شبیه‌سازی انسان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شبیه‌سازی انسان''' ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با آماده‌سازی از سلول‌های انسانی در محیط آزمایشگاهی است. شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی و شبیه‌سازی کامل انسان، سه گونۀ مختلف شبیه‌سازی است که احکام جداگانه و گاه مشترکی دارند. 

فقیهان اهل‌سنت، به اتفاق آراء، شبیه‌سازی انسان را نامشروع اعلام کرده‌اند، اما در فقه شیعه دیدگاه یکسانی در این موضوع وجود ندارد. از نظر [[سید محمدسعید حکیم]]، [[عبدالکریم موسوی اردبیلی]]، [[سید علی سیستانی]] و [[محمد مؤمن]] شبیه‌سازی کامل انسان جایز دانسته شده است، و در مقابل، [[سید ابوالقاسم خویی]]، [[میرزا جواد تبریزی]] و جعفر سبحانی، به حکم اولی آن را حرام دانسته‌اند؛ همچنین [[ناصر مکارم شیرازی]] به حرمت ثانوی آن فتوا داده است.   

فقیهانی که شبیه‌سازی کامل انسان را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده‌اند. از سوی دیگر، از جمله مهمترین دلایل‌ بر حرمت شبیه‌سازی کامل انسان در کلمات فقها، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت بهره‌وری از رحم زن بی‌گانه، و اختلاط انساب اشاره کرد.  

شبیه‌سازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: Human cloning<ref>سلطانی و ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ص۱۹.</ref>) به ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسانی در محیط آزمایشگاهی گفته می‌شود. شبیه‌سازی یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است<ref>معینی‌فر و حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.</ref>و به سه‌گونه انجام می‌شود: شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی انسان و شبیه‌سازی کامل انسان.

شبیه‌سازی به سه‌گونه انجام می‌شود: شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی انسان و شبیه‌سازی کامل انسان؛

[[عبدالکریم موسوی اردبیلی]] و [[سید علی سیستانی]] این عمل را جایز می‌دانند<ref>موسوی اردبیلی، [http://www.ardebili.com/fa/Istiftaview/145424 «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»]؛ سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/qa/0950/ «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»]، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.</ref> و به‌گفتهٔ [[سید محمدصادق روحانی]]، دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.<ref>روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.</ref> همچنین [[محمد مؤمن]]، [[محمدابراهیم جناتی شاهرودی|محمدابراهیم جناتی]] و [[محمدعلی گرامی]]، اصل شبیه‌سازی را جایز و تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.<ref>نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.</ref> [[سید محمدسعید حکیم]] نه‌تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به‌کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی می‌داند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲.</ref>  

به اتفاق آرای علمای اهل‌سنت، شبیه‌سازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۰.</ref> در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در مکه برگزار شد، مسئله شبیه‌سازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیه‌سازی انسان تأکید شد.<ref>موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ص۲۸۲.</ref> تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیه‌سازی انسان جایز باشد، شبیه‌سازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۷-۲۰۸.</ref> فقیهان اهل سنت با دلیل‌های کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیه‌سازی انسان استدلال کرده‌اند.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۹.</ref> از جمله ادله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها زمانی حرام می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.<ref>تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.</ref> بنابراین برای جایز دانستن شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است.  

=== حرمت بهره‌وری از رحم زن بی‌گانه ===

ممکن است گفته شود با استناد به آیه ۵ سوره مؤمنون و آیه ۳۱ سوره نور (درباره حفظ شرمگاه از غیر همسر) زنان باید شرمگاه خود را از بهره‌وری بیگانگان حفظ نمایند؛ چرا که دلیلی وجود ندارد که حفظ شرمگاه، تنها به حفظ آن از عمل آمیزش اختصاص داشته باشد؛ ازاین‌رو با توجه به اطلاق این آیه، می‌توان گفت شبیه‌سازی انسان در رحم زنان جایز نیست، چرا که قراردادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زنِ نامحرم، از مصادیق بارز بهره‌‌وری بیگانگان است.<ref>مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳-۵۴.</ref>

جواد تبریزی و جعفر سبحانی بر این باورند که شبیه‌سازی انسان اختلاط انساب را در پی دارد و به همین دلیل حرام است؛<ref>تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.</ref> چراکه ممکن است صاحبان سلول‌ها معلوم نباشد و مشخص نشود که انسان به وجود آمده، از کدامین سلول به وجود آمده است و به همین دلیل پدر و مادر او قابل تعیین نباشد. محمدابراهیم جناتی این استدلال را ناکافی دانسته است. به گفته او شبیه‌سازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلولی استفاده شود، موجب اختلاط نسب می‌شود؛ اما در صورت به کارگیری محدود آن، اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.<ref>جناتی، «گفت‌وگو با آیت‌الله جناتی، ص۱۷.</ref>

یکی از چالش‌های فقهی در موضوع شبیه‌سازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.<ref>معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.</ref> برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند.<ref>معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.</ref> جواد تبریزی بر این باور است که احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد می‌شوند، جاری نمی‌شود.<ref>تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.</ref> همچنین گفته شده در برخی فرض‌ها ممکن است دو نفر همزمان مادرِ انسان شبیه‌سازی شده باشند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.</ref>  

محمدابراهیم جناتی معتقد است، انسان شبیه‌سازی شده، تابع سلول اولیه است؛ در صورتی که سلولِ نخستین از مرد گرفته شده باشد، آن مرد، پدر و اگر از زن گرفته شده باشد، آن زن مادر اوست و همانند فرزندان دیگر، از آن مرد یا زن ارث می‌برد.<ref>جناتی، «گفت‌وگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷.</ref> سید کاظم حائری نیز بر همین باور است.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴.</ref>

سید محمدسعید حکیم و [[حسن جواهری]] با رد این دیدگاه معتقدند در عرف، تنها صاحب اسپرم یا صاحب تخمک بودن، برای پدر یا مادر دانستن شخص کافی نیست؛ ازاین‌رو در شبیه‌سازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۹.</ref> سید محمدسعید حکیم با استدلال به [[آیه ۸ سوره سجده]] (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ) معتقد است نسل انسان تنها به کسی گفته می‌شود که از منی فرد باشد.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵.</ref> همچنین حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، نسبتی با انسان شبیه‌سازی شده ندارد، بلکه فرد صاحب تخمک (تخمکِ خالی‌شده از هسته)، مادر او به شمار می‌آید.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۷.</ref>

برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.<ref>جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.</ref> در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.</ref> سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.</ref> از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.<ref>کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴۶.</ref>

در موضوع شبیه‌سازی انسان ده‌ها کتاب، مقاله و پایان‌نامه نوشته شده است. با این حال گفته شده آثار شیعی نوشته شده در این موضوع، بسیار کمتر از آثار اهل سنت است.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۴۷۲.</ref> از جمله می‌توان به کتاب‌های «[[الاستنساخ بین التقنیة و التشریع (کتاب)|الاستنساخ بین التقنیة و التشریع]]» به قلم [[سید علی موسوی سبزواری]]، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام» نوشته [[سید حسن اسلامی]] و [[جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه (کتاب)|جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه]] تألیف [[سید اصغر ناظم‌زاده قمی]] اشاره کرد. همچنین شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه و اخلاق نوشته سید [[سید مصطفی محقق داماد|مصطفی محقق داماد]] و شبیه‌سازى اثر [[محمد مومن قمی|محمد مومن]] ازجمله مقالات نوشته شده در این باره است.