات معصومین مراجعه کرد (ص۱۳۵ و ۱۳۶)، از همین روی احمدزاده برای اطلاع از کم و کیف مجازات مرتد به سه دسته از روایات و نیز آراء فقها استناد کرده است (ص۱۳۷- ۱۷۴).
نویسنده در گفتار سب‌النبی، ضمن بیان دیدگاه فرق چهارگانه اهل سنت و دیدگاه امامیه، به بررسی آیات، روایات و دیدگاه فقها پرداخته و در پایان به تحلیل و تبیین مبانی امام خمینی در مورد سلمان رشدی اکتفا کرده است (ص۱۷۵–۲۰۰). گفتار سوم به سب حضرت علی و حضرت فاطمه اختصاص یافته است. احمدزاده ضمن پیشینه‌شناسی سب حضرت علی و رویکرد معاویه در گسترش سب و لعن آن حضرت، به تحلیل اجمالی روایات و دیدگاه فقهای شیعه در این مورد پرداخته است (ص۲۰۳–۲۱۳).
احمدزاده گفتارهای بعدی را به سب همسران پیامبر، سب انبیای الهی و سب قرآن و احکام اسلام و سایر مقدسات اختصاص داده و با استناد به ادله قرآنی، روایی و مبانی فقهی، این موارد را تحلیل کرده است (ص۲۱۵–۲۲۴).
در مبحث دوم، نویسنده به مبانی حقوق بشری و حمایت‌های بین‌المللی پرداخته است. از نظر نویسنده حفظ کرامت و حیثیت انسان، آزادی عقیده و مذهب، آزادی بیان و همزیستی مسالمت‌آمیز از جمله موضوعات مهمی است که بررسی شده است. نویسنده ذیل این موضوعات، با توجه به محدودیت‌های آزادی، اعلامیه حقوق بشر، میثاق‌نامه‌های بین‌المللی و شماری از آیات و روایات، درصدد اثبات تحلیل و بررسی موضوع کتاب برآمده است (ص۲۲۴–۲۷۵).
تحلیل حقوقی جرم توهین به مقدسات مذهبی
احمدزاده از منظر حقوق کیفری و حقوق اساسی و آزادی‌های بنیادین به تحلیل و بررسی این موضوع پرداخته است. وی سه عنصر قانونی، مادی و روانی را از ارکان جرم دانسته است (ص۲۷۹–۲۹۷). سپس در بخش دادرسی و مجازات جرم توهین به مقدسات، موضوعاتی چون صلاحیت دادرسی، جایگاه جرم، مرجع تشخیص‌دهنده جرم و تعیین مجازات این جرم را در قانون مجازات اسلامی، تعزیرات و قانون مطبوعات بررسی کرده است (ص۲۹۸–۳۳۷).
مطالعه و بررسی تطبیقی جرم توهین به مقدسات در حقوق ایران، انگلستان، ایالات متحده آمریکا و رویه قضائی نهادهای اروپایی
نویسنده در آغاز این فصل، ضرورت بررسی تطبیقی جرم توهین به مقدسات در نظام‌های حقوقی مختلف را بیان کرده و تأکید دارند این جرم به دلیل حساسیت‌های دینی و اجتماعی، در کشورهای مختلف با رویکردهای متفاوتی مواجه است، لذا شناخت این تفاوت‌ها برای تنظیم قوانین منسجم و هماهنگ اهمیت دارد. با بررسی این چند نهاد، تفاوت‌های ماهوی این نظام‌ها مشخص می‌شود (ص۳۴۳–۳۴۴).
احمدزاده معتقد است در ایران و انگلستان، یک دین به عنوان دین رسمی مشخص شده اما سایر عقاید نیز از آزادی برخوردار هستند (ص۳۴۴). در ایالات متحده آمریکا، دین رسمی وجود ندارد و شهروندان از آزادی‌های دینی برخوردارند (ص۳۴۶). نویسنده تأکید می‌کند که داشتن آزادی، امری متفاوت از توهین به مقدسات است؛ به همین دلیل، در قوانین موضوعه توهین به مقدسات مذهبی به هر شکل محکوم است و در حقوق ایران، مرتکب آن مستحق مجازات حدی (سب‌النبی) یا تعزیری (حبس، شلاق و جزای نقدی) است (ص۳۴۸–۳۵۰). همچنین در حقوق ایران، مبنای جرم‌انگاری، فقه امامیه است (ص۳۵۳)، هر چند عرف و شرایط زمانی و مکانی در تشخیص مصادیق جرم نیز نقش مهمی دارند (ص۳۵۰).
در نگاه احمدزاده، در حقوق انگلستان، اصل آزادی بیان مورد تأکید است اما به دلیل پیوند دولت و کلیسا، انکار مسیحیت، تثلیث یا خدشه در اعتبار انجیل، جرم توهین به مقدسات و تضعیف اقتدار دولت محسوب می‌شود. به همین دلیل، قوانینی برای مقابله با نفرت مذهبی وضع شده که در مواردی توهین به مقدسات را جرم‌انگاری می‌کند (ص۳۵۲–۳۵۳). در گذشته، مجازات این جرم اعدام یا حبس بود، اما از سال ۱۹۲۲ میلادی آخرین حکم حبس صادر شد و پس از آن، مجازات‌ها به جریمه نقدی تبدیل گردید (ص۳۵۸). این قوانین عمدتاً در قالب منع تحریک نفرت مذهبی و تبعیض تنظیم شده‌اند و توهین صرف به مقدسات، مگر در موارد تحریک خشونت، جرم محسوب نمی‌شود.
نویسنده به نمونه‌هایی از پرونده‌های قضایی انگلستان، به ویژه درباره کتاب آیات شیطانی سلمان رشدی، اشاره می‌کند که بیانگر تلاش برای ایجاد تعادل میان آزادی بیان و احترام به مقدسات است (ص۳۵۸–۳۶۱).
در آمریکا، آزادی بیان تقریباً مطلق است و توهین به مقدسات معمولاً تحت حمایت متمم اول قانون اساسی قرار دارد. تنها در مواردی که توهین به مقدسات منجر به تحریک خشونت یا تهدید امنیت عمومی شود، محدودیت‌هایی اعمال می‌شود. احمدزاده برای اثبات مدعای خود به بررسی برخی آرای مهم دیوان عالی آمریکا در این زمینه می‌پردازد که نشان‌دهنده اولویت آزادی بیان در این کشور است (ص۳۶۱–۳۶۲).
عناصر سه‌گانه جرم
در مبحث بعدی، نویسنده به بررسی و تحلیل ارکان سه‌گانه عنصر مادی، عنصر روانی و عنصر قانونی جرم توهین به مقدسات به صورت مقایسه‌ای در نظام‌های ایران، انگلستان و آمریکا می‌پردازد (ص۳۶۳).
نظام حقوقی ایران
عنصر مادی جرم، از نظر نویسنده به کار بردن الفاظ صریح و آشکار در جهت تخفیف و تحقیر موقعیت و جایگاه دین اسلام است، البته برخی فقها معتقدند اگر فرد در مقام گفتمان منطقی و اصولی باشد، این الفاظ موجب تحقق جرم نمی‌شود (ص۳۶۴–۳۶۵).
احمدزاده معتقد است در عنصر روانی، عمد و قصد اهانت شرط تحقق جرم است؛ یعنی مرتکب جرم باید بداند که عملش توهین‌آمیز است و با قصد تحقیر مقدسات آن را انجام دهد (ص۳۶۶).
عنصر قانونی جرم با استناد به موادی از قانون مجازات اسلامی از جمله مواد ۲۶ و ۲۷ قانون مطبوعات و مواد ۵۱۳ و ۵۱۴ قابل اعمال است (ص۳۶۸).
بنابراین، از نظر نویسنده جرم توهین به مقدسات در ایران از جرائم مقید است که علاوه بر عمد، علم به قدسی بودن موضوع اهانت نیز لازم است و شامل همه افراد اعم از مسلمان و غیرمسلمان می‌شود.
نظام حقوقی انگلستان (کامن‌لا)
عنصر مادی جرم، هر نوع رفتار یا گفتار توهین‌آمیز است که موجب تحقیر مقدسات دینی (مسیحیت) شود و احساسات و اعتقادات دینی مردم را جریحه‌دار کند (ص۳۶۲).
از نظر نویسنده در عنصر روانی، فرض بر این است که متهم از نتایج و پیامدهای طبیعی و احتمالی عمل خود آگاه است و در دادگاه باید ثابت کند قصد انجام جرم را نداشته است (ص۳۶۵).
احمدزاده بر این باور است: عنصر قانونی، در انگلستان برخی قوانین مربوط به توهین به مقدسات تصویب شده بود که بعدها لغو شد و صرفاً آراء محاکم و رویه قضائی معیار قرار گرفت. پس از تصویب قانون حقوق بشر در سال ۱۹۹۸، این آراء و رویه‌ها چندان ملاک تلقی نمی‌شود (ص۳۶۷).
نظام حقوقی آمریکا
نویسنده کتاب معتقد است عنصر مادی، یعنی توهین به مقدسات علیه خدا و انتقادات بی‌شرمانه و تمسخرآمیز علیه مسیح یا کتب مقدس، چه این عبارات به زبان آورده شود یا نوشته شود (ص۳۶۴).
نویسنده گوید حقوقدانان نظام حقوقی آمریکا در عنصر روانی، توهین به مقدسات را عمدی می‌دانند، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود (ص۳۶۶).
احمدزاده گزارش کردند: عنصر قانونی، با تصویب لایحه حقوق بشر در دسامبر ۱۷۹۱ میلادی و با توجه به اصول اول و چهاردهم متمم قانون اساسی آمریکا، مقررات سابق درباره توهین به مقدسات قابلیت اجرا ندارد و این جرم در زمره جرائم متروکه قرار گرفته است (ص۳۶۸).
در مجموع، نویسنده معتقد است که نظام حقوقی ایران برخوردی سخت‌گیرانه و جرم‌انگارانه با توهین به مقدسات دارد، در حالی که انگلستان با معیارهای عرفی و آزادی بیان تعادلی برقرار می‌کند و آمریکا آزادی بیان را بر جرم‌انگاری توهین به مقدسات ترجیح می‌دهد و آن را محدود به موارد تحریک به خشونت می‌داند.
جرم توهین به مقدسات در رویه قضائی نهادهای اروپایی
احمدزاده بر این باور است در رویه قضائی نهادهای اروپایی، جرم‌انگاری توهین به مقدسات به صورت مستقل و مطلق معمول نیست و بیشتر در قالب محدودیت‌های آزادی بیان و با تأکید بر جلوگیری از نفرت‌پراکنی و تحریک به خشونت بررسی می‌شود. ماده ۲۰ کنوانسیون بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) که منع تبلیغ نفرت ملی، نژادی یا مذهبی را مقرر می‌دارد، در رویه قضائی اروپایی به عنوان مبنایی برای محدود کردن آزادی بیان در موارد توهین به مقدسات مورد استناد قرار می‌گیرد. دیوان اروپایی حقوق بشر در آرای خود تأکید کرده است که آزادی بیان باید با موازنه میان احترام به باورهای مذهبی و جلوگیری از نفرت‌پراکنی و خشونت حفظ شود و محدودیت‌ها باید ضروری، متناسب و قانونی باشند. نویسنده برای اثبات این موضوع به آراء متعدد نهادهای قضائی استناد کرده است (ص۳۶۹–۳۷۷).
البته باید توجه داشت که این رویکرد در تضاد با برخی نظام‌های حقوقی است که توهین به مقدسات را به صورت مطلق جرم‌انگاری و مجازات می‌کنند. در پایان کتاب، احمدزاده ضمن ارائه پیشنهادهایی (ص۳۷۹–۳۸۷)، از جمله اینکه در خصوص عنصر معنوی جرم، توجه به قصد شخص توهین کننده ضروری است. از سوی دیگر توجه به نقش رسانه‌ای غرب در ایجاد تفرقه و توهین به مقدسات اسلامی و پرهیز از تکفیر مذاهب اسلامی، امری ضروری است. پیشنهاد دیگر احمدزاده، ضرورت انجام مطالعه تطبیقی بین مطالعات اسلامی با اصول و شیوه‌ها و اصول نظام‌های کیفری دنیا تا مسیر استنباط و استخراج احکام بصورت روشمند برای پژوهشگران داخلی و خارجی فراهم آید (ص۳۸۶ و ۳۸۷)
مقاله‌ای با عنوان «توهین به مقدسات دینی به مثابه جرمی علیه امنیت ملی» را به عنوان ضمیمه تحلیلی منعکس کرده است (ص۳۸۹–۴۲۶).