فقه معاصر:پیش‌نویس بیمه در فقه و حقوق جامعه‌ی امروز (کتاب)
مهدی جهانیان
- چکیده
کتاب بیمه در فقه حقوق و جامعه امروز نوشته شعله هاشمی از انتشارات مجد می‌باشد.نویسنده مطالب خود را بیشتر حول مسائل حقوقی و مدنی بیمه و اقسام آن مطرح کرده است ولی عقد بیمه را به عنوان یکی از عقود مستحدثه در فقه معاصر بررسی و تحلیل کرده است.می‌توان عمده مطالب فقهی بیمه در این کتاب را ۱. بررسی لزوم و یا جواز عقد بیمه ۲. استقلال یا عدم استقلال بیمه به عنوان یک عقد مستقل .۳مشروعیت یا عدم مشروعیت بیمه دانست. نظر نویسنده بر این است که بیمه یک عقد لازم و مستقل از سایر عقود اسلامی و عقدی مشروع می‌باشد.
معرفی اجمالی کتاب
کتاب بیمه در فقه حقوق و جامعه امروز تالیف شعله هاشمی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور و از وکلای دادگستری آذربایجان غربی می‌باشد. این کتاب توسط انتشارات علمی و فرهنگی مجد در ۱۲۴ صفحه و در باب فقهی حقوقی بیمه به چاپ رسیده است.در باب بیمه کتب فراوانی نوشته شده و این کتاب هم مطلب جدیدی نسبت به آنها ندارد. نویسنده کتاب خود را در ۱۱ فصل نگاشته است. اصلی‌ترین بحث‌های فقهی هاشمی راجع به بیمه در فصل سوم آورده شده. سایر فصول نیز در باب حقوقی و مدنی بیمه آورده شده اگرچه در فصل هفتم نیز در مورد بیمه تکافل و اسلامی بودن آن بحث میکند.
محتوای کتاب
۱. تاریخچه و شناخت بیمه
نویسنده تاریخچه بیمه یا همان کاهش زیان های وارده بر خود را از کهن‌ترین موارد تاریخی دانسته‌اند و سپس به بررسی تاریخی صنعت بیمه در اسلام و ایران می‌پردازد. (ص۱۰ تا ۱۵) او بیمه را عقدی می‌داند که یک طرف در ازای پرداخت وجهی از طرف دیگر در صورت وقوع حادثه یا خسارتی، وجهی بعنوان جبران بپردازد و عناصر بیمه را متشکل از بیمه گذار، بیمه‌گر ،حق بیمه و موضوع بیمه می‌داند (ص۲۳).
۲. عقد یا قرارداد بودن و لازم یا جایز بودن عقد بیمه
نویسنده بحث در مورد عقد یا قراداد بودن بیمه را صرفاً بحثی نظری می‌داند که اثری در ماهیت بیمه ندارد ولی در آخر قائل به عقد بودن بیمه می‌شود.(ص۲۴)او بنابر اصل اولی در همه عقود بیمه را عقدی لازم می‌داند که اثر آن در این است که طرفین حق فسخ آن را ندارند بلکه باید با هم تفاسخ یا اقاله کنند (ص۲۵).
۳. استقلال یا عدم استقلال عقد بیمه
مولف در اینکه بیمه عقدی ذیل برخی از عقود اسلامی باشد مواردی را می‌شمارد، از جمله عقد مضاربه، هبه، ضمان ،صلح و جعاله. ایشان سپس بیمه را در قالب همه موارد فوق رد میکند و می‌گوید با توجه به عمومات و اطلاقات ادله موافقان،حصری نبودن عقود،عقلایی بودن عقد بیمه،اصل حاکمیت اراده و اصل آزادی قراردادها،عقد بیمه عقد مستقل و صحیح بوده است (ص۲۶تا۲۹).
۴. مشروعیت یا عدم مشروعیت عقد بیمه
نویسنده در این مورد چنین می‌گوید که فقهای متقدم قائل به حصری بودن عقود به آنچه در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) وجود داشته، هستند ولی فقهای معاصر هرگاه عقدی منتهی به غرر، ضرر، اکل مال به باطل و ربا نشود مجاز و مشروع می‌دانند (ص۲۹).
۴٫۱. دلایل مخالفان مشروعیت عقد بیمه
نگارنده عمده دلایل مخالفان مشروعیت عقد بیمه را در۱. ربا ۲.قمار و شرط بندی در بیمه ۳. تعلیق در بیمه ۴. غرر در بیمه ۵. ضمان مالم یجب در بیمه می داند و همه این موارد را جواب و آنها را رد میکند (ص۳۰تا۳۳).
۴٫۲. دلایل موافقان مشروعیت عقد بیمه
هاشمی دلایل موافقان را چنین ذکر میکند:
۱.آیات و روایات:
۱.آیه لاتاکلو اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجارة عن تراض منکم ،بنابر اینکه بیمه اکل مال به باطل نیست بلکه تجارتی مبتنی بر رضایت طرفین است، بیمه جایز است. ۲. آیه اوفو بالعقود، که اینگونه استدلال می شود که قراردادها محترم هستند و باید اجرا شوند و قرارداد بیمه نیز از این قاعده مستثنا نیست. ۳. روایت المومنون عند شروطهم، که کلیت آن شامل قراردادهای بیمه نیز می‌شود.۴. روایت الناس مسلطون علی اموالهم ، بنابراینکه انسان با اراده خود تصمیم به قد قرارداد بیمه میکند (ص۳۳و۳۴).
۲. عقد حراست
مولف می گوید عده‌ای معتقدند همانطور که در عقد حراست شخصی مبلغی را به دیگری میدهد تا برای او نگهبانی دهد، از او مواظبت نماید و امنیت او را در قبال خطرات بر عهده گیرد در بیمه نیز چنین است و چنانچه عقد حراست یک عقد مشروع است عقد بیمه نیز چنین است (ص۳۴).
۳. اصل حاکمیت اراده
نویسنده این دلیل را این چنین توضیح میدهد که افراد می‌توانند روابط قراردادی خود را بدان گونه که می‌خواهند تنظیم کنند اگرچه تحت عقد از عقود معین قرار نگیرد ولی خلاف قانون نیز نباشد که بیمه نیز چنین است.
۴. مفید و عقلایی بودن بیمه
هاشمی بیمه را قراردادی می‌داند که از نظر خردمندان ارزش دارد و منافع عقلایی بر آن مترتب است.
۵. شرایط عقد بیمه
ایشان شرایط عقد بیمه را اعم از قصد و رضای طرفین، اهلیت طرفین ، معلوم و معین بودن موضوع عقد و مشروعیت جهت عقد می‌داند.
۶. بیمه تکافل
نویسنده بعد از بررسی انواع بیمه(در سه قالب کلی بیمه اشخاص، اموال و مسولیت ها و ذکر زیر مجموعه های آن) و مباحث حقوقی و مدنی آن به بیمه تکافل می رسد و آن را چنین توضیح میدهد: ضمانت مشترک اعضای یک گروه در برابر ضرر و زیان‌های احتمالی وارد بر هر یک از آنها می باشد که این نوع بیمه در کشورهای اسلامی رشد قابل توجهی داشته (ص۱۰۰).
او تکافل را واژه‌ای قرآنی و برگرفته از کفالت و نام دیگر آن را بیمه اسلامی می داند که مبتنی بر اصل تعاون است و با عدالت اسلامی و مبانی اسلامی سازگارتر می باشد و به این نکته هم اشاره میکند که در بیمه تکافل از عقود معینی مثل مضاربه، هبه قرض و وکالت بهره برده شده است (ص۱۰۲).