فقه معاصر:پیش‌نویس بررسی طرق فرار از ربا (کتاب)
ابراهیم صالحی حاجی‌ده‌آبادی
- چکیده
کتاب «بررسی طرق فرار از ربا» اثر آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، پژوهشی فقهی و تحلیلی است که به موضوع حیله‌های شرعی فرار از ربا می‌پردازد؛ موضوعی که در فقه معاصر، اقتصاد اسلامی و نظام‌های بانکی اسلامی اهمیت فراوان یافته است. این اثر در قالب دروس خارج فقه توسط مؤلف مطرح و سپس تدوین و منتشر شده است.
این کتاب با بیان ضرورت پرداختن به حیله‌های فرار از ربا آغاز می‌شود و نشان می‌دهد که رباخواری یکی از گناهان شایع در محیط‌های اقتصادی است و برخی افراد و مؤسسات اقتصادی برای فرار از حکم حرمت ربا، به حیله‌های شرعی متوسل می‌شوند. بنابراین، بررسی این حیله‌ها از نظر فقهی و شرعی ضروری است تا مشخص شود کدام حیله‌ها مشروع و کدام نامشروع‌اند و آیا می‌توان تفصیلی میان آن‌ها قائل شد یا خیر. در پایان، مؤلف بر این باور است همه حیله‌ها قابل قبول نیستند و باید هر حیله‌ای را بر اساس مبانی فقهی و فلسفی حرمت ربا به دقت بررسی کرد. برخی حیله‌ها مشروع و برخی غیرمشروع‌اند و فتوا و نظر نهایی بر اساس این تحلیل‌ها ارائه شده است.
ساختار و معرفی اجمالی کتاب
کتاب «بررسی طرق فرار از ربا» از جمله آثار پژوهشی و تحلیلی برجسته در حوزه فقه معاصر است که به طور خاص به موضوع حیله‌های شرعی فرار از ربا می‌پردازد. این کتاب حاصل دروس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی است که توسط ابوالقاسم علیان‌نژادی تنظیم و در سال ۱۳۸۵ و در ۱۱۱ صفحه توسط مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع) در قم منتشر شده است. هدف اصلی این اثر، بررسی دقیق و علمی راهکارهایی است که برخی برای دور زدن حکم حرمت ربا به آن متوسل می‌شوند و تبیین معیارهای مشروعیت یا عدم مشروعیت این حیله‌ها در چارچوب فقه اسلامی است.
ساختار کتاب به گونه‌ای است که پس از بیان ضرورت و اهمیت بحث، ابتدا مفاهیم پایه‌ای همچون تعریف حیله در لغت و اصطلاح فقه، اقسام ربا، و فلسفه تحریم ربا را مطرح می‌کند. سپس با نگاهی تاریخی، نقش قوم یهود در ایجاد حیله‌های شرعی را بررسی و به سرنوشت گروه‌های مختلف آنان اشاره می‌کند. بخش‌های اصلی کتاب به معرفی و تحلیل انواع حیله‌های ربا در معاملات و قرض، بررسی مثال‌های عملی، و دسته‌بندی چهار نظریه فقهی درباره حیله‌های شرعی اختصاص یافته است. در ادامه، دلایل و مستندات هر نظریه به تفصیل نقد و بررسی می‌شود و روایات مرتبط با حیله‌های ربا از نظر سند و دلالت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. همچنین، تعارض احتمالی میان روایات حیله و فلسفه حرمت ربا تحلیل شده و نهایتاً جمع‌بندی و فتواهای نهایی ارائه می‌گردد.
اهمیت و تفاوت علمی و کاربردی این کتاب در مقایسه با سایر آثار فقهی در باب ربا، تمرکز ویژه آن بر مسائل نوپدید اقتصادی و بانکی است. کتاب با رویکردی تخصصی و مستحدثه، ضمن تحلیل دقیق آراء فقها و نقد روایات، چارچوبی علمی برای تشخیص حیله‌های مشروع و نامشروع ارائه می‌دهد. این اثر با رویکردی عمیق و نقادانه، به بررسی دقیق روایات و آراء فقها در زمینه فلسفه حرمت ربا و نحوه مواجهه با حیله‌های شرعی فرار از آن می‌پردازد، به گونه‌ای که فهمی ژرف و علمی از مبانی فقهی و فلسفی این موضوع فراهم می‌آورد. این ویژگی‌ها باعث شده کتاب «بررسی طرق فرار از ربا» به منبعی معتبر و کاربردی برای طلاب، فقها، اقتصاددانان اسلامی و فعالان نظام بانکی تبدیل شود و جایگاه ویژه‌ای در مطالعات فقهی و اقتصاد اسلامی پیدا کند.
تفاوت اصلی این اثر با سایر کتب فقهی در باب ربا، تمرکز تخصصی و مستحدثه آن بر حیله‌های شرعی فرار از ربا است؛ جایی که با تحلیل جامع آراء فقها، نقد مستدل روایات و بررسی تعارضات آن‌ها با فلسفه تحریم ربا، مباحث نوآورانه و کاربردی را مطرح می‌کند. همچنین، توجه ویژه به مسائل اقتصادی و بانکی معاصر و تلاش برای ارائه چارچوب فقهی مناسب جهت مواجهه با حیله‌های شرعی در نظام‌های مالی اسلامی، این کتاب را به منبعی متمایز و ضروری در مطالعات فقهی و اقتصادی اسلامی تبدیل کرده است.
در مجموع، این کتاب از یک پیشگفتار و هفت مقدمه ضروری تشکیل شده که نویسنده ذیل هر مقدمه نکات مهمی را بیان کرده و با رویکردی عمیق، نقادانه و کاربردی، به یکی از چالش‌های مهم اقتصاد اسلامی پاسخ داده و به عنوان اثری متمایز و مرجع در حوزه فقه ربا شناخته می‌شود.
محتوای کتاب
نویسنده در پیشگفتار، ضرورت پرداختن به موضوع حیله‌های شرعی فرار از ربا را بیان می‌کند و اشاره دارد که این بحث در فقه معاصر و اقتصاد اسلامی اهمیت فراوان دارد، به ویژه در شرایطی که برخی مؤسسات اقتصادی و بانک‌های اسلامی برای فرار از ربا به این حیله‌ها متوسل می‌شوند (ص۵- ۸). سپس ذیل عنوان «ضرورت بحث حیله‌های ربا» بر این باور است: بحث حیله‌های ربا به دلیل شایع بودن رباخواری و تلاش برای فرار از آن در قالب حیله‌های شرعی، بسیار ضروری است. این موضوع نه تنها در باب ربا بلکه در سایر ابواب فقهی نیز مطرح است. همچنین بررسی می‌شود که آیا این موضوع مسئله‌ای مستحدثه است یا سابقه طولانی دارد (ص۹- ۱۱).
نویسنده تأکید می‌کند حیله‌ها تنها مختص باب ربا نیست بلکه در عبادات، اخماس، زکات، و حتی نكاح نیز دیده می‌شود و در هر باب فقهی می‌تواند مصادیق خاص خود را داشته باشد (ص۱۰) و بر این باور است: بحث حیله‌ها در فقه، موضوعی جدید نیست و سابقه تاریخی دارد، اما شکل‌ها و مصادیق جدید آن در اقتصاد معاصر و بانکداری اسلامی به عنوان مسائل مستحدثه مطرح شده‌اند (ص۱۰).
معنا، اقسام و گستره و پایه گذاران حیله‌های شرعی آیت الله مکارم در ادامه موضوع «حیله در لغت و اصطلاح فقها» را طرح کرده و بعد از تصریح آنکه حیله در لغت به معنای نیرنگ و حیله‌گری است، به بیان معنای اصطلاحی آن از منظر فقها پرداخته و بر این باور است حیله به معنای به کارگیری راه‌هایی برای فرار از حکم شرعی است که ممکن است مثبت یا منفی باشد ( ص۱۱). نویسنده معتقد است: حيله در مصطلح فقها، حفظ ظواهر قوانين شرع است؛ اگر چه روح قانون موجود نباشد (ص۱۴).
نویسنده با استناد به برخی روایات، بر این باور است: در روایات حیله به معنای منفی و مثبت بکار گرفته شده است. در نگاه نویسنده حیله منفی، حیله‌ای است که به قصد گناه یا دور زدن حکم شرعی انجام شده باشد و حیله مثبت، حیله‌ای است که به قصد رعایت مصلحت شرعی و حفظ حکم شرعی است ( ص۱۳).
آیت الله مکارم بر این باورند: حیله مخصوص باب ربا نیست، بلکه توسط فقهای شیعه و اهل سنت، حیله در ابواب مختلف فقه از جمله عبادات، اخماس، زکات و نكاح نیز وجود دارد و در هر کدام به شکل خاصی به کار رفته است. این نشان می‌دهد که حیله یک موضوع کلی در فقه است و محدود به ربا نمی‌شود ( ص۱۴- ۱۷).
نویسنده، ربا را به دو نوع اصلی تقسیم کرده است، ربا معاملاتى و ربا قرضى. هر کدام ویژگی‌ها و مصادیق خاص خود را دارند که در کتاب به تفصیل شرح داده شده است (ص ۱۷ و ۱۸). سپس نویسنده به بیان فلسفه تحریم ربا پرداخته و بر این باور است: شاید فلسفه تحریم ربا این باشد که اگر شارع اجازه معاملات ربوى بدهد، اين نوع معاملات مقدّمه‌اى براى سوء استفاده رباخواران مى‌شود، تا رباى قرضى را به صورت رباى معاملاتى انجام دهند (ص۱۸ و ۱۹).
در نگاه نویسنده، یهود، پایه‌گذاران حیله‌های شرعی هستند و بر اساس آیات قرآن (ماجرای یوم السبت) و روایات، قوم یهود از نخستین اقوامی بودند که حیله‌های شرعی برای فرار از ربا را پایه‌گذاری کردند. واکنش یهودیان به این حیله‌ها و سرانجام سه گروه از آنان نیز بررسی شده است ( ص۱۹- ۲۴).
طرق فرار از ربا، آراء فقها و دلایل نظریات چهار گانه
نویسنده در کتاب به بیان انواع طرق فرار از ربا پرداخته و کتاب به شرح و مثال‌های متعددی از حیله‌های ربا معاملاتى و ربا قرضى می‌پردازد. این حیله‌ها شامل تغییر شکل قرارداد، تعویق در زمان پرداخت، استفاده از واسطه‌ها و دیگر روش‌های فقهی است که برای فرار از حرمت ربا به کار می‌رود ( ص۲۵- ۳۶).
نویسنده چهار نظریه اصلی فقها درباره حیله‌های ربا را معرفی و تحلیل می‌کند.
نظریه اول: همه حيله‌هاى مذكور جايز است، و در واقع حيله نيست، بلكه راه‌كار است (ص۳۷ و ۳۸). نظریه دوم: تمسّك به حيله‌هاى مذكور در همه جا باطل است، و تنها در موارد ضرورى و ناچارى جايز است ( ص۳۸ و ۳۹).
نظریه سوم: هیچ کدام از حیله‌ها جایز نیست و تمام راه‌هاى فرار از ربا نامشروع است (ص۴۰- ۴۳).
نظریه چهارم: تفصیل بین حیله‌هایی که جنبه عقلایی و واقعی دارند و حیله‌هایی که صرفاً صورت‌سازی و صوری هستند. به عبارت دیگر، اگر حیله‌ای واقعاً دو معامله مستقل و واقعی باشد و قصد جدی در آن باشد، مشروع است؛ اما اگر حیله صرفاً صوری و برای دور زدن حکم شرعی باشد، نامشروع و باطل است ( ص۴۳ و ۴۴). این چهار نظریه هر کدام با استدلال‌ها و روایات خاصی همراه‌اند و نویسنده در کتاب به نقد و بررسی دقیق دلایل هر کدام پرداخته است.
نویسنده در ادامه ذیل عنوان «دلایل نظریات چهارگانه در باب حیله ربا»، دلایل هر یک از نظریات را به تفصیل بیان و بررسی کرده است ( ص ۴۵- ۷۲).
آیت الله مکارم ضمن بیان هشت دسته از روایات، بر این باور است مجموعه روايات هشت‌گانه پيشين، از نظر سند و دلالت، به سه دليل قابل قبول است ( ص۷۳- ۷۸). نویسنده در این بخش به بیان تفاوت بین «علت» و «حکمت» احکام پرداخته تا تعارضات روایی و فلسفی روشن شود. در نگاه نویسنده کتاب علت حکم دلیل وجود حکم است که حکم را لازم می‌کند و همیشه همراه همدیگر هستند، اما حکمت حکم دلیل همراه و گاهی جدا از حکم است که ممکن است بدون آن حکم باقی بماند ( ص۷۸- ۸۲)
ناسازگاری روایات فرار از ربا با فلسفه حرمت ربا
نویسنده در کتاب روایات حیله را به سه طایفه تقسیم کرده است.
- طایفه اول: روایاتی که حیله را نفی می‌کنند (ص۸۳- ۹۰)، سپس نویسنده درصدد توجیه این قبیل روایات برآمده و بهترین توجیه را، حمل این روایات بر ضرورت می‌داند (ص۹۱).
- طایفه دوم: روایاتی که راه فرار از ربا را بیان می‌کنند و از نظر سند قوی‌ترند ( ص۹۲- ۱۰۲)، سپس نویسنده در ادامه به بررسی این روایات پرداخته و در نهایت بر این باور است: برای فرار از رباى معاملاتى در بیع دو جنس مشابه ولی غیر هموزن، ضمّ ضمیمه حتی اگر ناچیز باشد، راه حلی قوی و معتبر است که این راه حل، از مجموع هفت روایت بدست می‌آید ( ص۱۰۳ و ۱۰۴).
- طایفه سوم: روایاتی که راه چاره را در دو معامله جداگانه می‌دانند که از نظر نویسنده در این موضوع، سه روایت عمده وجود دارد که در نهایت نویسنده بعد از بررسی سندی و محتوایی این سه روایت، ضمن پذیرفتن این گروه از روایت، عمل به آن را جایز می‌داند ( ص۱۰۶- ۱۰۸).
نویسنده در پایان جمع‌بندی می‌کند که همه حیله‌ها قابل قبول نیستند. باید هر حیله‌ای را با دقت و بر اساس مبانی فقهی و فلسفی حرمت ربا بررسی کرد. برخی حیله‌ها مشروع و برخی دیگر غیرمشروع‌اند. فتوا و نظر نهایی بر اساس این تحلیل‌ها ارائه شده است ( ص۱۰۹ و ۱۱۰).