فقه معاصر:پیش‌نویس اسلام و نیازهای زمان (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''اسلام و نیازهای زمان'''، کتاب دو جلدی از مرتضی مطهری، به بررسی تطبیق اسلام با نیازهای متغیر زمان می‌پردازد. مطهری در این کتاب به مسئله اجتهاد و ضرورت آن در فهم دین و انطباق آن با شرایط زمان‌های مختلف پرداخته و معتقد است اسلام از طریق اجتهاد می‌تواند پاسخگوی نیازهای زمان‌های مختلف باشد. وی به تفاوت‌های زمان‌های مختلف و تغییراتی که در جامعه رخ می‌دهد و چگونگی سازگاری اسلام با این تغییرات اشاره کرده است. در این کتاب، نگاه او به نسبیت اخلاق، نسبیت عدالت، جبر تاریخ، احتیاج بشر به دین، نسخ احکام، خاتمیت پیامبر و نسبیت در اجتهاد، در کنار شیوه اصولی پاسخ‌گویی اسلام به چالش‌های دنیای نو بر اساس قرآن و عقل و تفقه در دین آمده است.  

این کتاب حاصل سخنرانی‌های مرتضی مطهری در سال ۱۳۴۵ش است و زبانی ساده و علمی و دارد.

عناوین اصلی جلد یک به این موضوعات اشاره دارند (به ترتیب کتاب): علت تغییر مقتضات زمان‌ها، دو نوع تغییر در زمان، جامعه در حال رشد، افراط و تفریط‌ها، راه میانه، عقل و راه اعتدال، خوارج، عوامل تصفیه فکری اسلامی، اخباری‌گری، مشروطیت، [[شئون پیامبر]] (رسالت، قضاوت و حکومت)، مقتضیات زمان، تغییرات زمان در تاریخ اسلام، اجتهاد و تفقه در دین، قاعده ملازمه، علی(ع) شخصیت همیشه تابان، نسبیت آداب، عبادت و پرستش نیاز ثابت انسان، نظریه نسبیت عدالت و رد آن، نظریه نسبیت اخلاق و رابطه‌اش با اخلاق، مسئله نسخ و خاتمیت، جبر زمان و مسئله عدالت.

عناوین اصلی جلد دو نیز به این موضوعات پرداخته است (طبق چینش کتاب): طرح اشکال و پاسخ اجمالی درباره فلسفه اجتهاد و احکام، مقام عقل در استنباط احکام اسلامی، نسبی‌بودن اجتهاد، جبر تاریخ و نیروی محرک تاریخ، جبر اقتصادی تاریخ، جامعه و تاریخ از نظر قرآن، مطلق یا نسبی‌بودن اخلاق.

* شناخت صحیح اسلام واقعی در جایگاه فلسفه اجتماعی و ایدئولوژی الهی و دستگاه سازنده فکری و اعتقادی همه‌جانبه و سعادت‌بخش.

* شناخت شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیات ناشی از تکامل علم و صنعت از پدیده‌های انحرافی و عوامل فساد و سقوط (ص۱۱).

وی اشاره دارد که گروهی از افراد و طبقات هستند که بین اسلام و مقتضیات زمان، به عدم توافق و سازگاری اعتقاد دارند و می‌گویند یا باید به اسلام و پرهیز از هر نوع نوجویی و نوگرایی گردن نهاد یا تسلیم مقتضیات متغیر زمان شد و اسلام را به عنوان پدیده‌ای متعلق به گذشته به بایگانی تاریخ سپرد (ص۱۲). مخاطب سخنانش را گروه دوم اعلام کرده و بعضی از دلایل آنها را گفته و پاسخ داده است (ص۱۲-۱۷).  

مطهری با طرح آیه عرضه امانت بر آسمان و زمین و پذیرش آن توسط انسان (سوره احزاب، آیه ۷۲) و اشاره به پرسش‌های ناشی از آن (ص۱۹-۲۱) مقصود از امانت را تکلیف و مسئولیت دانسته و اینکه فقط انسان می‌تواند این بار وظیفه را به دوش بکشد؛ چون بقیه موجودات و مخلوقات، وظایفشان را از روی اجبار و الزام انجام می‌دهند ولی انسان موجودی مختار و آزاد است و می‌تواند بر اساس تکلیفی که دارد سعادت یا شقاوت خود را انتخاب کند (ص۲۲). وی لازمه دینداری و انجام تکلیف را درک مقتضیات زمان دانسته (ص۲۳) و به تفاوت زندگی اجتماعی انسان و حیوانات اجتماعی، مانند مورچه و زنبور عسل، پرداخته که در مقابل غریزه حیوانات، به عقل و آزادی انسان و امکان ابتکار و خلاقیت او برمی‌گردد (ص۲۴-۲۶).

به گفته مطهری، قدرت عقل و ابتکار انسان، با مقتضیات زمان و تغییرات زمانه تناسب دارد و چون زمان انسان بر خلاف زمان حیوان، یکنواخت نیست، روی دوش انسان مسئولیت گذاشته شده و مکلف است (ص۲۸). همچنین در زندگی حیوانات اجتماعی، همان طور که ترقی و تکامل وجود ندارد، انحراف و سقوط وجود ندارد؛ اما در زندگی انسان‌ها امکان سقوط و انحراف هست که از دو راه اتفاق می‌افتد: یکی از راه ظلم و خارج شدن از مسیر عدات و دیگری از راه جهالت (ص۲۹).

مطهری در ادامه، به بحث آزمایش انسان (ص۳۰)، مقیاس تشخیص تغییرات خوب و بد توسط عقل (ص۳۱-۳۴)، علم آزاد و علم اسیر هوا و هوس (ص۳۵) و نظریه مدینه فاضله افلاطون (ص۳۷) اشاره دارد و در آخر این نکته را تذکر داده که نباید کلمه مقتضیات زمان ما را فریب دهد و فکر کنیم تمام تغییرات زمان صحیح است (ص۳۸).

مطهری پس از توجه دادن به وجود رشد در جامعه انسانی و نیز امت اسلامی (ص۳۹)، علت رشد مسلمین در عصر رسالت را دوری اسلام از جمود و یکنواختی (ص۴۲) دانسته است. وی به تحلیل اشتباه گوستاو لوبون اشاره دارد که اصل مساوات و عدم امتیاز نژادی و طبقاتی باعث رشد مسلیمن بوده ولی در قرون بعدی باید در حکومت و بر اساس سیاست‌ورزی، این اصل نادیده گرفته می‌شد تا رشد مسلمین پابرجا می‌ماند (ص۴۲و۴۳).  

نویسنده در ادامه به سیاست نادرست اروپایی و سوء استفاده از حقوق بشر پرداخته (ص۴۴) و از اسلام دفاع کرده که اسلام از یک سو، خشک و غیرقابل انعطاف نیست و از سوی دیگر، به بهانه مقتضیات زمان گرفتار سیاست ورزی ناحق نمی‌شود، بلکه اسلام با این سیاستمداری‌ها مبارزه می‌کند و پاسدار انسانیت و عدالت است (ص۴۵).

مطهری، ضمن اشاره به منطق قرآن و امت وسط خواندن اسلام (ص۴۷)، به موضوع و مثال‌های افراط‌کاری یا جهالت در تاریخ اسلام، مانند روشنفکری‌های افراطی خلیفه دوم (ص۴۸-۵۳) و سپس تفریط‌کاری یا جمود (ص۵۴-) پرداخته و خطر این دو حالت را متذکر شده است. وی سپس راه میانه و معتدل را در برابر راه‌های افراطی و تفریطی یا تندروری‌ها و کندروی‌ها معرفی کرده (ص۵۴) و برای افراط و تفریط در چند جلسه سخنرانی، مثال‌های تاریخی بیان کرده و شرح داده است: حرمت گوشت خوک (ص۵۶-۵۸)، زبان عربی برای اعمال مذهبی اسلام (ص۵۹-۶۱)، قیاس ابوحنیفه (ص۶۳) و مخالفت ائمه اطهار با قیاس (ص۶۷)، جریان اخباری‌گری (ص۶۸)، معتزله و اشاعره (ص۷۲) و خوارج (ص۷۳). به دلیل اهمیت بحث اخباری‌گری، تحلیل این جریان به صورت مفصل در جای دیگری از کتاب نیز آمده است (ص۸۷-۹۳).

مطهری در کتاب اسلام و نیازهای زمان درباره آلودگی‌های فکری در دنیای اسلام نیز سخن گفته و این بحث را با حدیث مشهور پیامبر در شیعه و سنی شروع کرده که فرمود که بر من زیاد دروغ بسته شده، پس سخنان من را باید بر قرآن عرضه کنید و اگر با قرآن مخالف بود از من نیست (ص۸۱). وی جریان وضع و جعل حدیث با ابتکار یهود (ص۸۲) را مثال زده و سپس قرآن و عقل را به ترتیب دو دستگاه تصفیه فکر اسلامی از آلودگی‌ها معرفی کرده و برای آن مثال‌های تاریخی زده است (ص۸۲). ایشان اسلام را به دلیل وجود قرآن و عقل، یگانه دین بدون تحریف بیان کرده است (ص۸۳-۸۶).

 

مطهری جریان اخباری‌گری را در مقابل قرآن و عقل دانسته و به برخورد اخباریان با قرآن اشاره نیز کرده است: اخباری‌ها برای اینکه به اخبار حجیت بدهند، چون نمی‌توانستند بگویند کتاب خدا ججت نیست، گفتند قرآن مقامش بالاتر از فهم بشر است و فقط ائمه آن را می‌فهمند و بس! و به همین دلیل، ظواهر قرآن حجت نیست (ص۹۲). وی از آیت‌الله سید حسین بروجردی نقل کرده که پیدایش اخباری‌گری را ناشی از فکر مادی‌گری و فلسفه حسی و تجربی در مغرب زمین می‌دانسته است و این اتفاق در زمانی افتاده که روابط ایران صفوی با دولت‌های اروپایی زیاد و شدید بوده است (ص۹۳).

مطهری، دو جریان خوارج و اخباری‌گری را شبیه هم و از جریان‌های مهم و قوی جمود فکری دانسته (ص۹۵) و برای مثال از جریانی امروزی و در روزگار ما، از جریان مشروطیت و بخش مخالفت با قانون‌گذاری و حکومت اسلام سخن گفته است (ص۹۶-۱۰۲). وی به همین مناسبت در بحث بعدی، به شئون سه‌گانه پیامبر، یعنی رسالت، قضاوت و حکومت (ص۱۰۳) و انتقال این سه مقام به امام معصوم (ص۱۰۵) پرداخته و تذکر داده است که مقام رسالت برای پیامبر، مقامی شخصی است اما دو مقام قضاوت و حکومت، کلی است و پیامبر می‌تواند این مقامات را با ذکر شرایط و ویژگی‌ها، انتقال دهد؛ مانند اینکه بفرماید هر شخصی که این صفات را داشته باشد می‌تواند قاضی باشد (ص۱۰۶).

مطهری در تحلیل دوره مشروطیت ایران و شئونات پیامبر، دو نتیجه مهم گرفته است:

# حق وضع قوانین برای بشر محفوظ است اما نه در مقابل قوانین الهی.

# مقام حکومت مانند نظر خوارج، فقط از آن خدا نیست و اسلام برای حکومت و حاکم اسلامی شرایطی را ذکر کرده است (ص۱۰۹).