فقه معاصر:پیش‌نویس مسئله عفاف (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب «مسئله عفاف؛ پژوهشی پیرامون چیستی، چرایی و چگونگی عفاف با تکیه بر تفاوت‌های میان حجاب و عفاف»، توسط مهدی شجریان تالیف شده است. این کتاب به دغدغه کانونی تمایز میان عفاف (مدیریت امیال جنسی) و حجاب (پوشش فقهی بانوان) می‌پردازد؛ چالشی محوری که در جامعه کنونی، به دلیل یکسان‌انگاری این دو مفهوم، به ناکامی‌ها و شکاف‌های عمیق اجتماعی و سیاسی منجر شده است. اثر حاضر با روشی تحلیلی و انتقادی و با تمرکز بر دیدگاه‌های اسلامی خصوصاً نظرات فقهی و تفسیری، نشان می‌دهد که عفاف فضیلتی درونی، عقلانی، فراجنسی و همگانی برای زن و مرد است که دایره مکلفین آن فراگیر بوده، ملاک تشخیص آن کیفی و وابسته به فرهنگ و توجیه آن پیشینی و اجتماعی است. در مقابل، حجاب به عنوان یک فریضه فقهی، تکلیفی بیرونی، تعبدی و مختص زنان است که دایره مکلفین آن محدود و دارای استثنائات فراوان (نظیر انواع محارم، کنیزان، زنان ازکارافتاده، زن در مقابل برده، زن نامسلمان و مانند آن) بوده، ملاک تشخیص آن کمی و روشن و توجیه آن پسینی و فردی است. این پژوهش، با تاکید بر فراجنسی بودن عفاف، به نقد آموزه عورت شمردن زنان در برخی روایات، که تاثیر فراوانی در بسیاری از فتاوای فقهی و انگاره‌های مذهبی و فرهنگی داشته است، می‌پردازد و ناسازگاری آن را با روح قرآن کریم و سیره معصومین که حضور اجتماعی و کرامت زن را تأیید می‌کنند، آشکار می‌سازد. این نقد، ضرورت بازنگری در مبانی برخی محدودیت‌های جنسیتی را برجسته می‌سازد و پاسخی مهم به یکی از نیازهای فقه معاصر است. کتاب با ترسیم این مرزبندی، گام نظری مهمی در راستای اصلاح نگاه‌های سطحی و ارائه رویکردی متوازن و عمیق به مسئله عفاف در جامعه اسلامی برمی‌دارد.

این کتاب در پنج فصل به بررسی جامع و چندوجهی عفاف می‌پردازد. فصل اول، با عنوان «چیستی عفاف»، مفهوم دقیق آن را از منظر لغت، اخلاق، فقه و قرآن کریم تبیین کرده و آن را به عنوان فضیلتی درونی، عقلانی و خویشتن‌داری در برابر تمایلات نفسانی معرفی می‌کند. فصل دوم، تحت عنوان «چرایی عفاف»، به شرح فواید گسترده فردی، خانوادگی و اجتماعی این فضیلت می‌پردازد و بر ضرورت عقلانی و اخلاقی آن برای سعادت انسان و جامعه تأکید می‌ورزد. فصل سوم، که قلب کتاب محسوب می‌شود و رویکرد فقهی نیز در آن برجسته است و «تفاوت‌های عفاف و حجاب» نام دارد، به تفصیل هفت مرز اساسی متمایز کننده این دو مفهوم را، از جمله در ماهیت، دایره مکلفین، ملاک تشخیص، توجیه و اختصاص به جنسیت، برشمرده و آسیب‌های ناشی از عدم تمایز آنها را تحلیل می‌کند. فصل چهارم، با عنوان «جنسیت و عفاف»، به اثبات فراجنسی بودن عفاف می‌پردازد و دیدگاه‌های مبنی بر عورت شمردن زنان را با استناد به قرآن و سیره معصومین به چالش می‌کشد. در نهایت، فصل پنجم، با عنوان «چگونگی عفاف»، راهکارهای کلان و راهبردی را برای ترویج این فضیلت اخلاقی، هم در سطح مسئولیت‌های فردی و هم در حوزه وظایف نظام حکمرانی، ارائه می‌دهد.

عفاف، موجب قناعت‌ورزی و بی‌نیازی در تأمین نیازهای جنسی می‌شود. انسان عفیف، خواسته‌های نفسانی خود را کنترل کرده و در مسیر تمایلات در نقطه‌ای توقف می‌کند، که این توقف به معنای قناعت‌ورزی اوست و تنها در این شرایط طعم بی‌نیازی را می‌چشد. در مقابل، فرد بی‌عفت مرز نمی‌شناسد و دائماً در وضعیت نیازمندی و حرص و طمع جنسی به سر می‌برد؛ لذت جنسی برای او مانند یک جاده بی‌انتها است که به نابودی خود و دیگران می‌انجامد. عفاف همچنین موجب آرامش درونی و رضایت روانی می‌شود. شهوت‌رانی و ارتباطات نامشروع، روان انسان را آشفته می‌کند و اضطراب‌ها را به اوج می‌رساند. بی‌عفت در برقراری رابطه جنسی سیر نمی‌شود و مرز خواسته‌های جنسی، او را حتی به هم‌جنس‌گرایی و ارتباط با اشیاء و حیوانات نیز می‌کشاند. اولین نتیجه شهوت‌رانی، درگیری و نزاع در جان آدمی و خودآزاری است. علاوه بر این، عفیف زیستن، سدی مستحکم در برابر شکل‌گیری بسیاری از غم‌هاست. امام علی (ع) میوه عفت را کاهش غم و اندوه می‌داند. در مسیر شهوت‌رانی، راه برای غم و اندوه‌ها باز می‌شود و حتی مسیر خودکشی و دیگرکشی فراهم می‌گردد. عفاف با ریشه‌کن کردن بیماری‌های شهوت‌پرستی، جان آدمی را به صفات شایسته مزین می‌کند (ص ۵۲-۵۶).

عفاف نقش پررنگی در استحکام و استمرار نهاد خانواده دارد. بدون روح عفت در زن و مرد، شکل‌گیری خانواده سالم محقق نخواهد شد. با رواج بی‌بندوباری و هوس‌رانی، میل به ازدواج کاهش می‌یابد. کسی که در متن هوس‌رانی مشغول کام‌جویی با افراد مختلف است، به‌صورت طبیعی تن به محدودیت‌های ازدواج نمی‌دهد. سخت شدن شرایط ازدواج و ترویج مظاهر بی‌بندوباری در جهان مدرن، روح عفت را در بسیاری از افراد میرانده و تشکیل خانواده را برایشان بی‌اهمیت یا مضر تلقی می‌کند. خانواده حتی اگر تشکیل شود، بدون عفت استمرار و بقا نخواهد داشت. رمز استحکام یک خانواده، آرامش، عشق و محبت بین زن و مرد است. اگر زن یا مرد اهل هوس‌بازی باشند، این آرامش و محبت شکل نخواهد گرفت و کانون خانوادگی بر اساس دشمنی و نفرت پایه‌گذاری می‌شود. مرد و زنی که در تمایلات جنسی خود اهل تنوع‌طلبی هستند، تاب سازگاری با شریک محدودکننده خود را ندارند. روایات نیز تنوع‌طلبی در روابط جنسی را برای هر دو جنس مبغوض و مورد تنفر می‌شمارند. عفاف به کنترل آستانه رضایتمندی جنسی کمک می‌کند. در جوامعی که روابط جنسی آزاد است، آستانه رضایتمندی افراد به شکلی نامعقول بالا رفته و امکان دستیابی به آرامش مطلوب در کنار همسر قانونی خود را ندارند (ص ۵۷-۶۲).

عفاف، همان‌طور که برای فرد و خانواده سودمند است، جامعه را نیز به سمت صلاح و فلاح سوق می‌دهد. افراد عفیف، خانواده عفیف را می‌سازند و خانواده‌های عفیف، جامعه‌ای سرشار از عفت را به وجود می‌آورند. عفاف موجب شادابی نیروی کار می‌شود. وقتی افراد یک جامعه درگیر بی‌عفتی و هوس‌رانی باشند، پویایی و شادابی نیروی کار کاهش می‌یابد. زنان و مردان عفیف در محیط کار برای یکدیگر سوژه جنسی نیستند و وظایف شغلی خود را به درستی انجام می‌دهند. عفاف به شکل‌گیری شخصیت اجتماعی سالم کمک می‌کند. خانواده‌های عفیف، فرزندانی با هویت مشخص و تربیت صحیح پرورش می‌دهند. در مقابل، با رواج بی‌عفتی، فرزندانی با هویت اجتماعی نامشخص و محروم از عطوفت خانواده متولد می‌شوند که بستر تبدیل شدن به عناصر مخرب برای جامعه را دارند. عفت‌پیشگی انسان‌ها موجب مقاومت آن‌ها در برابر نفوذ دشمن خواهد شد. انسان‌های هوس‌باز و عیاش، اولین دغدغه خود را تأمین نیازهای جنسی می‌دانند و مفاهیمی مانند دفاع از وطن و ناموس برایشان بی‌اهمیت می‌شود. تهاجم فرهنگی و ترویج زرق‌وبرق‌های جنسی، حرکتی حساب‌شده از ناحیه دشمن است تا با هزینه کمتر، ملت‌ها را به مرزهای نابودی نزدیک کند. نیروی انسانی بی‌عفت، توان مقابله عمیق و ایستادگی در برابر دشمن را ندارد (ص ۶۳-۶۷).

عفاف فضیلتی همگانی و استثناناپذیر برای همه انسان‌هاست؛ یعنی شایستگی عفاف در هیچ مورد خاصی نفی نمی‌شود. اما حجاب تکلیفی فقهی با دایره‌ای محدودتر و شامل استثنائاتی برای برخی گروه‌های زنان است و در موارد متعددی وجوب شرعی ندارد. در عین حال در همین موارد استثنای حجاب، رعایت مرزهای عفاف امری ضروری است. صرف نظر از محارم نسبی، سببی و رضاعی که حکم وجوب حجاب و نه مراعات عفاف در رابطه با آنها منتفی است، گروه‌های دیگری از زنان نیز وجود دارند که حجاب فقهی به معنای پوشش سر و گردن بر آنها واجب نیست. نویسنده در این خصوص با تفصیل از ۸ گروه یاد می‌کند و می‌کوشد تا هر یک از آنها را در آیات قرآن کریم، روایات اسلامی و متون دست‌اول فقهی مورد بررسی قرار دهد. این ۸ گروه عبارتند از: ۱. کنیزان (که قول مشهور فقهای شیعه عدم وجوب حجاب سر بر آنان است)، ۲. زنان ازکارافتاده (که به تصریح قرآن کریم پس از اینکه امیدی به ازدواج آنان نباشد، وجوب حجاب ندارند)، ۳. زن در مقابل برده خویش، ۴. زن در مقابل مردان طفیلی و تابع و بی‌نیاز از ازدواج، ۵. زنان غیرمسلمان (که صرف نظر جواز نظر به آنها، برخی فقها فتوای جواز کشف حجاب خود این زنان را نیز مطرح کرده‌اند)،  ۷. زن در مراسم خواستگاری و ۸. زن در مقابل فرزندخوانده هستند. به اعتقاد نویسنده این موارد استثناء به وضوح نشان می‌دهد که بی‌حجابی بانوان لزوماً ملازم با بی‌عفتی نیست و عفاف تکلیفی اخلاقی و استثناناپذیر است، اما حجاب تکلیفی فقهی با موارد استثنای فراوان است (ص ۷۹-۱۴۳).

مهم‌ترین بخش این فصل، نقد ریشه‌ای آموزه عورت شمردن زنان است که در برخی روایات (مانند روایت المرأة عورة) مطرح شده و به اعتقاد نویسنده مبنای محدودیت‌های شدید برای زنان قرار گرفته است. عورت به معنای هر چیزی است که آشکار شدنش موجب شرم و ننگ است. برخی فقها از این عبارت، وجوب پوشش کامل بدن زن حتی وجه و کفین و استحباب خانه‌نشینی و عدم حضور اجتماعی زن را نتیجه گرفته‌اند. نویسنده این آموزه را از دو جنبه صدور (آیا واقعاً از معصوم صادر شده؟) و دلالت (بر فرض صدور، معنایش چیست؟) مورد نقد قرار می‌دهد. به اعتقاد او اکثر روایات مربوط به عورت شمردن زنان ضعیف‌السند بوده و تنها یک روایت حسنه وجود دارد که آن هم به دلیل مخالفت با قرآن، موثوق‌الصدور نیست. قرآن کریم شواهدی از حضور اجتماعی زنان را نشان می‌دهد که با خانه‌نشینی و پنهان‌بودن زن در تعارض است. قرآن زن را تکریم کرده و او را مایه آرامش و لباس مرد می‌داند. تعبیر عورت با این نگاه قرآنی ناسازگار است. قرآن از عورات النساء (عورت‌های زنان) سخن می‌گوید، نه النساء عورة (زنان عورت هستند). خانه‌نشینی در قرآن عقوبتی برای زنان فاحشه است، نه یک حکم عمومی. روایات عورت شمردن زنان عفاف را جنسیتی تصویر می‌کنند، در حالی که قرآن عفاف را فضیلتی مشترک می‌داند. اما حتی اگر این روایات صادر شده باشند، ممکن است قضیه خارجیه باشند؛ یعنی ناظر به شرایط و عرف خاص زمانه پیامبر (ص) بوده‌اند. مثال عی (ناتوانی در سخن گفتن) برای زنان در همان روایت، که با یافته‌های علمی در تعارض است، این دیدگاه را تقویت می‌کند. نقص‌آلود بودن معنای عورت نیز نشان می‌دهد که این تعبیر، توهین‌آمیز است و نمی‌توان آن را به طبیعت ذاتی زن تعمیم داد. وجود استثنائات متعدد در حکم حجاب نیز نشان می‌دهد که عورت بودن تمام بدن زن، امری ذاتی نیست و به موقعیت و شرایط خاصی وابسته است. در نهایت، این فصل تأکید می‌کند که عفاف فضیلتی فراجنسی و مشترک میان زن و مرد است. آموزه عورت شمردن زنان و نتایج آن مانند محرومیت زن از حضور اجتماعی، با روح قرآن کریم و سیره معصومین در تعارض است. رفتارهایی مانند جداسازی بی‌دلیل زنان و مردان، نمونه‌ای از افراط و زیاده‌روی است (ص ۲۱۱-۲۳۸).

این فصل به راهکارهای کلان برای تحقق عفاف می‌پردازد که هم وظیفه فرد است و هم وظیفه نظام حکمرانی. عفاف، به عنوان یک امر اخلاقی و درونی، نیازمند راهکارهای بلندمدت و یک انقلاب روحی فردی است. اقدام عملی هر دو عامل (فرد و حاکمیت) در این مسیر ضروری هستند (ص ۲۴۵). اهم این راهکارها عبارتند از:

۱.  تسهیل در امر ازدواج: ازدواج مهم‌ترین راهکار برای حفظ عفاف است. سختی ازدواج (ناشی از آداب و رسوم غلط و هزینه‌های سنگین اقتصادی) موجب کشیده شدن افراد به روابط ناسالم می‌شود (ص ۲۴۶-۲۴۷).

۲. عدالت‌گستری و کارآمدسازی حکمرانی: ساختارهای تبعیض‌آمیز و ظلم، روح اخلاق و عفاف را در میان عموم مردم تضعیف می‌کند. مطابق روایات فقر ناشی از ناکارآمدی حکمرانی، بستر مناسبی برای ترویج بی‌حیایی و بی‌عفتی است (ص ۲۴۸-۲۵۱).

۴. تقویت باورهای ایمانی و اعتقادی: ایمان قوی‌ترین انگیزه برای مراقبت از عفاف است. آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، حیا و عفت را از ویژگی‌های ایمان می‌دانند (ص ۲۵۶-۲۵۷).

۵. مدیریت دایره دوستان: انسان از محیط و به‌ویژه دوستان، تأثیر می‌پذیرد. انتخاب دوستان عفیف و پرهیز از همنشینی با افراد بی‌عفت، برای تقویت عفاف ضروری است (ص ۲۵۷-۲۵۸).