فقه معاصر:پیش‌نویس فقه حریم خصوصی (کتاب)
ابراهیم صالحی حاجی‌ده‌آبادی
- چکیده
کتاب «فقه حریم خصوصی» به بررسی جایگاه و مفهوم دو قاعده حرمت و حریم خصوصی افراد و قاعده اغناء و اطعام در فقه اسلامی می‌پردازد. نویسنده تلاش می‌کند با رویکردی تحلیلی و تطبیقی با محوریت روایات، مبانی فقهی حمایت از حریم خصوصی و اغناء را در پرتو آموزه‌های قرآن و سنت تبیین کند. نویسنده در این اثر، حریم خصوصی و ثروتمند بودن را بخشی اساسی از زندگی فردی و اجتماعی معرفی می‌کند که شامل آزادی تصمیم‌گیری، استقلال فردی و ممنوعیت مداخله غیرمجاز دیگران در امور شخصی است.
نویسنده در بحث حریم خصوصی با تحلیل احکام فقهی مرتبط با حفظ اسرار، منع تجسس، حرمت افشای اطلاعات خصوصی و حدود ورود به حریم دیگران، چارچوبی شرعی برای حمایت از حریم خصوصی ارائه می‌دهد. همچنین، نویسنده ذیل قاعده اغناء و اطعام، با استناد به قرآن و سنت، ضمن بیان خطر فقر، اغناء و بی نیازی را قاعده زندگی بخش دانسته و بر این باور است که مال، سبب شرافت و عزت انسان می باشد. هدف نویسنده از از طرح این بحث آن است که یک قاعده قانونمند مطرح کند تا بدین وسیله بتوان رفاه را نهادیه کرد و فقر و فلاکت را از جامعه دور کرد.
محتوا و ساختار کتاب
کتاب «فقه حریم خصوصی» توسط حبیب‌الله احمدی در ۱۴۸ صفحه و به زبان عربی و فارسی نوشته و در سال ۱۴۰۳ توسط انتشارات فاطیما به چاپ رسیده است. نویسنده در این کتاب به بررسی دو قاعده فقهی مهم می‌پردازد.
- قاعده «حریم اشخاص یا حقوق شهروندی» که در صفحات ۱۱ تا ۵۲ به زبان عربی بیان شده است.
- قاعده «اغناء و اطعام» که در صفحات۵۵- ۶۸ به زبان عربی بیان شده است و ترجمه این دو قاعده از صفحه ۶۸ تا ۱۴۸ منعکس شده است.
در این کتاب، نویسنده با استناد به آیات قرآن، روایات و برخی نظرات فقها، تلاش کرده است برخی ابعاد و زوایای این دو قاعده را بررسی نماید.
از جمله نقاط قوت کتاب می توان به این دو مورد اشاره کرد،
- توجه به دو قاعده فقهی مهم و کاربردی در حوزه حقوق شهروندی و مسائل اجتماعی.
- استفاده از منابع دینی معتبر همچون قرآن و روایات.
علی رغم محسنات کتاب، این اثر دارای نقاط ضعفی نیز می باشد.
- کتاب حاضر اولین اثر در تبیین این دو قاعده نیست و پیش از آن کتب و مقالات متعددی به صورت جامع در این زمینه‌ها منتشر شده است و این کتاب چیزی افزون بر منابع قبل ندارد و نویسنده بسیار مختصر و محدود به موضوعات پرداخته است.
- تنها بخش محدودی از روایات مرتبط مورد بررسی قرار گرفته است.
- علی‌رغم عنوان کتاب «فقه حریم خصوصی»، به جز چند مورد محدود، به مسائل فقهی و پیرامون آن توجه کافی نشده است.
- عنوان کتاب تنها یکی از دو قاعده مطرح شده را در بر می‌گیرد و قاعده دوم «اغناء و اطعام» در عنوان بازتاب نیافته است که این موضوع موجب کاهش وضوح و جامعیت عنوان شده است.
- استفاده از دو زبان مختلف برای دو فصل جداگانه ممکن است برای خواننده مشکلاتی در پی داشته باشد و این گونه نگارش غیر معمول است.
بنابراین کتاب «فقه حریم خصوصی» اثر حبیب‌الله احمدی، با وجود پرداختن به دو قاعده فقهی مهم، از جامعیت و عمق کافی برخوردار نیست و بیشتر به بررسی محدود روایات پرداخته است. همچنین عدم انطباق کامل عنوان کتاب با محتوای آن و تقسیم‌بندی زبان‌ها، از جمله نقاط ضعف اثر محسوب می‌شود. این کتاب می‌تواند به عنوان مقدمه‌ای برای مطالعه این دو قاعده مورد استفاده قرار گیرد، اما برای درک کامل و جامع‌تر، مراجعه به منابع و مطالعات گسترده‌تر ضروری است.
حریم اشخاص یا حقوق شهروندی
احمدی ضمن ارائه تعریف از حریم خصوصی، به بیان حریم شخصی از منظر قانون مدنی پرداخته و بر این باور است که فضای مجازی به طور جدی حریم خصوصی افراد را در معرض خطر قرار داده است ( ص۷۶- ۸۰).
نویسنده بر این باور است در ابواب متعدد فقه روایات فراوانی که گویای تواتر اجمالی و معنوی هستند، همه بر حفظ حریم خصوصی تاکید کرده اند و برای اثبات مدعای خود روایاتی را مورد تمسک قرار داده، سپس دیدگاه امام خمینی در مورد حریم اشخاص را متذکر شده است ( ص۸۰- ۸۶). طرح موضوعاتی چون حرمت حریم نفس و جان، آبرو، اهمیت حریم حیثیت را با استناد به روایاتی مورد تایید و تاکید قرار داده است ( ص۸۶- ۹۶).
یکی دیگر از موضوعات مهمی که احمدی بدان پرداخته، بحث «حریم و تفتیش عقاید» است. وی با تمسک به اصل ۲۳ قانون اساسی مبنی بر حرمت تفتیش عقاید، و بر این باور است هتک حرمت حریم شخصی، حکم است نه حق که قابل اسقاط باشد و هر گونه هتک حرمت حریم شخصی بدون اذن، حرام و جایز نیست. نویسنده معتقد است تا راه توبه باز است، نوبت به اجرای حد و تعزیر نمی رسد ( ص۹۷- ۱۰۲).
احمدی بحث از حرمت حریم مال را نیز مورد توجه قرار داده و با تمسک به شماری از آیات و روایات، ضمن گوشزد کردن خطرات فقر و بیان اهمیت مال، در نهایت به این باور می رسد که اموال اشخاص نیز دارای حرمت شرعی هستند و نمی توان اموال مردم را مورد هتک حرمت قرار داد. از همین روی و با تمسک به روایاتی معتقد است اگر کسی برای حفظ و در دفاع از اموال خود کشته شود، شهید محسوب می شود و این وظیفه حاکمان است که برای رفاه مردم تلاش کند و از نابود شدن اموال و سرمایه های آنها که قوام اقتصادی یک جامعه به آنها بستگی دارد، باید دفاع کند ( ص۱۰۲- ۱۰۸).
نویسنده در ادامه ضمن طرح و توضیح مفاهیم محارب، بغات و افساد فی الارض، جاسوس، روسپیگری و قول زور بر این باور است کسی که به حریم خصوصی دیگران وارد شود مرتکب جرم شده و نصوص و روایات مختص به مسلمانان نیست، بلکه بطور کلی گویای آن است که جان و مال و عرض تمام شهروندان فارغ از دین و مذهب دارای حرمت است و باید مورد احترام قرار گیرد و این یک قاعده عام فقهی است که ممکن است در برخی شرایط خاص زمان و مکانی تخصیص بخورد ( ص۱۰۸- ۱۱۸).
در بحث امر به معروف و نهی از منکر نویسنده با تمسک به روایات و شماری ازآیات معتقد است: نمی توان به عنوان نهی از منکر به حریم خصوصی کسی وارد شد تا مشخص شود وی در حریم خصوصی خود چه کار خیر یا شری را انجام می دهد. در نگاه نویسنده حریم خصوصی حد و مرز خاصی ندارد، بلکه هر چیزی را که شخص آن را از دیگران مخفی نگاه می دارد جزء حریم خصوصی محسوب می شود ( ص۱۱۹- ۱۲۵). نویسنده برای اثبات و تبیین این قاعده به ۶۸ حدیث تمسک جسته است ( ص۷۵- ۱۲۲).
قاعده اغناء و اطعام
احمدی با تمسک به برخی آیات بر این باور است، فقر و گرسنگی حاصل شده برای بشر، هیچ ارتباطی به کمبود منابع غذایی ندارد که خداوند روزی همه را مهیا و آماده کرده است، بلکه از جمله علل فقر عبارتند از: توجه نداشتن به تولید مواد غذایی، سوء مدیریت، استثمار و استفاده نکردن از تکنولوژی های روز دنیاست. نویسنده ضمن بیان آنکه فقر، خطرناک ترین عامل انحطاط جامعه است، به بیان برخی راه کارها از جمله اغناء و اطعام برای نجات جامعه از فقر می پردازد ( ص۱۲۹- ۱۳۱).
نویسنده با تمسک به شماری از نصوص دینی از قرآن و روایت، اطعام مردم را راه کار موقت برای رهایی از فقر می داند و در این رابطه ۶ روایت را مورد تمسک قرار داده و بر این باور است وی درصدد می باشد که قاعده اطعام و اغناء را بصورت قاعده ای در فقه ساماندهی کند؛ از همین روی موضوع اطعام از منظر قرآن، اهل بیت و روایات را مورد بررسی قرار داده است ( ص ۱۳۱-۱۳۵).
احمدی ذیل قاعده زندگی بخشیدن( اغناء)، موضوعاتی چون نقش محوری مال در زندگی، ترغیب بر افزودن سرمایه، ترغیب بر اغناء فقیر، ترغیب به کار و تلاش را با تمسک به روایات و برخی آیات مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. در نگاه نویسنده در حوزه اقتصاد اصول مهمی وجود دارد که باید بدان ها پایبند بود و نویسنده به پنج اصل اساسی اشاره می کند و وظیفه حاکمان است که ریشه فقر را از جامعه بکنند ( ص۱۳۶- ۱۴۷).