فقه معاصر:پیش‌نویس حقوق بشردوستانه بین‌المللی (کتاب)
مهدی خسروی سرشکی
- چکیده
کتاب «حقوق بشردوستانه بین‌المللی؛ رهیافتی اسلامی» پژوهشی میان‌رشته‌ای است که جایگاه حقوق بشردوستانه در فقه اسلامی را تبیین می‌کند و آموزه‌های اسلامی را با پروتکل‌های حقوق بین‌الملل معاصر تطبیق می‌دهد. محقق داماد مسیر تاریخی حقوق بشر را صعودی توصیف کرده و با تحلیل «علم سیَر» و میراث فقهای اسلامی نشان می‌دهد که قواعد انسان‌دوستانه از دیرباز در متن فقه اسلامی حضور داشته‌اند.
او با تأکید بر اینکه اسلام دین صلح، هم‌زیستی و کرامت انسانی است، جنگ را پدیده‌ای تحمیلی می‌داند که در صورت وقوع، باید با رعایت اصول اخلاقی و انسانی مدیریت شود. وی ویژگی‌های نظام حقوقی اسلام مانند الهی بودن و عدم‌تبعیض را برجسته کرده و قواعد جنگ را در دو حوزه داخلی و بین‌المللی بررسی می‌کند؛ از جمله ممنوعیت خشونت، رعایت حقوق غیرنظامیان و اصل تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان، به‌ویژه در مفهوم «تترّس» (استفاده از افراد غیرنظامی به‌عنوان سپر انسانی) و چالش‌های اخلاقی مرتبط با آن.
نویسنده با نقد نهاد برده‌سازی و تأکید بر تفاوت میان اسارت و مالکیت، راهکارهای انسانی همچون آزادسازی و فدیه را ترجیح می‌دهد و بر تقدم ارزش‌های اخلاقی بر الزامات جنگی پافشاری می‌کند.
او با ترجمه مقاله‌ای از حامد سلطان، استاد دانشگاه قاهره، اصولی چون عدالت، کرامت، مشورت، وفای به عهد و محدودیت اخلاقی مقابله‌به‌مثل را به‌عنوان پایه‌های حقوق بشردوستانه اسلامی معرفی می‌کند. در مقاله‌ای مشترک نیز، تحلیلی فقهی از حقوق مالی و جانی غیرنظامیان، مشروعیت جنگ و نقش امام در اعلام جهاد ارائه می‌دهد. اعلام جنگ در اسلام باید با اخطار قبلی همراه باشد، مگر در موارد دفاعی و تأدیبی؛ و پیامدهای حقوقی آن شامل حوزه‌هایی مانند معاهدات، تجارت، دیون و امانات است.
ساختار کتاب
کتاب «حقوق بشردوستانه بین‌المللی» نوشته سید مصطفی محقق داماد، در سال ۱۳۹۸ (ویراست دوم) توسط انتشارات سخن در تهران منتشر شده است. این کتاب با ۳۰۹ صفحه، مجموعه‌ای از مقالات تألیفی یا ترجمه منتشرشده نویسنده در مجلات دانشگاهی است که به بررسی تطبیقی حقوق بشردوستانه در اسلام و نظام‌های حقوقی بین‌المللی می‌پردازد.
این کتاب در پنج فصل و سه پیوست تدوین شده است:
- فصل اول: پیشینه تاریخی حقوق بشردوستانه بین‌المللی.
- فصل دوم: جایگاه حقوق بشر در علوم اسلامی با عنوان «علم سِیَر».
- فصل سوم: تطبیق دیدگاه های حقوق بشری اسلام با حقوق بین‌الملل معاصر بویژه درباره جنگ و اسریان جنگی.
- فصل چهارم: مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه (ترجمه).
- فصل پنجم:چالش‌های رعایت قوانین انسان‌دوستانه در سطح بین‌المللی (ترجمه).
- پیوست ها: پاسخ به پرسش‌های هلال احمر، بررسی حق استئسار در اسلام، احکام و آثار جنگ (مقاله مشترک در دایرة المعارف بزرگ اسلامی).
درباره نویسنده
دکتر سید مصطفی محقق داماد (متولد ۱۳۲۴ در قم)، فرزند آیت‌الله سید محمد محقق داماد و نوه دختری آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیان‌گذار حوزه علمیه قم، است. وی علاوه بر کسب درجه اجتهاد در حوزه علمیه قم، در سال ۱۹۹۶ موفق به دریافت دکترای حقوق بین‌الملل از دانشگاه لوون بلژیک با درجه ممتاز شد. وی از سال ۱۳۶۵ به عضویت هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی درآمد و در سال ۱۳۷۰ به‌عنوان عضو مادام‌العمر فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران انتخاب گردید. آثار او به‌ویژه در زمینه قواعد فقهی، حقوق خانواده و حقوق بشر دوستانه بین‌المللی، نشان‌دهنده نگاه نوآورانه‌ی او به این مسائل است. با تسلط بر زبان‌های انگلیسی، عربی و فرانسه، دکتر محقق داماد در کنفرانس‌های بین‌المللی متعددی حضور یافته و برای معرفی فقه اسلامی در سطح جهانی تلاش کرده است.
جایگاه حقوق بشر در دانش های اسلامی: فقه و سیره
محقق داماد در فصل اول کتاب، تاریخچه حقوق بشر را از دوران باستان تا شکل‌گیری مفهوم بین‌المللی آن بررسی می‌کند. وی با نگاهی خوش‌بینانه، مسیر تاریخی بشر را صعودی و تکاملی می‌داند، نه رو به انحطاط (ص۱۵). در فصل بعدی، جایگاه حقوق بشر در میراث علمی اسلامی را در چارچوب «علم سِیَر» مطرح می‌سازد؛ واژه‌ای برگرفته از «سیره» به‌معنای سلوک و رفتار، که ابتدا ناظر به رفتار پیامبر (ص) در جنگ و سپس به رفتار سیاسی حاکمان مسلمان اشاره دارد (ص۳۵، ص۴۱).
نویسنده، حقوق بشردوستانه اسلامی را از اجزای مهم علوم اسلامی و میراث تمدنی اسلام بر شمرده (ص۳۵)، تدوین حقوق بین‌الملل اسلامی را در دو دوره، قبل و بعد از تألیف کتاب «السِیَر الکبیر» شیبانی (م ۱۸۹ق) تحلیل کرده است. گزارشی از این اثر (ص۵۱) و تحول علم سیَر پس از آن، به‌ویژه تأثیر حوادث دوران امام علی (ع) و جنگ با خوارج و باغیان نیز ارائه می‌شود (ص۵۵).
وی همچنین از «المجموع الفقهی» اثر زید بن علی یاد می‌کند که فصل «کتاب السِیَر» را شامل می‌شود؛ روشی که در آثار فقهای مذاهب مختلف، از جمله خوارج و شیعه، استمرار داشته است. در فقه شیعه، این مباحث عمدتاً در «کتاب جهاد» جای می‌گیرند و شماری از فقها نظیر شیخ طوسی، آن را با عنوان «سیره الإمام» معرفی کرده‌اند. محقق داماد، در این بررسی تاریخی، دیدگاه رایج درباره تقدم ابوحنیفه در تنظیم اصول روابط خارجی مسلمانان را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که این حوزه پیشینه تاریخی عمیق‌تری دارد (ص۴۲–۴۴).
تطبیق دیدگاه حقوق بشری اسلام با حقوق بین‌الملل معاصر
الف. ویژگی‌ها و منابع نظام حقوقی اسلام
محقق داماد با تأکید بر تفاوت معنایی دو اصطلاح «حقوق بشر» و «حقوق بشردوستانه» در منابع حقوق بین‌الملل معاصر، یادآور می‌شود که حقوق بشردوستانه ناظر به شرایط جنگی است، در حالی که حقوق بشر به زمان صلح و در واقع به همه زمان‌ها مربوط می‌شود (ص۶۹). وی در ادامه، دو ویژگی اساسی نظام حقوقی اسلام را که آن را از دیگر نظام‌های حقوقی معاصر متمایز می‌سازد، معرفی می‌کند: الهی بودن و تجزیه‌ناپذیری (بدون تبعیض). منابع حقوق اسلامی نیز به سه دسته تقسیم می‌شوند: قرآن، سنت پیامبر، و اجتهاد (ص۷۱ و ۷۲).
ب. قوانین انسان‌دوستانه اسلام در دو حوزه داخلی و بین‌المللی
در تبیین قوانین انسان‌دوستانه اسلامی و تطبیق آن با مکاتب حقوقی معاصر، محقق داماد این قوانین را در دو حوزه داخلی و خارجی بررسی می‌کند. در بخش جنگ‌های داخلی، سه مورد مورد توجه قرار می‌گیرد: ۱. جنگ با سارقان مسلح و راهزنان، ۲. جنگ با شورشیان (باغیان) و خوارج متمرد، ۳. جنگ با مرتدین (ص۷۶ تا ۸۳). در بخش جنگ‌های بین‌المللی، سه قاعده عمومی اسلامی مطرح می‌شود: ۱. محدودیت در استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی، ۲. تمایز میان رزمنده و غیررزمنده (نظامی و غیر نظامی)، ۳. رفتار عادلانه با دشمن در جنگ (ص۸۳ تا ۹۷).
ج. رفتارهای ممنوع در جنگ با دشمن
نویسنده پنج رفتار ممنوع در زمان جنگ را در اسلام برمی‌شمارد: ۱. انهدام دسته‌جمعی و سلب حق تسلیم، ۲. اعمال انتقام‌جویانه و قوانین مقابله‌به‌مثل، ۳. احترام و رفتار انسانی با زخمی‌ها و مجروحان جنگی، ۴. محروم کردن شهروندان از آب و غذا برای ترک سرزمین، ۵. تخریب ساختمان‌ها ریشه‌کنی درختان (ص۹۷ تا ۱۰۸).
د. گروه‌های خاص تحت حمایت در زمان جنگ
محقق داماد شش گروه خاص را معرفی می‌کند که از نظر فقها در زمان جنگ تحت حمایت هستند و تعرض به آن‌ها ممنوع است:
۱. زنان و کودکان (به اجماع فقها)، ۲. سالمندان غیرنظامی، ۳. معلولان جسمی و ذهنی و بیماران، ۴. تاجران و کشاورزان و زارعین، ۵. عابران غیرنظامی، ۶. روحانیان و پیشوایان دینی که در فقه با عنوان «رجال‌الدین» شناخته می‌شوند (ص۱۰۸ تا ۱۱۹). در نقد دسته ششم، نویسنده تأکید می‌کند که حمایت از روحانیان محدود به کسانی است که در انزوا و دور از مردم زندگی می کنند یا در امور اجتماعی، سیاسی و نظامی دخالت ندارند و مقاتل محسوب نمی‌شوند (ص۱۲۰).
هـ. محدوده مصونیت غیرنظامیان و سوءاستفاده از آن‌ها
در این بخش، محقق داماد به بررسی فقهی مفهوم «تترّس» می‌پردازد؛ یعنی استفاده دشمن از افراد غیرنظامی به عنوان سپر انسانی. وی سه حالت را بررسی می‌کند:
- سوءاستفاده از زنان و کودکان که برخی فقها در شرایط اضطراری فتوا به جواز قتل آن‌ها داده‌اند (ص۱۲۲).
- سپر قرار دادن اسرای مسلمان یا شهروندان مسلمان و جهان‌گردان که در صورت عدم امکان پیروزی جز با کشتن آن‌ها، برخی فقها آن را جایز دانسته‌اند (ص۱۲۴).
- نمایش مستهجن زنان در میدان نبرد که در صورت ضرورت و تشخیص صاحب‌نظران سپاه اسلام مجاز شمرده شده است (ص۱۲۵).
و. رفتار با اسیران جنگی: از آزادی تا اعدام
نویسنده معتقد است که رهنمودهای اسلام درباره رفتار با اسرای جنگی، از مفاد حقوق و عرف بین‌الملل مدرن فراتر می‌رود (ص۱۲۷). اصل اولیه آن است که دولت اسلامی مسئول حفظ سلامت و امنیت اسیر است. برای خاتمه اسارت، چهار راه مطرح شده است: ۱. آزادسازی از روی عطوفت، ۲. گرفتن فدیه، ۳. برده‌سازی (استرقاق)، ۴. اعدام (ص۱۲۹).
محقق داماد اعتبار دو راه آخر را با استناد به آیات قرآن محل تردید می‌داند و تأکید می‌کند که راه اول باید مقدم شمرده شود. همچنین، درباره اعدام اسرا میان فقها اتفاق نظر وجود ندارد (ص۱۳۴) و پذیرش برده‌سازی بسیار دشوار است و در حقیقت نظام برده‌داری به تفکر اسلامی تحمیل شده است (ص۱۳۵). وی به برنامه تدریجی اسلام برای حذف برده‌داری و آزادی قهری بردگان اشاره می‌کند (ص۱۳۸ تا ۱۴۲).
در بخش دیگری، شش حق اسیران جنگی پیش از تعیین تکلیف آن‌ها بررسی می‌شود:
۱. احترام و منع شکنجه، ۲. حفظ وحدت خانوادگی اسیر (جداسازی میان زوجین یا والدین و فرزندان)، ۳. حق مکاتبه با خانواده، ۴. منع تبعیض ناروا، ۵. اجرای تبعیض عادلانه، ۶. آزادی در صورت فرار (ص۱۴۲ تا ۱۴۶).
به نظر می رسد مناسب بود نویسنده در این موارد، به‌ویژه در زمینه فرار اسیر، تبعیض‌ها و ارتباطات با بیرون از زندان، با توجه به شرایط امروزی بحث و بررسی می کرد.
مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه و پروتکل‌های بین‌المللی
محقق داماد، ترجمه‌ای از فصل چهارم کتاب «مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه» (Islamic Conception of Huamnitarian Law) ارائه کرده است. این کتاب از سوی انتشارات سازمان ملل در ۱۹۸۸م منتشر شده و نویسنده مقاله، حامد سلطان، استاد حقوق عمومی دانشگاه قاهره است (ص۱۴۸). هدف محقق داماد از این ترجمه، آشنایی با تطبیق قواعد اسلامی با حقوق بین‌الملل عمومی و پروتکل‌های سازمان ملل است.
حامد سلطان، در تحلیل خود به پنج اصل بنیادی برگرفته از آیات قرآنی اشاره می‌کند که شالودهٔ کلی نظام حقوقی اسلام را تشکیل می‌دهند:
- عدالت و انصاف؛
- مساوات و کرامت انسانی؛
- شور و تصمیم‌گیری بر اساس دموکراسی؛
- وفای به عهد و احترام به تعهدات پیشین؛
- مقابله‌به‌مثل محدود به قواعد اخلاقی (ص۱۵۲).
وی سپس به نقش سنت پیامبر اسلام در استخراج قواعد مکمل قواعد قرآنی اشاره و به جایگاه مهم اجتهاد و استنباط مستدل را در چارچوب همین پنج اصل بنیادی اسلامی تأکید کرده است (ص۱۵۳). پس از مقایسهٔ اصول و قواعد اسلامی با مواد مندرج در پروتکل‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی، نویسنده مقاله در پایان، چهار نتیجهٔ کلی را مطرح می‌کند:
۱. مطابق با مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه، تفکیک میان افراد نظامی و غیرنظامی در منازعات مسلحانه، یک تکلیف شرعی و حقوقی است. خصومت تنها میان نیروهای مسلح مجاز شمرده می‌شود و این اصل، قاعده‌ای بنیادین و لازم‌الاجرا در نظام حقوقی اسلام به‌شمار می‌آید. فقهای اسلامی نیز به‌طور متفق، بر ضرورت این تفکیک تأکید کرده‌اند.
۲. در چارچوب حقوق بشردوستانه اسلامی، افراد و جمعیت‌های غیرنظامی از مصونیت عمومی در برابر خطرات ناشی از مخاصمات و عملیات نظامی برخوردارند، مشروط بر آنکه به‌طور مستقیم در عملیات جنگی مشارکت نداشته باشند. در غیر این صورت، وصف غیرنظامی از آنان سلب شده و مشمول قواعد نظامی می‌گردند.
۳. مفهوم اسلامى حقوق بشردوستانه، حمایت‌های ویژه‌ای را برای برخی طبقات غیرنظامی مانند کودکان، زنان، سالمندان، بیماران و راهبان مقرر می‌دارد. تمامی دستورهای پیامبر اسلام (ص) و خلفا تصریح دارند که نباید علیه این افراد خصومتی صورت گیرد.
۴. در حقوق بشردوستانه اسلامی، تکلیف به تفکیک میان اهداف نظامی و غیرنظامی کاملاً آمرانه و بدون استثناست.
حرمت جان و مال انسان ها در جنگ و صلح
در پیوست نخست کتاب، محقق داماد به مجموعه‌ای از ۲۹ پرسش و استفتای فقهی مطرح‌شده از سوی مرکز هلال احمر ایران پاسخ می‌دهد. این پاسخ‌ها، با تکیه بر مبانی قرآنی، اصول فقهی و تحلیل‌های اجتهادی، به بررسی ابعاد انسانی، اخلاقی و حقوقی جنگ و روابط مسلمانان با غیرمسلمانان می‌پردازد. برخی از نکات برجسته این پاسخ‌ها عبارت‌اند از:
حرمت خون انسان و اصل صلح در اسلام
در روابط میان مسلمان و غیرمسلمان، اصل بر صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز است و تخاصم حالتی استثنائی دارد. خون انسان از آن جهت که انسان است، محترم شمرده می‌شود و تنها در دو حالت مباح می‌گردد: قتل انسان دیگر یا فساد در زمین. حتی در جنگ‌های اسلامی، مجاز بودن قتل باید با دفاع یا عنوان فساد و فتنه منطبق باشد. (ص۱۸۵ تا ۱۸۷)
ملاک جواز قتل در جنگ: محاربه نه کفر
جواز قتال با کافر، مشروط به محاربه است. کافر محارب کسی است که به‌طور فعال در جنگ با مسلمانان برای نابودی اسلام مشارکت دارد. سایر کفار، از جمله کسانی که در صلح یا بی‌طرفی زندگی می‌کنند، مشمول این حکم نیستند. روایاتی که با آیات قرآن در این زمینه تعارض دارند، به دلیل اینکه خبر واحد هستند، نمی‌توانند آیات را تخصیص یا تقیید دهند. (ص ۱۸۸ و ۲۰۸)
مالکیت اموال غیرنظامیان در جنگ
جنگ تنها با کسانی مجاز است که به جنگ با مسلمانان اقدام کنند. بنابراین، اموال غیرنظامیان محترم است و مصادره آن‌ها جایز نیست. تنها اموال و تجهیزات نظامی دشمن که در جنگ به‌کار می‌رود، قابل ضبط است. اصل مالکیت برای همه انسان‌ها محترم است و تصاحب اموال نیازمند دلیل شرعی است. (ص۱۹۰)
سپر انسانی و معیار ضرورت نظامی
فقها معیار ضرورت را در تهدید به «بیضه اسلام» یعنی هسته مرکزی جامعه اسلامی می‌دانند. اگر حمله‌ای کیان اسلام را تهدید کند، برخی اقدامات ممنوعه ممکن است مجاز شمرده شوند. با این حال، برخی اعمال خط قرمز هستند و اسلام هیچ‌گاه ارتکاب آن‌ها را حتی در شرایط اضطراری جایز نمی‌داند؛ زیرا اسلام مجموعه‌ای از ارزش‌هاست و نباید به نام ضرورت، آن ارزش‌ها را نقض کرد. (ص۱۹۱)
مرزبندی دارالاسلام و دارالکفر در عصر جدید
اسلام، ملیت را بر پایه ایمان تعریف می‌کند و جهان را به دارالاسلام و دارالحرب تقسیم می‌نماید. دارالاسلام جایی است که مسلمانان در آن آزادی دینی، امنیت جانی و مالی، و نفوذ اجتماعی دارند. با وجود تحولات مرزی امروز، اسلام مرزهای قراردادی را به‌اندازه ضرورت به رسمیت می‌شناسد و برای آن‌ها آثار حقوقی خاصی قائل است. تا تحقق آرمان جهانی اسلام، این دو نوع مرزبندی اسلامی و قراردادی هم‌زمان وجود خواهند داشت. (ص۲۲۰)
حق اسارت و برده‌سازی در فقه اسلامی
در پیوست دوم کتاب، محقق داماد متن سخنرانی خود را با عنوان «حق استئسار در حقوق بین‌الملل اسلامی بر اساس کتاب و سیره نبوی» ارائه کرده است. این سخنرانی در سمینار «اسلام و حقوق بشردوستانه بین‌المللی» در سال ۱۳۸۵ ایراد شده و به بررسی حق سربازان در حال جنگ برای زمین گذاشتن سلاح و اعلام اسارت می‌پردازد. در پایان، نویسنده به نتایجی مهم درباره جایگاه فقهی اسارت و برده‌سازی در منابع اسلامی می‌رسد:
۱. فقهای شیعه با استناد به روایات آحاد ـ که از نظر سندی ضعیف و محدود هستند ـ یکی از راه‌های برخورد با اسیران جنگی را استرقاق دانسته‌اند. بر اساس این دیدگاه، امام یا حاکم اسلامی اختیار دارد که در صورت صلاح‌دید، اسیران را به بردگی بگیرد.
۲. در روایات اهل‌سنت به‌طور کلی حکم برده‌سازی نیامده است. این سکوت روایی نشان‌دهنده تفاوت رویکرد اهل‌سنت نسبت به مسئله اسارت است.
۳. با وجود اینکه پیامبر اسلام (ص) در هیچ‌یک از غزوات، اسیران را برده نساخته، برخی از فقهای اهل‌سنت با استناد به عملکرد خلیفه دوم، حکم برده‌سازی را پذیرفته‌اند و برای آن توجیهاتی ارائه کرده‌اند که از نظر نویسنده، فاقد پشتوانه معتبر هستند.
۴. به‌نظر می‌رسد که برخی فقها میان «اسارت» ـ که نوعی تسلط موقت بر افراد مغلوب است ـ و «بردگی» ـ که حکم مالکیت دائمی دارد ـ تفاوت قائل نشده‌اند. آنان تسلط بر اسیر را به‌مثابه «ملک یمین» تلقی کرده‌اند، در حالی که این دو مفهوم از نظر حقوقی و اخلاقی تفاوت بنیادین دارند. (ص۲۶۷ و ۲۶۸)
اعلام و اخطار قبلی جنگ در فقه اسلامی
در پیوست سوم و پایانی کتاب، مقاله‌ای مشترک از نویسنده منتشر شده که در مدخل «جنگ» در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی» نیز به چاپ رسیده است. این مقاله ضمن اشاره به مباحث پیشین کتاب، مانند رفتارهای ممنوع در جنگ، به موضوعات تازه‌ای نیز می‌پردازد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها، بحث فقهی و حقوقی درباره «اعلام جنگ، اخطار قبلی و آثار حقوقی آن» است.
الف. اختیار اعلام جنگ
در حقوق اسلامی، تنها خلیفه یا امام اختیار اعلام جهاد را دارد، اما می‌تواند این اختیار را به وزیر یا فرمانده ارتش واگذار کند. این تفویض ممکن است عمومی و واگذاری کلی اختیار در همه موارد باشد یا اختصاصی و واگذاری محدود به یک جنگ خاص. همچنین تفویض در هر زمان قابل بازپس‌گیری است و تابع مصالح و شرایط جنگی تلقی می‌شود. (ص۲۶۹)
ب. مشروعیت جنگ در اسلام و ضرروت اخطار قبلی
اسلام جنگ تجاوزگرانه را ممنوع می‌داند و تنها در موارد زیر آن را مجاز می‌شمارد: ۱. جنگ تأدیبی برای مقابله با شورش و فتنه. ۲. جنگ دفاعی برای دفع تجاوز مستقیم. ۳. جنگ بازدارنده برای جلوگیری از تهدید علیه کشور، دین یا اماکن مذهبی. ۴. جنگ حمایتی در کنار ملت‌های دوست، حتی غیرمسلمان، برای دفاع از آنان در برابر ظلم و تجاوز. (ص۲۷۰)
در جنگ ها، به‌جز جنگ‌های تأدیبی و دفاعی، در سایر موارد، اعلام جنگ باید با اخطار قبلی همراه باشد. این اخطار، از دیدگاه مشهور فقهای اسلامی، اقدامی مقدماتی برای حل اختلاف از راه‌های مسالمت‌آمیز و نوعی دعوت به اسلام یا پیشنهاد پرداخت جزیه است. (ص۲۷۱)
آثار حقوقی اعلام جنگ
نویسندگان مقاله به چهار حوزه اصلی در آثار حقوقی جنگ می‌پردازند:
- آثار عمومی: ممنوعیت کمک‌رسانی، اطلاع‌رسانی یا هرگونه همکاری با دشمن توسط شهروندان و مقامات.
- معاهدات: فسخ یا تعلیق معاهداتی که با وضعیت جنگی ناسازگارند؛ البته معاهدات مربوط به رفتار در جنگ (مانند رفتار با اسیران) همچنان معتبرند.
- عملیات تجاری: محدودیت یا ممنوعیت معاملات با اتباع دشمن؛ به‌ویژه فروش سلاح یا کالاهای استراتژیک.
- امانات و دیون: جنگ موجب سقوط دیون یا عدم بازگرداندن امانات نمی‌شود؛ سیره پیامبر اسلام (ص) بر حفظ حقوق مالی حتی در شرایط جنگی تأکید دارد. (ص۲۷۳ تا ۲۷۷)