فقه معاصر:پیش‌نویس دفاع مشروع در خاج از مرزها (کتاب)
سجاد بهرامی اسفرجانی
- چکیده
نویسنده کتاب با معرفی دفاع مشروع در خارج از مرزها و بررسی مبانی فقهی و حقوقی و بیان تاریخچه مسئله، قلمرو دفاع مشروع به صورت تطبیقی در اسلام و حقوق بین‌لملل و دفاع در خارج از مرزها در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است؛ دفاع از دیگران، دفاع از خود و دفاع فرامرزی در جنگ‌های نوین (جنگ اقتصادی، جنگ سایبری و جنگ نرم) (مقدمه) کتاب «دفاع مشروع در خارج از مرزها» در سال ۱۳۹۹ش به چاپ رسید.
سید هادی رمضانی کریمی با مدارک تحصیلی پیرامون مبانی و حقوق اسلامی و تجربه قضاوت در دادگستری جمهوری اسلامی ایران این کتاب را با روشی تطبیقی در مبانی اسلامی و اصول و قواعد بین‌الملل به رشته تحریر در آورده است.
کلیات
نویسنده با طرح بیان مسئله، پیشینه، اهمیت و ضرورت تحقیق پیشرو و بیان نحوه و طریقه پژوهش خود پیرامون دفاع مشروع به تبیین مفاهیمی همچون دفاع، مشروع، جنگ، جاوز، قصاص، کشور و حقوق بین‌الملل پرداخته است. (ص۷-۲۰) در این بخش به تبیین مفهوم جهاد و اقسام آن از دیدگاه اسلام پرداخته شده و با استناد به آیات ۳۹ و ۴۰ سوره حج و ادله لزوم ایستادگی در برابر ظلم به مشروعیت جهاد دفاع پرداخته است. (ص۲۰-۲۳)
مبانی و شرایط دفاع مشروع
در این بخش بعد از آنکه نویسنده دفاع در برابر متجاوز امری فطری و غریزی دانسته؛ دیدگاه‌های مختلف در تبیین مشروعیت را بیان کرده و نظریه‌هایی همچون نظریه حقوق طبیعی، نقض قراراد اجتماعی، اجرای حق و انجام تکلیف (عدالت مطلق)، نظریه اجبار معنوی، تعارض دو حق و نظریه رعایت مصلحت اجتماعی را مطرح کرده و نسبت به برخی از آن‌ها ایراداتی را وارد دانسته است.(ص۲۷-۳۳)
مبانی دفاع مشروع در اسلام
نویسنده در این بخش از کتاب به مهم‌ترین دلایل حق دفاع مشروع از دیدگاه اسلامی اشلاره کرده است:
فطرت
فطرت به معنای سرشت خاص و آفرینش ویژه انسان است که توسط نویسنده از جمله مبانی دفاع مشروع در اسلام معرفی شده و به آیاتی همچون ۲۴۶ و ۱۹۰ سوره بقره، ۱۳توبه و ۴۵ مائده استدلال کرده است. (ص۳۳-۳۵)
عقل
دفاع درر برابر تهدید و تجاوز یک ضرورت عقلی دانسته شده و نویسنده کتاب ما حصل عبارات فقیهان شیعه در استدلال به عقل را در سه موضوع مورد بررسی قرار داده است:
- وجوب دفع ضرر از نفس: با توجه به اینکه وجوب دفع ضرر محتمل یک حکم عقلی بوده، محدود به مسائل شرعی و اخروی نبوده و شامل احتمال ضرر دنیوی نیز می‌شود؛ نویسنده با استدلال به آیه ۱۲۳سوره توبه در صدد تحقق این استدلال عقلی برآمده است. (۳۶-۳۷)
- سیره عقلاء: نویسنده با استناد به استدلال گفتار عالمانی همچون علامه سبزواری و صاحب جواهر، دفاع در برابر تجاوز دشمن را مشترک بین همه ملت‌ها و مرتکز در نفوس همه عقلاء دانسته است. (ص۳۸-۳۹)
- حسن و قبح عقلی: هر آنچه عقل به حسن آن و یا قبح آن ادراک کند شارع به عنوان خالق عقلاء نیز به آن حکم کرده است لذا وقتی دفاع در برابر خطر از محسنات عقلی به شمار می‌رود به استناد قاعده ملازمه شرع نیز به لزوم دفاع حکم خواهد کرد. نویسنده در این باب به آیه ۷۵ سوره نساء اشاره کرده است. (ص۳۹-۴۰)
قرآن کریم
نویسنده بر این باور است که آیات فراوانی در زمینه جهاد و فلسفه و احکام آن وارد شده و این آیات را به چند دسته کلی تقسیم کرده که دفاع در برابر هر گونه ظلم و ستم، دفاع از مظلوم در برابر ظلم، دفاع در برابر فتنه‌انگیزی، تشویق به جهاد در راه خدا و دفاع از مرز از جمله آن‌هاست. (ص۴۰-۴۸)
روایات
نویسنده با بیان روایاتی که دفاع در برابر ظلم و تعدی را مشروع دانسته و دستور به حفاظت از مال و جان و عرض در برابر دشمن داده است؛ روایات این باب را به چند دسته تقسیم کرده است: وجوب دفاع از نفس، وجوب و جواز دفاع از اموال، وجوب دفاع از عرض (در این مسئله، استنباط فقیهان شیعه متفاوت بوده ولی مورد اتفاق زمانی است که دفاع از عرض باعث کشته شدن مدافع شده و در عین حال به عرض وی نیز در نهایت تعدی شود، حفظ نفس ارجحیت دارد.)، دفاع از مرزهای اسلامی و دفاع از کیان اسلامی و دین. (ص۵۰-۶۲)
شرایط دفاع مشروع در اسلام
در این بخش از تحقیق، قواعد و اصول کلی جهاد دفاعی در اسلام با عنوان «قواعد فقه سیاسی» مطرح شده و نویسنده با استدلال به برخی از قواعد فقهی دفاع در برابر متجاوز را مشروع دانسته است:
- قاعده حرمت جان (خون) مسلمان
این قاعده برگرفته از سیره متشرعه بوده و علاوه بر اجماع، روایات متعددی که نسبت به برخی از آن‌ها ادعای تواتر شده نیز بر حجیت آن دلالت دارد. «دم» در این قاعده به‌معنای نفس و حق حیات بوده و از آن دو موضوع برداشت شده: مکلف بودن مدافع به تحقق شرایط دفاع و مکلف بودن حکومت اسلامی بر جبران خسارت‌های وارد شده بر مدافع از بیت‌المال. (ص۶۷-۶۹)
- قاعده امان و قاعده مصونیت فرستادگان
امان به‌معنای قراردادی است که به موجب آن دولت اسلامی یا هر یک از شهروندان مسلمان در پاسخ درخواست امان دشمن به جان و مال ایمنی می‌بخشد. سفیر و فرستاده دیگر کشورها نیز در کشور اسلامی دارای مصونیت هستند. (ص۷۰-۷۴)
- اصل عزت اسلامی و قاعده نفی سبیل
شارع مقدس در تمام شئون، عزت همیشگی مسلمانان را در نظر گرفته و همواره قرآن کریم (آیه ۸ سوره منافقون) متذکر آن بوده است. نفی سبیل و تسلط کافر بر مسلمان از دیگر قواعد فقهی است که بنابر نص آیه ۱۴۱ سوره نساء بدان اشاره شده است. (ص۷۴-۷۷) قاعده مقابله به مثل، اصل وفای به عهد، حرمت تعدی و به کارگیری روش‌های نامتعارف از دیگر شرایط اسلامد در باب دفاع مشروع بوده که نویسنده با به کارگیری برخی از آیات قرآن کریم متذکر آن شده است. (ص۷۸-۸۱)
شرایط اختصاصی جهاد دفاعی در اسلام
نویسنده بعد از بیان اقسام جهاد، وقوع تجاوز (تهاجم)، تناسب دفاع با تجاوز و ضرورت داشتن دفاع را جزو شرایط اختصاصی جهاد دفاعی دانسته (ص۸۱-۸۷) و با توجه به عناوینی همچون «بیضة الاسلام» و «دار الاسلام» دفاع از جمعیت اسلامی و قلمرو و سرزمین اسلامی را به حکم بدیهی عقل و ضرورت و دفع ضرر واجب دانسته و به آیاتی همچون آیه ۱۲۳ سوره توبه، برخی از روایات معصومین(ع) و اصول و قواعدی همچون دفاع از دین و عقیده، حمایت از مظلوم و دفاع در برابر تروریسم استدلال کرده است. (ص۱۰۰-۱۱۰)
دفاع در برابر تروریسم و دفاع پیش دستانه (پیشگیرانه) از منظر اسلام
نویسنده در ادامه به معیارهای فقه اسلامی و حقوق جمهوری اسلامی ایران پیرامون تروریسم اشاره داشته و چهار مؤلفه بر تحقق آن بیان کرده است: خشونت و توسل به زور، ایجاد رعب و وحشت در جامعه، داشتن هدف غیر قانونی و نامشروع و اقدامات غافلگیرانه، مخفیانه و ظالمانه. (ص۱۱۱) دفاع پیش دستانه در وضعیت تجاوز احتمالی و یا قریب‌الوقوع تعریف شده و با استفاده از عبارت «تخافن» در آیه ۵۸ سوره انفال که بیانگر دفاع در برابر خوف و ترس احتمالی است استدلال شده است. نویسنده به برخی از روایات و استنباط عقل بر دفع ضرر محتمل نیز اشاره کرده است. (ص۱۱۶-۱۲۱)
شرایط دفاع مشروع در حقوق بین‌الملل
از آنجایی که دفاع مشروع ریشه در فطرت و عقل انسان دارد بدیهی است که عقلای جهان با هر تابعیت ودین و عقیده این معنا را درک کرده (ص۶۳-۶۷) و در راستای قوانین بین‌الملل و در ذیل اسناد، حقوق و اصول کلی، قوانینی همچون منع توسل به زور، تحریم جنگ، مصونیت سیاسی، مقابله به مثل و اصل تفکیک بین نظامی و غیر نظامی را وضع کرده است. (ص۸۷-۹۲) نویسنده در ادامه به برخی از شرایط اختصاصی دفاع مشروع در حقوق بین‌الملل پرداخته و با استناد به برخی از قوانین منشور سازمان ملل به وقوع و صدق تجاوز (حمله مسلحانه)، ضرورت داشتن دفاع و منحصر بودن آن به اقدامات مسلحانه، گزار شبه شورای امنیت سازمان ملل به محض شروع تجاوز و رعایت اصول حقوق بشر دوستانه اشاره کرده است. (ص۹۲-۹۵)
بررسی مشروعیت جنگ پیش دستانه در نظام حقوق بین‌الملل
در این بخش از کتاب به بررسی ادله مشروعیت دفاع پیش دستانه پرداخته شده و نظریه هر کدام از موافقین و مخالفین مشروعیت دفاع پیش دستانه مورد بررسی قرار گرفته است: ادله موافقین: حقوق مکتسبه عرفی (حقوق عرفی با توجه به ضرورت، فوریت، نبودن راه دیگری برای مقابله با خطر، تناسب دفاع پیش دستانه را مشروع می‌داند. همچنین توجه به برخی از مواد منشور بین‌المللی همچون حق دفاع مشروع و ممنوعیت توسل به زور از دیگر ادله موافقین مشروعیت دفاع پیش دستانه است. (ص۱۳۸-۱۴۲)
ادله مخالفین: نویسنده کتاب ادله نظریه عدم مشروعیت دفاع پیش دستانه را غالبا ادله‌ای می‌داند که در رد ادله موافقین مطرح شده؛ از جمله آن‌ها رد تفاسیر نادرست از مواد منشور سازمان بین‌الملل است. (ص۱۴۲-۱۴۵) نویسنده مقایسه‌ای پیرامون قلمرو دفاع مشروع در اسلام و حقوق بین‌الملل داشته و اصولی همچون دفاع از سرزمین، دفاع از هم‌پیمانان، مداخله بشر دوستانه و دفاع در برابر تروریسم را بین آن دو مشترک دانسته (ص۱۴۵) و قواعدی همچون عزت اسلامی، نفی سبیل و دفاع از دین و عقیده را مختص اسلام دانسته است. (ص۱۴۶)
دفاع فرامرزی در برابر جنگ‌های نوین
در بخش پایانی کتاب به ساختارهای نوین جنگی اشاره شده و جنگ‌های مدرن را به جنگ سخت، نیمه سخت و جنگ نرم تقسیم کرده است. (ص۱۷۵-۱۷۷) نویسنده کتاب تحریم اقتصادی، جنگ سایبری و حتی فشارهای دیپلماتیک را زیرمجموعه جنگ نیمه سخت دانسته و نسبت به دفاع مشروع در برابر آن‌ها نیز استدلال آورده که تقویت بنیان اقتصادی داخلی، توسعه و رشد دانش و فناوری، اعتماد به توان داخل و برخی از توصیه‌های اقتصادی و دیپلماسی از جمله دستوراتی است که در دفاع در برابر جنگ اقتصادی مؤثر خواهد بود. (ص۱۷۸-۱۸۹)
جنگ نرم نیز از جمله نبردهای مدرن در عصر حاضر به شمار می‌رود که در چارچوب عرف، حقوق و قانون اقدامات و فعالیت‌های خود را با هدف براندازی و فروپاشی نظام سیاسی انجام می‌دهد. (ص۲۰۰) نویسنده با استناد به آیات ۲۱۷ بقره و ۶۰ انفال، دفاع در برابر این نوع از تجاوز را نیز لازم و ضروری دانسته و استفاده از ظرفیت رسانه، شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های رایانه‌ای، ترویج ورزش‌های سنتی، طراحی مد ولباس اسلامی و توجه ویژه به مراکز دانشگاهی، علمی و فرهنگی را برای مقابله با جنگ نرم لازم دانسته است. (ص۲۰۲-۲۱۲)