فقه معاصر:پیش‌نویس فقه خانواده
مهدی شجریان
- چکیده
مقاله حاضر «فقه خانواده» را به عنوان شاخه‌ای تخصصی از فقه مضاف معرفی می‌کند، که به استنباط احکام شرعی ناظر بر تشکیل، استمرار و انحلال خانواده می‌پردازد. برجستگی این حوزه در مطالعات معاصر، ناشی از اهمیت خانواده و مخاطرات کنونی آن، چالش‌های دنیای مدرن، تجربه حکمرانی فقهی، خلأهای قانونی و پیدایش مسائل نوظهور است. این فقه با «فقه زنان» که بر فرد زن تمرکز دارد، مکمل یکدیگرند. در ادامه، دیدگاه‌های نوپدید معاصر در این حوزه برجسته می‌شود که شامل بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین با محوریت «معاشرت به معروف»، محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت، توسعه موجبات طلاق به درخواست زوجه، بازنگری در موجبات فسخ نکاح، ماهیت حضانت بر اساس مصلحت طفل، مسائل مربوط به فناوری‌های نوین تولیدمثل، اعتبار اشکال جدید عقد نکاح (مانند عقد آریایی) و مسئولیت‌پذیری در شرایط اختیار بالاضطرار است.
مقدمه
«فقه خانواده» به عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی فقه مضاف، به استنباط و تبیین مجموعه احکام شرعی ناظر بر نهاد خانواده در سه مرحله تشکیل، استمرار و انحلال آن می‌پردازد.
برجستگی این حوزه در مطالعات معاصر که زمینه‌های بسط آن را فراهم نموده، ناشی از عواملی چندگانه است. از یک سو، اهمیت بنیادین خانواده در اندیشه اسلامی و مواجهه این نهاد با چالش‌های دنیای مدرن، ضرورت بازنگری فقهی را دوچندان کرده است (حق‌خواه و محمدحسنی، «پیشرفت فرهنگی و جایگاه حیات طیبه در فقه خانواده»، ص70). از سوی دیگر، تجربه عملی حکمرانی فقهی پس از انقلاب اسلامی و الزام به تنظیم قوانین بر اساس موازین اسلامی، فقه را به صورت مستقیم با اداره جامعه درگیر کرده و پویایی آن را در این حوزه افزایش داده است (هدایت نیا، «طراحی ساختار جامع فقه خانواده»، ص64).
علاوه بر این، وجود برخی خلأها در قوانین مدنی که مستلزم رجوع به منابع فقهی برای رفع آن‌هاست، اهمیت این شاخه از فقه را برجسته می‌سازد (سید ناصرالدینی، یاقوتی، و فهرستی، «امکان‌سنجی توافق میان زوجین در آثار و احکام انحلال نکاح در خصوص حقوق مالی از منظر نظام فقه خانواده و حقوق ایران»، ص90). همچنین، گسست میان برخی آموزه‌های فقه سنتی و هنجارهای فرهنگی جدید جامعه، به پیدایش مسائل نوظهوری منجر شده که نیازمند پاسخ‌های اجتهادی روزآمد است (محمدزاده و اجتهادی، «جایگاه عقد آریایی در نظام فقه خانواده اسلامی»، ص163-164).
1. تعریف فقه خانواده
فقه خانواده عبارت است از مجموعه احکام و دستورات شارع مقدس در حوزه مباحث خانواده از جمله نکاح و طلاق (حق‌خواه و محمدحسنی، «پیشرفت فرهنگی و جایگاه حیات طیبه در فقه خانواده»، ص61). این فقه به استنباط احکام مربوط به تشکیل خانواده (نظیر شرایط عقد)، روابط و حقوق و تکالیف متقابل اعضای آن (همسران، والدین و فرزندان) و انحلال خانواده (احکام طلاق) از ادله تفصیلی می‌پردازد (اسحاقی، حاجی‌علی، و نفر، «کاربرد انصاف در فقه خانواده»، ص124).
1-1. تفاوت فقه خانواده و فقه زنان
فقه خانواده و فقه زنان، دو شاخه تخصصی فقه مضاف هستند که در دوره معاصر برجسته شده‌اند. فقه خانواده با نگاهی کل‌نگر، «نهاد خانواده» را موضوع قرار داده و هدفش استحکام این نهاد است و تمام اعضا و مراحل حیات خانواده را پوشش می‌دهد. در مقابل، فقه زنان نگاهی خردنگر به «زن» به عنوان فردی مستقل دارد و هدف آن کشف و تبیین حقوق فردی و اجتماعی زن و نقد احکام تبعیض‌آمیز است؛ مکتوبات این حوزه پس از انقلاب اسلامی رویکردی انتقادی و بازاندیشانه یافته‌اند (مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص81).
از دید برخی، مسائل زنان به عنوان فرد، مهم بوده و افراط در خانواده‌گرایی که به کم‌توجهی به زن و دختر منجر شود، از آسیب‌های تحقق عدالت در حق زنان و مردان است (علاسوند، عدالت، زن، جنسیت، ص206 و ص223).
فقه زنان و فقه خانواده دو حوزه مکمل یکدیگرند؛ فقه خانواده به دنبال «عدالت در خانواده» و فقه زنان در پی «عدالت برای زن» در خانواده و جامعه است. فقه پویا هر دو هدف را متوازن دنبال می‌کند.
2. دیدگاه‌های نوپدید معاصر در حوزه فقه خانواده
فقه خانواده در دوره معاصر در پاسخ به چالش‌های جدید اجتماعی و فرهنگی، شاهد شکل‌گیری دیدگاه‌های نوینی در مسائل مختلف بوده است. این دیدگاه‌ها که عمدتاً با بهره‌گیری از ظرفیت‌های درونی فقه، به دست آمده‌اند، می‌کوشند تا میان اصول شریعت و نیازهای زمانه پیوند برقرار کنند. در ادامه به برخی از این مسائل نوپدید اشاره می‌شود:
2-1. بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین
یکی از محورهای اصلی تحول، بازنگری در حقوق و تکالیف زوجین با تکیه بر قاعده حاکم «معاشرت به معروف» است. بر این اساس، بسیاری از حقوقی که به طور سنتی برای شوهر مطلق پنداشته می‌شد، مقید به رفتار متعارف و عقلایی شده‌اند. برای مثال، ریاست مرد بر خانواده (قوامیت) به معنای مدیریت و تأمین مصالح است، نه خودکامگی و هر دستوری که برخلاف عرف و مصلحت خانواده باشد، لازم‌الاطاعه نیست (روحانی مشهدی، معاشرت به معروف در روابط زوجین با تاکید بر فقه امامیه و حقوق ایران، ص۱۱۰-111).
همچنین حق شوهر در ممانعت از خروج زن از منزل مطلق نبوده و او نمی‌تواند به دلایل غیرمنطقی مانع نیازهای عرفی همسرش (مانند دیدار والدین یا تحصیل) شود، زیرا این عمل مصداق ترک معاشرت به معروف است (نوذری فردوسیته، «تحلیل فقهی حقوقی استیذان زن از شوهر در خروج از منزل با تاکید بر قاعدۀ معروف»، ص۱۴۰۲ و ۱۴۱۳-۱۴۱۴).
در حوزه اشتغال نیز، حق ریاست مرد نباید مانع اشتغال زن شود، به‌ویژه در صورت وجود توافق قبلی، زیرا این امر خلاف انصاف است (اسحاقی و دیگران، «کاربرد انصاف در فقه خانواده»، ص132).
این رویکرد به روابط جنسی نیز تسری یافته و بر لزوم آن در چارچوب معروف و پرهیز از هرگونه اجبار و خشونت تأکید می‌کند (نوبهار، حسینی «حدود روابط جنسی زن و شوهر در چارچوب قاعده معاشرت به معروف»، ص۸۶-۸۷).
2-2. محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت
در حوزه تعدد زوجات و نکاح موقت، دیدگاه‌های نوپدیدی با هدف حفاظت از کیان خانواده ارائه شده است. به اعتقاد یوسف صانعی، جواز تعدد زوجات مشروط به آن است که ازدواج مجدد باعث صدمه به زن اول نشود و عرفاً منکر و ناپسند نباشد. او با استناد به آیه «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» (نساء/ ۱۹)، استدلال می‌کند که ازدواج مجدد بدون رضایت قلبی و اختیاری همسر اول، مصداق سوءمعاشرت بوده و نه تنها تکلیفاً حرام، که وضعاً نیز باطل است (https://saanei.xyz/?view=01,02,48,378,0).
همچنین وی مشروعیت عقد موقت را تنها به موارد اضطراری و استثنائی محدود کرده و ترویج آن به عنوان راهکاری عمومی را موجب به خطر افتادن کانون خانواده و ترویج بی‌بندوباری می‌داند. از نظر او، راهکار اصلی، تسهیل ازدواج دائم است (https://saanei.xyz/?view=01,05,13,309,0).
2-3. توسعه موجبات طلاق به درخواست زوجه
اثبات «عسر و حرج» به عنوان شرط طلاق به درخواست زن، همواره یکی از چالش‌های قضایی بوده است. رویکردی نوین با استناد به قاعده «امساک به معروف یا تسریح باحسان»، معتقد است که سوءمعاشرت شوهر، حتی اگر به حد عسر و حرج نرسد، می‌تواند دلیلی مشروع برای درخواست طلاق باشد. طبق این دیدگاه، شوهر مکلف است یا همسرش را به شایستگی نگه دارد یا به نیکی او را رها کند؛ بنابراین اگر مرد معاشرت به معروف را رعایت نکند، گزینه سومی وجود ندارد و قاضی می‌تواند او را به طلاق اجبار کند (خداکرمی، بررسی تطبیقی قاعده معاشرت به معروف در فقه اسلام و حقوق موضوعه ایران، ص118-119).
2-4. بازنگری در موجبات فسخ نکاح
برخلاف دیدگاه سنتی که موارد فسخ نکاح را حصری و محدود به عیوب منصوص می‌داند، رویکردی نوین معتقد است که ملاک اصلی، «ایراد ضرر و ایجاد حرج شدید» برای طرف مقابل است. بر این اساس، بیماری‌های جدید و صعب‌العلاج مانند ایدز نیز می‌توانند از موجبات فسخ نکاح به شمار آیند. این دیدگاه با استناد به قواعدی چون «لا ضرر» و «لا حرج» تقویت می‌شود. از سوی دیگر، در صورت درمان‌پذیری عیوب منصوص، حق فسخ از بین می‌رود (حسینی، «نگاهی دوباره به موجبات فسخ نکاح و بررسی دیدگاه انحصار موارد آن از منظر نظام فقه خانواده»، ص325-326؛ هدایت‌نیا، «ظرفیت‌های فقه امامیه و به‌روزرسانی فقه خانواده»، ص37-46).
2-5. ماهیت حضانت و توافقات مربوط به آن
در پرونده‌های طلاق، دیدگاه نوپدید فقهی با حاکم دانستن اصل «مصلحت طفل»، حضانت را بیش از آنکه یک حق قابل معامله بداند، یک تکلیف غیرقطعی می‌داند. بر این اساس، هر توافقی میان والدین (مانند واگذاری حضانت در قبال بخشش مهریه) تنها تا زمانی معتبر است که مصلحت کودک را تأمین کند و در صورت تعارض، چنین توافقی قابلیت اجرایی ندارد (سلیمان کلوانق، «واکاوی وضعیت حقوقی واگذاری حضانت در مقابل بذل مهر یا طلاق (رفع چالش قضایی با تأکید بر آموزه‌های فقه خانواده)»، ص153-154).
2-6. مسائل مربوط به فناوری‌های نوین تولیدمثل
برخی با تمسک به قاعده «فراش»، به مسائل جدیدی چون تلقیح مصنوعی پاسخ داده‌اند. برای مثال، حتی در صورت تلقیح با اسپرم بیگانه که عملی حرام است، اگر زن شوهردار باشد و احتمال بارداری از شوهر وجود داشته باشد، فرزند به شوهر ملحق می‌شود (نقیبی، «قواعد اختصاصی فقه خانواده و کاربرد آن در قانون مدنی»، ص14-15).
همچنین در مورد سقط درمانی، با استناد به قاعده «لا ضرر»، جواز سقط جنینی که سلامت مادر را به خطر می‌اندازد (قبل از ولوج روح)، توسط مراجع معاصر صادر شده است (هدایت‌نیا، «ظرفیت‌های فقه امامیه و به‌روزرسانی فقه خانواده»، ص33-37).
2-7. اعتبار اشکال جدید عقد نکاح
پدیده نوظهور «عقد آریایی» نمونه‌ای از تعامل فقه با هنجارهای فرهنگی است. یک دیدگاه آن است که اگر این عقد واجد ارکان اساسی نکاح (مانند ایجاب و قبول و دلالت بر دوام) باشد، با استناد به عمومات صحت عقود (مانند «اوفوا بالعقود») و نقد دیدگاه توقیفی بودن الفاظ نکاح، صحیح و معتبر است (محمدزاده و اجتهادی، «جایگاه عقد آریایی در نظام فقه خانواده اسلامی»، ص162-182).
2-8. مسئولیت‌پذیری در شرایط اختیار بالاضطرار
با بهره‌گیری از قاعده عقلی «الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار»، دیدگاه‌های جدیدی برای مواجهه با آسیب‌های اجتماعی مطرح شده است. برای مثال، «ناهوشیاری اختیاری ناشی از مصرف مواد مخدر» رافع مسئولیت فرد در قبال تکالیف خانوادگی‌اش نیست. همچنین در بحث «کودک‌آزاری»، مسئولیت والدین در صورت کوتاهی در فراهم آوردن زمینه آزار کودک، ذیل این قاعده تحلیل شده است (حق خواه، «کاربرد قاعده ی «امتناع ناشی از سوء اختیار» در حوزه ی فقه خانواده»، ص70 و 78).
3. شخصیت‌ها و آثار
برخی از شخصیت‌های مهمی که در حوزه فقه خانواده نظرات و آثار مهمی دارند عبارتند از:
«یوسف صانعی» از مراجع تقلید، در شمار فقیهانی محسوب می‌شود که به مسائل فقه خانواده اهتمام داشته و دیدگاه‌های نوینی در این خصوص نظیر حرمت و بطلان ازدواج مجدد در فرض عدم رضایت زوجه، جواز خروج زن از خانه بدون نیاز به اجازه همسر، قیومیت قهری مادر پس از پدر نسبت به فرزند و محرمیت فرزندخوانده ارائه داده است.
«مهدی مهریزی» نیز تحقیقات فقهی زیادی در حوزه زنان و خانواده به رشته تحریر درآورده است. یکی از مهمترین آنها کتاب «شخصیت و حقوق زن در اسلام» است که به مسائل متعددی از نظام خانواده، نظیر ریاست خانواده، خروج از منزل، تنبیه بدنى زوجه، تمکین جنسى، نکاح صغیره و تعدد زوجات پرداخته و بعضاً دیدگاه‌های نوینی در آنها ارائه کرده است.
«سیدضیاء مرتضوی» در آثار مختلفی به بررسی فقهی مسائل زنان و خانواده همت گمارده است. وی در اثر «پژوهشهای فقهی در مسایل زنان و خانواده» ضمن بررسی برخی احکام فقهی خانواده، با طرح مفاهیمی نظیر کرامت انسانی، عدالت و توازن میان حقوق و تکالیف، تلاش کرده تا در مسیر تحولات اجتماعی راهگشایی نماید.
«فرج‌الله هدایت‌نیا» مقالات متعددی در حوزه فقه خانواده نگاشته است. وی در اثر 3 جلدی «فلسفه حقوق خانواده» نیز زوایای مختلفی از این موضوع نظیر شروط ضمن عقد، نکاح صغار، نفقه و طلاق را کاویده است. او ساختار سنتی فقه خانواده را به دلیل تشتت ابواب و غفلت از مناسبات خانواده با دولت، ناکارآمد می‌داند (هدایت نیا، «طراحی ساختار جامع فقه خانواده»، ص55-61) و ریشه این نقیصه را در فردمحوری حاکم بر فقه سنتی و دور بودن تاریخی فقها از امر حکمرانی تحلیل می‌کند (هدایت نیا، «طراحی ساختار جامع فقه خانواده»، ص61-64).
آثار
برخی از منابع مطالعاتی فقه خانواده که به زبان فارسی منتشر شده است به شرح زیر است: • «فقه نظام جامع خانواده: تقریرات درس خارج فقه استاد سیدمنذر حکیم»، نوشته محمدرضا میرزایی‌راوندی، محمدامین محمدیزاده و علی زمزم؛ • «فقه و حقوق: تاسیس خانواده»، نوشته جواد حبیبی‌تبار؛ • «فقه و حقوق: اداره خانواده»، نوشته جواد حبیبی‌تبارو سیدموسی موسوی؛ • «نگاهی نو به حقوق خانواده در اسلام: خواستگاری، دوران نامزدی، نکاح و طلاق»، نوشته سیدمختار موسوی؛ • «فقه خانواده»، نوشته علی‌اصغر الهامی‌نیا؛ • «فقه خانواده؛ طلاق» و نیز «فقه خانواده؛ نکاح»، نوشته زهرا فهرستی؛ • «بررسی تطبیقی حقوق خانواده»، نوشته ابوالقاسم گرجی و همکاران.
جمع‌بندی
فقه خانواده در دوره معاصر، به عنوان یک حوزه پویا و در حال تحول، به مسائل مختلف نهاد خانواده می‌پردازد. این مقاله نشان داد که چگونه با تکیه بر ظرفیت‌های درونی فقه و قواعدی چون «معاشرت به معروف»، دیدگاه‌های نوپدیدی در مسائلی نظیر حقوق و تکالیف زوجین، محدودسازی تعدد زوجات و نکاح موقت، توسعه موجبات طلاق به درخواست زوجه، بازنگری در موجبات فسخ نکاح، ماهیت حضانت، فناوری‌های نوین تولیدمثل، اعتبار اشکال جدید عقد و مسئولیت‌پذیری در شرایط اختیار بالاضطرار شکل گرفته‌اند. فقه خانواده با نگاه کل‌نگر به نهاد خانواده و فقه زنان با تمرکز بر فرد زن، دو رویکرد مکمل هستند که هر دو در مواجهه با تحولات اجتماعی، به دنبال تبیین احکام شرعی و پاسخگویی به نیازهای جامعه اسلامی هستند. این تحولات نشان‌دهنده ظرفیت‌های فقه برای ارائه راهکارهای به‌روز در مسائل خانواده است.
پانویس
منابع
- اسحاقی، محمد؛ حاجی علی، فریبا؛ و نفر، زینب. «کاربرد انصاف در فقه خانواده». مطالعات راهبردی زنان، 88(22)، 121-142. ۱۳۹۹.
- پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی صانعی (ره)، استفتائات (ازدواج مجدد مرد بدون رضایت همسر اول): https://saanei.xyz/?view=01,02,48,378,0
- پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی صانعی (ره)، استفتائات (ازدواج موقت راهکاری برای حل معضلات جوانان): https://saanei.xyz/?view=01,05,13,309,0
- حسینی، سید امراله. «نگاهی دوباره به موجبات فسخ نکاح و بررسی دیدگاه انحصار موارد آن از منظر نظام فقه خانواده». پژوهش نامه فقه اجتماعی، 20(10)، 307-328. ۱۴۰۱.
- حق خواه، منیر. «کاربرد قاعده ی «امتناع ناشی از سوء اختیار» در حوزه ی فقه خانواده». مطالعات راهبردی زنان، 66(17)، 47-84. ۱۳۹۳.
- حق خواه، منیر؛ و محمدحسنی، صدیقه. «پیشرفت فرهنگی و جایگاه حیات طیبه در فقه خانواده». فقه و حقوق خانواده، 64(21)، 59-84. ۱۳۹۵.
- خداکرمی، سمیه. بررسی تطبیقی قاعده معاشرت به معروف در فقه اسلام و حقوق موضوعه ایران. پایان‌نامه ارشد. دانشگاه شاهد. تهران. ۱۳۹۸.
- روحانی مشهدی، محمد حسن. معاشرت به معروف در روابط زوجین با تاکید بر فقه امامیه و حقوق ایران. پایان‌نامه ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی. تهران. ۱۴۰۰.
- سلیمان کلوانق، امین. «واکاوی وضعیت حقوقی واگذاری حضانت در مقابل بذل مهر یا طلاق (رفع چالش قضایی با تأکید بر آموزه‌های فقه خانواده)»، 32(12)، 139-158. ۱۴۰۳.
- سید ناصرالدینی، سیده طاهره؛ یاقوتی، ابراهیم؛ و فهرستی، زهرا. «امکان‌سنجی توافق میان زوجین در آثار و احکام انحلال نکاح در خصوص حقوق مالی از منظر نظام فقه خانواده و حقوق ایران»، 21(11)، 89-108. ۱۴۰۱.
- علاسوند، فریبا. عدالت، زن، جنسیت. قم: پژوهشکده زن و خانواده. ۱۴۰۳.
- محمدزاده، زینب؛ و اجتهادی، مهدی. «جایگاه عقد آریایی در نظام فقه خانواده اسلامی». مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، 10(6)، 162-184. ۱۴۰۲.
- مهریزی، مهدی. «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان». کتاب ماه دین، 137(11)، 80-81. ۱۳۸۷.
- نقیبی، سید ابو القاسم. «قواعد اختصاصی فقه خانواده و کاربرد آن در قانون مدنی». فقه و حقوق خانواده، 55(16)، 45-69. ۱۳۹۰.
- نوبهار، رحیم؛ حسینی، سیده ام‌البنین. «حدود روابط جنسی زن و شوهر در چارچوب قاعده معاشره به معروف». خانواده پژوهی. شماره ۵۳. بهار ۱۳۹۷.
- نوذری فردوسیه، محمد. «تحلیل فقهی حقوقی استیذان زن از شوهر در خروج از منزل با تأکید بر قاعدهٔ معروف». پژوهشهای فقهی. دوره هفدهم، شماره ۴. زمستان ۱۴۰۰.
- هدایت‌نیا، فرج‌الله. «طراحی ساختار جامع فقه خانواده». حقوق اسلامی، 76(20)، 53-75. ۱۴۰۲.
- هدایت‌نیا، فرج‌الله. «ظرفیت‌های فقه امامیه و به‌روزرسانی فقه خانواده». مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، 2(1)، 29-51. ۱۳۹۷.