فقه معاصر:پیش‌نویس مقصدهای شریعت (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

نکته‌ی قابل تامل آنکه در جلد، شناسنامه و مقدمه محقق، نام نویسنده اصلی کتاب ضبط نشده و تنها در پایان مقدمه مترجم نام طه جابر العلوانی به عنوان نویسنده ثبت شده است(ص۶۸).

مقصدهای شریعت، ترجمه کتاب مقاصد الشریعه نوشته دکتر طه جابر العلوانی، متفکر برجسته اهل سنت عراقی و استاد است که در حوزه فلسفه فقه و مقاصد شریعت آثار متعددی دارد. العلوانی رئیس شورای فقه آمریکا (North American Fiqh Council) و بنیانگذار آن که یکی از نهادهای مهم فقهی در آمریکای شمالی، رئیس دانشگاه علوم اسلامی و اجتماعی (SISS) در هرندن، ویرجینیا، ایالات متحده آمریکا، مؤسس و رئیس «المعهد العالمی للفکر الاسلامی» (مرکز جهانی اندیشه اسلامی) در آمریکا و استاد و پژوهشگر برجسته در دانشگاه ها بود.

این کتاب اولین پژوهش در زمینه فقه مقاصدی نیست، اما از بهترین کتب در این زمینه است که توسط سید ابوالقاسم حسینی(ژرفا) به زبان فارسی ترجمه شده و به همت پژوهشکده نظام های اسلامی: فقه و حقوق، توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۸۸ و در ۲۶۱ صفحه منتشر شده است. این پژوهش با مقدمه طولانی و پنجاه صفحه‌ای ابوالقاسم علیدوست و زیر نظر ارزیابان محمود علیدانی، ناصر قربان نیا و محمود حکمت نیا به سرانجام رسیده است.

نویسنده کتاب را در پنج فصل تدوین کرده است:

• فصل چهارم: العلوانی به پیامدهای منفی بی‌توجهی به مقاصد و اولویت‌های شریعت می‌پردازد که موجب سردرگمی، تعارض فتاوی و کاهش عقلانیت دینی می‌شود (ص۱۸۳- ۱۹۱).

کتاب «مقصدهای شریعت» نوشته دکتر طه جابر العلوانی، یکی از آثار برجسته و تأثیرگذار در حوزه فلسفه فقه و نظریه مقاصد شریعت است که جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در مطالعات معاصر فقهی و اصولی دارد. این کتاب با رویکردی نوین و تحلیلی، تلاش می‌کند تا فهم سنتی و ایستا از فقه و شریعت را به سمت رویکردی مقاصدی، پویا و منطبق با مقتضیات زمان و مکان هدایت کند، از جمله اموری که بر اهمیت و جایگاه کتاب می افزاید عبارتند از:

در مجموع، کتاب «مقاصد الشریعة» دکتر طه جابر العلوانی رویکردی نوآورانه و انتقادی به علم مقاصد شریعت دارد که تلاش می‌کند این علم را به عنوان نظامی معرفتی و تمدنی در خدمت بازسازی فقه و فرهنگ اسلامی معاصر قرار دهد و از محدودیت‌ها و موانع فکری گذشته عبور کند.

{| class="wikitable"

|+ مقایسه کتاب العلوانی با سایر نظریات مقاصد الشریعه

| روش‌شناسی || تلفیق غیب و واقعیت، وفاق بین قرائت‌های غیبی و تجربی || غالباً جدایی میان ابعاد غیبی و تجربی در فهم شریعت                     

|}

طه جابر در فصل اول به بررسی وضعیت میراث فقهی اسلام و موانع فکری و فرهنگی بازنگری در آن می‌پردازد و تأکید می‌کند برای تحول روشمند و مطلوب در فقه اسلامی، باید در میراث گذشته بازنگری کلی و همه‌جانبه صورت پذیرد(ص۸۶). او میان «وحی» و «میراث» تفاوت قائل می‌شود و روشن می‌سازد که منظور از بازاندیشی، فهم و تفسیر انسان‌های گذشته از دین و وحی است، نه خود وحی که امری ثابت و تغییرناپذیر است(ص۸۷ و ۸۸).

از دیگر نکات مهم این فصل، تأکید بر این است که بازنگری در میراث فقهی باید با رعایت اصول و مبانی قرآنی و توجه به مقاصد عالی شریعت صورت گیرد تا فقه بتواند پاسخگوی نیازهای زمانه و مسائل جدید باشد. نویسنده معتقد است که بدون این بازنگری، فقه در برابر تحولات اجتماعی و فکری معاصر ناتوان خواهد ماند و این امر به عقلانیت دینی مسلمانان آسیب می‌رساند. در ادامه به موضوعاتی چون تاثیر اسرائیلیات بر تفکر فقهی(ص۹۸)، فقه و تدبیرها و حیله های شرعی(ص۱۰۴) و رهنمودهای آیات به روش قرآن پرداخته است(ص۱۱۲).

العلوانی در این فصل به بررسی مفهوم «فقه اولویت‌ها» می‌پردازد. سؤال اصلی این است: آیا فقه اولویت‌ها علمی مستقل است یا بخشی از دانش فقه؟ نویسنده معتقد است در فرآیند استنباط احکام باید اولویت‌ها و مصالح شریعت به صورت نظام‌مند مدنظر قرار گیرند و اجتهاد باید بر اساس این اولویت‌ها انجام شود. نویسنده به نقد فقهی می‌پردازد که صرفاً به ظواهر نصوص توجه می‌کند و به اهمیت توجه به مصالح و مفاسد در اجتهاد تأکید دارد و موضوعاتی چون ماهیت موضوع، فقه اولویت ها، دانش اولویت ها، آثار بی اعتنایی به دانش اولویت ها و اقتصاد در فقه را بررسی کرده است (ص۱۲۵- ۱۴۶).

در نگاه نویسنده بیشترین چیزی که در نقش دانش و مبانی شریعت در زمان ما رواج دارد، کتاب های دوره ششم ادوار فقه است. این مرحله با سقوط بغداد در سال ۶۵۶ آغاز و تا کنون ادامه دارد که مرحله تقلیدی محض می باشد(ص۱۵۰).

العلوانی در فصل سوم موضوع «درآمدی بر فقه اقلیت‌ها؛ نظریاتی بنیادین» را مطرح و در مورد چگونگی استنباط احکام برای مسلمانانی که در جوامع غیرمسلمان زندگی می‌کنند می پردازد. وی چالش‌های فقهی، اجتماعی و سیاسی مرتبط با فقه اقلیت‌ها را بررسی می‌کند و ضرورت توسعه این حوزه فقهی را برای حفظ حقوق و مصالح اقلیت‌های مسلمان مطرح می‌سازد. این فصل شامل نظریات بنیادین و راهکارهای نوین برای پاسخ به مسائل اقلیت‌ها است که فقه باید انعطاف‌پذیر و متناسب با شرایط خاص اقلیت‌ها باشد و موضوعاتی چون فقه اقلیت ها، ضرورت اجتهاد، اصول فقه اقلیت ها و دادخواهی و عمل گرایی فعال و مثبت را مطرح کرده است (ص۱۵۵- ۱۷۸).

برنامه ریزی برای مسلمانان هر کشور، پرهیز فرزندان مسلمانان اقلیت از گرفتار شدن در بند اصطلاحات فقهی و تاریخی که ریشه در وحی ندارد مانند دار الاسلام و دار الکفر، بیان کردن حقایق زیبای اسلام توسط اقلیت های مسلمان از جمله نتایجی است که در این فصل بیان شده است(ص۱۷۸- ۱۸۱).

العلوانی در فصل چهارم، به پیامدهای منفی بی‌توجهی به مقاصد شریعت و اولویت‌ها در فقه می‌پردازد و توضیح می‌دهد که عدم توجه به این مقاصد، موجب سردرگمی، تعارض در فتاوی، کاهش کارآمدی فقه و تضعیف عقلانیت دینی می‌شود. همچنین تأثیر این بی‌توجهی بر فهم و درک مسلمانان از دین و شریعت مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل، موضوعاتی چون تبیین علت‌های احکام و اهداف اسلام، مقاصد شریعت، ترتیب اولویت‌های شرعی و آثار منفی غفلت از مقاصد و اولویت‌ها توسط نویسنده تشریح شده است (ص۱۸۳-۱۹۱).

نویسنده در فصل پنجم به معرفی سه مقصد کلان و برتر شریعت پرداخته و آنها را محور تمام مقاصد عالی قرآنی می‌داند. وی معتقد است این سه مقصد کلان از طریق استقراء در متون قرآنی و روایی استخراج شده‌اند و باید محور تمام احکام و اجتهادات شرعی قرار گیرند (ص۱۹۳-۲۴۱).