آزمایش پزشکی بر روی انسان (منابع مطالعاتی)
آزمایش پزشکی بر روی بدن انسان، برای اکتشاف علمی یا کشف درمان بیماری انجام می‌شود. از دیدگاه فقه اسلامی، بر هر مسلمان واجب است خود را از خطرات جانی حفظ کند؛ ولی آزمایش‌های پزشکی ممکن است جان انسان را در معرض خطر قرار دهد.
با توجه به لزوم پیشرفت علم پزشکی که مستلزم آزمایش بر روی بدن انسان‌ها است چند پرسش پیش روی فقیهان مطرح است: از دیدگاه فقه، آزمایش‌هایی که صرفاً به‌قصد درمان بیماری‌های سریع الانتشار باید بر روی انسان انجام شود چه حکمی دارد؟ اگر این آزمایش‌ها بر روی حیوان نیز قابل انجام باشد آیا می‌توان بر انسان نیز آزمایش کرد؟ آیا در جواز اجرای این آزمایش‌ها بین انسان کافر و مسلمان تفاوت وجود دارد؟ رابطه اصل کرامت ذاتی انسان و تفاوتی که در فقه اسلامی بین انسان مسلمان و کافر در زمینه این آزمایش‌ها وجود دارد، چگونه است؟ آیا رضایت فرد برای نمونه آزمایش شدن شرط است؟ رابطه حفظ نفس به عنوان یک مسئله مهم در فقه اسلامی با حکم به عدم جواز آزمایش‌های پزشکی چیست؟ با توجه به تأکید دین بر دانش آموزی، آیا آزمایش‌های پزشکیِ صرفاً علمی که فقط بر روی انسان قابل اجرا است، جایز است؟
مشهور فقیهان تا زمانی که غیرمسلمان برای انجام این آزمایش‌ها وجود داشته باشد به مسلمان اجازه این کار را نمی‌دهند. از فقیهان معاصر ناصر مکارم شیرازی در جواب استفتائی درباره شخصی که یقین به خطر جانی داشتن این آزمایش‌ها دارد، حکم به عدم جواز کرده است؛ مگر در صورتی که ضرورت است (مثلاً هنگامی که نجات جان مسلمان متوقف به این آزمایش باشد) یا احتمال ضرر ضعیف باشد.
کتاب‌ها
عربی
- البحوث والتجارب الطبية ضوابطها الاخلاقية واحكامها الشرعية، غياث حسن الاحمد، مصر، دار السلام للنشر والتوزيع، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مدی مشروعیة اجراء التجارب علی الانسان، حلمی عبدالحکیم الفقی، مصر (اسکندریه)، الوفاء القانونیة، ۲۰۱۸م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبیة علي الانسان: دراسة فقهية، عبدالرحمان عبدالعزيز العثمان، دارالميمان، رياض، ۲۰۱۴م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- احکام التجارب الطبیة علي الانسان في ضوء الشريعة والقوانين الطبية المعاصرة - دراسة مقارنة، بلحاج العربي، دار الثقافة، اردن، ۱۴۳۳ق/ ۲۰۱۲م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- الحدود الشرعية والأخلاقية للتجارب الطبية على الإنسان في ضوء القانون الطبي الجزائري: دراسة مقارنة، بلحاج العربي، ديوان المطبوعات الجامعية، ۲۰۱۱م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- اجراء التجارب العلمية على الأجنة البشرية بين الحظر والاباحة: دراسة مقارنة بين الفقه الاسلامي والقانون الوضعي الجمل ایمن مصطفی، الإسكندرية، دار الفکر الجامعی، ۲۰۱۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فقه الصیدلي المسلم (فصل هشتم این کتاب به بررسی آزمایش‌های دارویی بر انسان پرداخته است)، خالد ابوزید الطماوي، ریاض، دارالصمیعي، ۲۰۰۷م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية والعلمية وحرمة الكيان الجسدي للانسان، محمد عيد الغريب، قاهره، دارالنهضة العربية، ۱۹۰۵م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- ارزیابی فقهی انجام تحقیقات پزشکی بر روی انسان و حیوان، میثم خزائی، فصلنامه فقه پزشکی، دوره ۹، شماره ۳۳-۳۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- الضوابط الشرعية لحماية الإنسان في البحوث الطبية الإكلينيكية: دراسة مقارنة بالقانون، احمد علی صالح ضبش، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، مصر، المجلد ۸، التاریخ۲۰۲۲م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضوابط إجراء التجارب الطبية على جسم الإنسان من منظور الشريعة الإسلامية، عمار يوسف و بوساق نبيل، مجلة البصائر للدراسات القانونية والاقتصادية، المجلد ۰۲، العدد ۰۲، التاریخ ۲۰۲۲م. کتابخانه پژوهشگاه معالطات فقه معاصر
- التكييف الفقهي لإجراء التجارب الطبية على الإنسان الحي، ایمان عبدالرحمن المشموم، بحث مقدم إلى المؤتمر الدولي: «أخلاقيات المهن الطبية من منظور إسلامي وقانوني» بتنظيم كلية الشريعة بجامعة النجاح الوطنية امارات، التاریخ ۲۰۲۰م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية والعلمية على جسم الإنسان دراسة شرعية قانونية، عمادالدين بركات و محمدرضا حمادي، المجلة الجزائریة للعلوم القانونیة و السیاسیة، المجلد ۵۷، العدد ۰۵، التاریخ ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مدى مشروعية التجارب الطبية العلمية على الاجنة المجهضة في الفقه الاسلامي و القانون الوضعي، يوسف بوشي، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، الکویت السنة ۸، العدد ۲، العدد التسلسلي ۳۰، التاریخ ۱۴۴۱ق/ ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- اجراء التجارب الطبیة علی اجزاء مستخرجة من الانسان بین الفقه الاسلامي و القانون الوضعي، ابتسام عیسی محمود السامراني، کلیة الامام الاعظم. ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية غير العلاجية و أثرها على الحق في السلامة الصحية في ظل جائحة كوفيد۱۹، رباح سلیمان خلیفة و وان عبدالفتاح وان اسماعیل، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية بين القانون و الشريعة الإسلامية، حياة خنتر، مجله پزشکی آی یو ام مالزی( IIUM Medical Journal Malaysia)، شماره ۱، سال ۲۰۱۸م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية على الإنسان بين ضرورة التقدم الطبي وحرمة الجسم البشري: رؤية فقهية طبية معاصرة، أحمد، أحمد محمد لطفي، مجلة الحقوق، البحرین، المجلد ۱۳، العدد ۲، التاریخ ۲۰۱۶م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- احكام وضوابط التجارب الطبية على الانسان، زین میلوي، مجلة جامعة تکریت للحقوق، العراق، السنة ۸، المجلد ۵، العدد ۳۰، ۲۰۱۶م. کتابخانه پژوهشگاه فقه معاصر
- ضوابط التجارب الطبیة علی الانسان بین مواثیق حقوق الانسان و احکام الفقه الاسلامي، عبدالقادر مهداوي، مجلة القانون والمجتمع، العدد ۴، التاریخ ۲۰۱۴م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التجارب الطبية علي الأجنة الآدمية المجهضة بين الشريعة الإسلامية والقانون (قانون المملکة العربية السعودية أنموذجا)، ماهر بن عبدالغنی بن محمود الحربی، مجلة کلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسکندرية، المجلد ۲۷، العدد ۴، ۲۰۱۱م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مضمون التجارب العلمیة و الطبیة و الضوابط الاخلاقیة و القانونیة لاجرائها علی الانسان، جامعة سیدي بلعباس، الجزایر.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- الحدود الشرعية والأخلاقية للتجارب الطبية على الإنسان في الفقه الإسلامي، احمد العربی بلحاج، الوعي الإسلامي، السنة ۰۶۱، العدد ۴۵۸، الکویت ۱۴۲۴ق / ۲۰۰۳م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- محافظت کیفری از بدن انسان در آزمایش‌های پزشکی نوین، محمود علی هاشم السرحان، کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مؤسسه آموزش عالی علوم و معارف، قم، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی فقهی، حقوقی و اخلاقی مطالعات انسانی و کارآزمایی‌های بالینی، رامین هاشم‌پور، کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی ارشاد دماوند، گروه حقوق، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- التجارب الطبية على جسم الإنسان في الفقه الإسلامي و القانون الجزائري، دراسة مقارنة، جوبر خولة و بوطبیق مریم، کارشناسی ارشد، جامعة محمد بوضیاف، المسیلة، کلیة العلوم الانسانیة و الاجتماعیة، الجزایر، ۲۰۱۹م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حدود مشروعية التجارب الطبية على الكيان البشري و أثرها على المسؤولية المدنية للطبيب، عیسى عبدي أسماء، کارشناسی ارشد، جامعة عبد الحمید بن بایدس، كلیة الحقوق و العلوم السیاسیة، مستغانم (الجزایر)، ۲۰۱۵م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- المسئولیة الجزائیة عن التجارب الطبیة، عبدالحکیم دهماني و مصطفی موانه، کارشناسی ارشد، جامعه جیلالی لیابس سيدی بلعباس، الجزایر، ۲۰۱۳م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضوابط مشروعيـة التجارب الطبية على جسم الإنسان و أثرها على المسؤولية المدنية، خالد بن النوي، کارشناسی ارشد، جامعة سطیف، کلیة الحقوق و العلوم السیاسیة، الجزایر، ۲۰۱۳م. کتابخانه پژوهشگاه فقه معاصر
- التجارب العلمية على جسم الانسان دراسة فقهية مقارنة، ناريمان محمد وفيق أبو مطر، کارشناسی ارشد، الجامعة الإسلامية، کلیة الشریعة و القانون، غزة، ۲۰۱۱م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حكم إجراء التجارب الطبية على جسم الإنسان في الشريعة و النظام السعودي، عبدالمجيد بن علي بن ثائب العمري، کارشناسی ارشد، الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، كلية الشريعة، السعودیة، ۱۴۳۰ق/ ۲۰۰۹م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رؤية الفقه الإسلامي لمدى مشروعية إجراء التجارب الطبية على الإنسان، حلمی عبدالحکیم عبدالرحمن شندی، رساله دکتری، مصر، جامعه الازهر، کلیه الشریعه و القانون، قسم السیاسة الشرعیه، ۲۰۰۹م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- أحكام التجارب الطبية على الحيوان و الإنسان دراسة فقهية مقارنة، عبدالإله بن مزروع بن عبد الله المزروع، کارشناسی ارشد، جامعة الملک سعود، کلیة التربیة، قسم الدراسات الشرعیة، ۲۰۰۷م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حكم اجراء التجارب الطبية العلاجية على الإنسان و الحيوان، عفاف عطية كامل معابرة، کارشناسی ارشد، جامعة الیرموک، کلیة الشریعة و الدراسات الاسلامیة، سوریا، ۲۰۰۲م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر منایع
- اعتبار آزمایش‌های پزشکی، درس خارج فقه محمد قائنی، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر