فقه معاصر:پیش‌نویس بررسی فقهی فیلمسازی و بازیگری (کتاب)
مرتضی کریم‌زاده
- چکیده
کتاب بررسی فقهی فیلمسازی و بازیگری نوشته مصطفی محمدی، پژوهشی است که در دو بخش، موضوع فیلمسازی و بازیگری را از نگاهی فقهی پژوهیده است. نویسنده ضمن تعریف فیلمسازی به سه مساله نگاه، گریم و ساخت فیلم خلاف شرع در زمینه فیلمسازی پرداخته است. نویسنده در زمینه بازیگری به مسائلی چون تشبه، طنز، روابط زن و مرد و تماس بدنی پرداخته است. وی نگاه با واسطه به نامحرم را مادامی که دچار ریبه نباشد مشمول نهی شارع نمی داند و در زمینه گریم روایات را نسبت به موارد نوظهور آن ساکت می داند ولی درمورد موارد مذکور در روایات حداکثر حکم کراهت را بر آنها بار می کند. وی تشبه در ساخت فیلم های به نیت پرداخت به مضامین صحیح را درست می داند و روایات پیرامون روابط زن و مرد را حمل بر توصیه های اخلاقی می کند.
نویسنده در اثبات مدعای خود گاه به فتاوا و استفتائات فقهاء و مراجع تقلید استناد کرده یا بعنوان موید از آنها استفاده کرده است. در مواردی نیز در نتیجه گیری اشارات کوتاهی به مباحث اخلاقی و مقصود نهایی از فقه داشته (مانند: ص۱۰۸) که ارزنده و قابل تقدیر است. با این حال این کتاب گامی مناسب در توسعه فقه هنر بخصوص در زمینه سینما محسوب می‌شود.
• نگاهی گذرا به کتاب
کتاب بررسی فقهی فیلمسازی و بازیگری نوشته مصطفی محمدی کتابی است در حوزه فقه هنر که با همکاری انتشارات حوزه علمیه خراسان منتشر شده است.
هدف نویسنده شناخت، تحلیل و بررسی هنر بازیگری از منظر احکام فقهی دین مبین اسلام و آشناکردن بازیگران با این احکام و روشن کردن راه برای آنان و همچنین تحلیل و بررسی مسائل و احکامی که یک فیلم‌ساز در طول فیلمسازی با آن مواجه است بوده است. (ص۱۶)
ساختار کتاب
کتاب بررسی فقهی فیلمسازی و بازیگری ساختاری پژوهشی دارد و غیر از مقدمه، در دو بخش و هفت فصل سامان گرفته است. نویسنده در مقدمه ضمن تبیین مساله، هدف و نکات رعایت شده در تنظیم کتاب را تبیین کرده است. مقدمه بخش اول به مفاهیم و کلیات موضوع اختصاص دارد و مفاهیمی مثل فیلمسازی، فقه و فیلم، مراحل ساختن یک فیلم را توضیح داده است. نویسنده برای روشن‌‌تر شدن موضوع تحقیق، اقوال و نظرات فقهاء در این زمینه نیز پرداخته است.
در فصل‌های کتاب – چه در بخش اول و چه در بخش دوم – به مسائلی همچون نگاه، گریم، ساخت فیلم خلاف شرع، تشبه، طنز، روابط بازیگران زن و مرد و تماس بدنی پرداخته است.
• محتوای کتاب • محتوای کتاب بررسی فقهی فیلمسازی و بازیگری در یک مقدمه و دو بخش - هفت فصل - جای گرفته است. در مقدمه کتاب بیان مساله، هدف و نکات رعایت شده در تنظیم کتاب بیان شده است. مقدمه بخش اول نیز به تعریف مفاهیم اختصاص یافته است.
فیلم سازی در نگاه فقیهانه
نویسنده در فصل اول که نگاه نام دارد، سه حالت نگاه مستقیم، نگاه غیر مستقیم و نگاه به زنان بی حجاب را مورد بررسی قرار می دهد. او در مورد نگاه مستقیم، نگاه به تمام بدن زن بجز وجه و کفین آنهم بدون قصد ریبه را حرام می داند. (ص۴۳) درمورد نگاه غیر مستقیم نیز اطلاق حرمت نگاه از روی ریبه را شامل نگاه غیر مستقیم نیز می داند و درمورد بکارگیری زینت حرمت آن را مقید به مشخص بودن فرد می داند.(ص۶۰) او از روایات اینچنین برداشت می کند که فیلم بارزترین نوع توصیف گری است و هرچه زینت زن را توصیف کند بکارگیری آن جایز نیست. (ص۶۰)
در پایان فصل اول نویسنده به بررسی دو مفهوم تلذذ و ریبه نیز می پردازد و به این سوال که منظور از خوف چیست نیز پاسخ می دهد. در انتهای فصل اینچنین نتیجه می گیرد که در آیات و روایات جز مواردی که نگاه همراه با شهوت باشد یا نگاه به تصویر شخصی باشد که نسبت به او شناختی داریم، موردی دیگر از تصاویر مورد نهی قرار داده نشده است.(ص۷۱) فصل دوم نیز با عنوان گریم به نوعی پرداخت موردی به مورد دیگری از مسائل فقهی مرتبط با فیلمسازی است و نویسنده در آن ادله پیرامون گریم های نوظهور و دارای سابقه را تبیین کرده است.
ساخت فیلم خلاف شرع
ساخت فیلم خلاف شرع، عنوان فصل سوم از بخش اول کتاب است. مؤلف در این بخش ابتدا به ضرورت و اضطرار پرداخته و شش مساله آیات، روایات، معنای ضرورت و حد آن، اسباب اضطرار، محدوده ضرورت و مرجع تشخیص ضرورتها را مطرح می‌کند و سپس به مساله نیت اصلاح در ساخت این فیلم ها می پردازد. سپس نتیجه می گیرد که اهمیت داشتن اصلاح نیت به معنی تعطیلی عمل نیست؛ خدا انجام وظایف شرعی و ترک محرمات را از ما خواسته است که طبیعتا عمل نکردن به آنها به بهانه داشتن خلوص نیت، نافرمانی خدا محسوب می شود.(ص۱۰۸)
ایفای نقش و بازیگری در نگاه فقیهانه
در فصل اول از بخش دوم مؤلف مساله تشبه را بررسی کرده است. محمدی اشاره می‌کند به سه نوع تشبه؛ به کفار، به جنس مخالف و به معصوم. در این کتاب تفسیم بندی استقرائی است و نه ثنائی.
نویسنده دو دسته روایت درباره تشبه به جنس مخالف نقل می کند که دسته اول را ناتمام (ص۱۱۶) و دسته دوم را فاقد دلالت بر حرمت می داند (ص۱۱۸) وی در سطور بعدی اجماع را هم در این زمینه فاقد ظهور می داند و این مطلب را به صاحب حدائق نسبت می دهد.(ص۱۱۸) و در ادامه ادله حرمت لباس شهرت را نیز مورد بررسی قرار می دهد. او اینطور نتیجه می گیرد که تشبه به جنس مخالف در لباس فی نفسه اشکال ندارد و نهایت حکمی که می شود از آن استفاده کرد کراهت است(ص۱۲۶).
در زمینه تشبه به معصومین نیز به بررسی ادله جواز و حرمت می پردازد و در نهایت نتیجه می گیرد که تشبه به معصومان تنها در فرض اینکه متشبه قصد توهین داشته باشد حرام است هرچند بهتر است نسبت به نمایش چهره از نور استفاده شود تا قداست آن بزرگواران حفظ گردد.(ص۱۳۲)
درمورد تشبه به کفار وی تنها به تشبه در زمینه عبادات می پردازد و با بررسی ادله حرمت آن نتیجه می گیرد که اگر تشبه در پوشش، آرایش و آداب و رسومی باشد که از ویژگی ها و مظاهر آنان است حرام است و در غیر این صورت مکروه است. البته وی تصریح می کند که آن کسانی که در سریالهای تاریخی نقش دشمنان اهل بیت(ع) را بازی می کنند باعث اشاعه فرهنگ اهل بیت(ع) می شوند و عملشان دارای اجر و ثواب است.(ص۱۳۹)
بازیگری و طنز
در فصل دوم از بخش اول کتاب نویسنده درباره این پرسش بحث می‌کند که مرز شادی ها و تفریحات سالم و مشروع از شادی های ناروا کجاست؟ و در ادامه با بررسی آیات و روایات به تبیین موضوع طنز و موضع شریعت در برابر آن می پردازد. وی در نتیجه گیری مبهمی به ممدوح بودن شادی و خنده از نگاه دین اسلام اشاره می کند و بیان می کند که خنده و تبسم اگر همراه با گناه باشد حرام و در غیر آن جایز است. (ص۱۵۴) بنظر می رسد این فصل کمتر وجهه فقهی داشته باشد.
ارتباط زن و مرد در بازیگری
فصل سوم از بخش دوم درباره روابط بازیگران زن و مرد است. نویسنده مباحث اصلی این فصل را گفتگوی زنان و مردان در نمایش، ابراز احساسات زن و مرد بیگانه در نمایش و تماس بدنی می داند که مورد سوم را بعنوان فصلی مجزا مورد بحث قرار داده است و در این فصل به دو مورد اول می پردازد.
وی درباره گفتگوی زن و مرد در نمایش روایات قول به حرمت و جواز را نقل و بررسی کرده و اینطور نتیجه می گیرد که روایات نهی از گفتگوی زن و مرد بدلیل فتوا ندادن فقهاء بر وفق آن حمل بر دستورات اخلاقی می شوند.(ص۱۹۵)
در زمینه ابراز احساسات زن و مرد بیگانه در نمایش نویسنده تنها به بررسی مقوله ابراز احساسات از دیدگاه آیات و روایات و دیدگاه های فقهاء پرداخته و نتیجه ای نگرفته است.
تماس بدنی
آخرین فصل از کتاب پیرامون سومین مساله از مسائل روابط بازیگران زن و مرد یعنی تماس بدنی است. وی در این فصل ادله حرمت را به تفصیل ذکر کرده و اینطور نتیجه گرفته که حرمت تماس بدنی زن نامحرم و بالعکس مساله ای قطعی است و این حرمت اطلاق داشته و شامل غیر مسلمان و بدون قصد ریبه نیز می شود. (ص۲۱۱)