فقه معاصر:پیش‌نویس مقصدهای شریعت (کتاب)

نویسنده: ابراهیم صالحی حاجی‌آبادی

مقاصد الشریعة (کتاب)
اطلاعات کتاب
نویسنده	طه جابر العلوانی
موضوع	فقه مصلحت • فلسفه فقه
سبک	استدلالی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۱۸۷
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	دار الهادی
محل نشر	بیروت
تاریخ نشر	۱۴۲۱ق
نوبت چاپ	اول
ترجمه فارسی
نام کتاب	مقصدهای شریعت
مترجم	سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)
مشخصات نشر	پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
نسخه الکترونیکی	https://digilib.feqhemoaser.com/arabic-book/مقاصد-الشريعة/

• چکیده

مقاصد الشریعة، کتابی در حوزه فقه مصلحت، تألیف طه جابر العلوانی است. نویسنده با نقد میراث فقهی سنتی و تأکید بر ضرورت بازنگری در روش‌شناسی اجتهاد، مفهوم «فقه اولویت‌ها» را معرفی می‌کند که در آن استنباط احکام باید بر اساس مقاصد و مصالح شریعت و اولویت‌بندی آنها صورت گیرد. العلوانی همچنین به اهمیت توسعه فقه اقلیت‌ها برای پاسخگویی به نیازهای مسلمانان در جوامع غیرمسلمان پرداخته و پیامدهای منفی بی‌توجهی به مقاصد شریعت را در فهم دینی و عقلانیت مسلمانان تحلیل می‌کند. نویسنده در نهایت، سه مقصد کلان و برتر شریعت یعنی یکتاپرستی (توحید)، پاک‌سازی (تزکیه) و آبادانی (عمران) را به عنوان اساس و محور تمام احکام و اهداف شریعت معرفی می‌کند. این اثر، چارچوبی نظام‌مند برای فهم و کاربرد مقاصد شریعت در عصر حاضر ارائه می‌دهد و منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به فقه معاصر و فلسفه دین است.

این کتاب را سید ابوالقاسم حسینی با عنوان مقصدهای شریعت به زبان فارسی ترجمه کرده و ابوالقاسم علیدوست بر آن مقدمه نگاشته است.

معرفی اجمالی

مقاصد الشریعه، اثر دکتر طه جابر العلوانی، کتابی در حوزه فلسفه فقه است. این اثر برای نخستین‌بار در ۱۴۲۱ق به کوشش انتشارات دار الهادی بیروت در ۱۸۷ صفحه منتشر شد.

در این کتاب صرفاً به نظریه‌پردازی بسنده نشده، بلکه نویسنده با طرح مباحثی چون «فقه اولویات» و «فقه اقلیات»، نشان می‌دهد که چگونه رویکرد مقاصدی می‌تواند برای چالش‌های نوپدید، به‌ویژه برای مسلمانان ساکن در جوامع غربی، راه‌حل‌های عملی ارائه دهد. این کتاب بخشی از پروژه فکری اصلی نویسنده، یعنی «بازسازی اندیشه اسلامی» و «اسلامی‌سازی معرفت» به‌شمار می‌آید.

نویسنده در این اثر با استناد به ادله عقلی و نقلی، شریعت را مبتنی بر مقاصد معرفی می‌کند و تلاش دارد تا فهم سنتی و ایستا از فقه و شریعت را به سمت رویکرد مقاصدی و منطبق بر مقتضیات زمان و مکان هدایت کند. العلوانی روش‌شناسی خاصی برای فهم مقاصد شریعت ارائه می‌دهد که مبتنی بر مرجعیت قرآن است. او معتقد است باید ابعاد غیبی و ماورایی دین را به واقعیت مادی و محسوس پیوند زد تا تأثیرات غیب در عالم محسوس قابل درک شود. همچنین به نظر العلوانی، میراث فقهی باید پالایش و تصحیح شود تا با قرآن منطبق و قابلیت جهانی شدن و مشارکت در فرهنگ مشترک جهانی را پیدا کند. او علم مقاصد شریعت را نه فقط ابزاری فقهی، بلکه نظام معرفتی کلی می‌داند که می‌تواند در بازسازی فقه اکبر (کلام) و اصول فقه نقش فعال داشته باشد.

ساختار

کتاب با مقدمه‌ای از عبدالجبار الرفاعی، نویسنده کتاب فلسفة الفقه و مقاصد الشریعة، آغاز شده با فهرست مطالب پایان می‌یابد. مباحث کتاب در پنج فصل سامان یافته است و مؤلف در سیری منطقی، مباحث کتاب را از آسیب‌شناسی تا ارائه راه‌حل و پیامدهای بی‌توجهی به مقاصد شریعت دنبال می‌کند.

در فصل اول به نقد و بررسی میراث فقهی پرداخته می‌شود و نویسنده موانعی را که بازنگری در میراث فقهی را دشوار ساخته‌اند، شناسایی می‌کند. فصل دوم به فقه اولویت‌ها اختصاص دارد و در آن مباحثی در زمینه تشخیص و رتبه‌بندی امور بر اساس اهمیت شرعی و مقاصدی توضیح داده می‌شود.

العلوانی در فصل سوم چگونگی استنباط احکام برای مسلمانان ساکن در جوامع غیراسلامی، و چالش‌های فقهی آن را توضیح می‌دهد. در فصل چهارم و پنجم نیز به ترتیب، پیامد‌های بی‌توجهی به مقاصد شریعت و مقاصد کلان شریعت شرح داده شده است.

نویسنده

دکتر طه جابر العلوانی (۱۹۳۵-۲۰۱۶م) از اساتید فقه اهل عراق است که در حوزه فلسفه فقه و مقاصد شریعت آثار متعددی دارد. العلوانی بنیان‌گذار و رئیس شورای فقه آمریکا (North American Fiqh Council) یکی از نهادهای مهم فقهی در آمریکای شمالی، رئیس دانشگاه علوم اسلامی و اجتماعی (SISS) در ایالات متحده آمریکا، مؤسس و رئیس «المعهد العالمی للفکر الاسلامی» در آمریکا و استاد و پژوهشگر برجسته در دانشگاه‌ها بود. «التوحید و التزکیة و العمران» و «مدخل الی فقه الاقلیات» از دیگر آثار او در حوزه فقه معاصر به‌شمار می‌آیند.

فقه و میراث؛ برخی به سود وی و برخی در برابر وی

طه جابر در فصل اول به بررسی وضعیت میراث فقهی اسلام و موانع بازنگری در آن می‌پردازد و تأکید می‌کند برای تحول مطلوب در فقه اسلامی، باید در میراث گذشته بازنگری همه‌جانبه صورت پذیرد (ص۲۱). او با فرق‌گذاشتن میان «وحی» و «میراث» روشن می‌سازد که منظورش از بازاندیشی، بازنگری در تفسیر انسان‌های گذشته از دین و وحی است، نه بازنگری در وحی که امری ثابت و تغییرناپذیر است (ص۲۳-۲۴). او با استناد به شواهدی از فقه اهل‌سنت، ضرورت ارزیابی و بازبینی این میراث را نشان می‌دهد و بر تاریخ‌مندی اندیشه اسلامی و روشمندی معرفت قرآنی تأکید دارد (ص۲۸-۳۴).

العلوانی در ادامه به تأثیر منفی اسرائیلیات بر شکل‌گیری بخشی از میراث تفسیری و حدیثی اشاره کرده (ص۳۴-۴۰)، حیل شرعی را که به دنبال راه‌هایی برای دورزدن ظاهر احکام است، مصداق بارز انحراف از روح و مقاصد شریعت می‌شمارد (ص۴۰-۴۷). او سپس به نمونه‌هایی که شایسته بازنگری هستند اشاره می‌کند. نویسنده معتقد است بدون این بازنگری، فقه در برابر تحولات اجتماعی و فکری معاصر ناتوان خواهد ماند و این امر به عقلانیت دینی مسلمانان آسیب می‌رساند (ص۵۰-۶۰).

فقه اولویت‌ها یا دانش اولویت‌ها؟

العلوانی پس از آسیب‌شناسی میراث فقهی، فقه اولویت‌ها را به عنوان ابزاری برای احیای رویکرد مقاصدی معرفی می‌کند. او معتقد است در فرآیند استنباط احکام باید اولویت‌ها و مصالح شریعت به صورت نظام‌مند در نظر گرفته شوند و اجتهاد باید بر اساس این اولویت‌ها انجام شود. در نگاه نویسنده فقه اولویت‌ها، شناخت احکام، اعمال شرعی و اعتقادات را در بر می‌گیرد و منظور از فقه اکبر، فقه شناخت تمام این مسائل است (ص۶۶). نویسنده برای توضیح اهمیت فقه اولویت‌ها، تاریخچه مختصری از جنبش‌های اصلاح‌طلبی فقیهان در کشورهای مختلف را گزارش می‌کند و معتقد است فقه اولویت‌ها با انعطاف‌پذیری خود می‌تواند مسائل پیچیده اسلامی را به فقه اکبر رهنمون شود و اندیشه‌ای باز را جایگزین فقه اصغر و اندیشه بسته آن کند (ص۶۷-۷۵).

مؤلف پس از برشمردن آثار بی‌توجی به فقه اولویت‌ها (ص۷۸-۸۲) رسالت اسلام را رسالتی جهانی می‌داند و با برشمردن ویژگی‌های شریعت اسلام، معتقد است برای جهان‌شمولی اسلام باید از محدوده عمل و ظاهر عبور کرد تا به حوزه حقیقتی رسید که حقایق بنیادین دارد (ص۸۳-۸۴). وی در ادامه با اشاره به آیات و روایاتی که از توجه بیش از حد به فقه نهی کرده‌اند، نقش اولویت‌ها را در جلوگیری از این زیاده‌روی شرح می‌دهد (ص۸۵-۹۰). العلوانی در فصل چهارم کتاب نیز به صورت تفصیلی‌تر، پیامدهای منفی بی‌توجهی به مقاصد شریعت و اولویت‌ها در فقه را می‌شمارد و توضیح می‌دهد که توجه‌نکردن به این مقاصد، به جمود، تحجر، تفرقه، گسست میان نظر و عمل می‌انجامد و در مواجهه با چالش‌های زمانه، ناتوانی را در پی دارد (ص۱۲۳-۱۳۱).

درآمدی بر فقه اقلیت‌ها؛ نظریاتی بنیادین

طه جابر در فصل سوم کارآمدی رویکرد فقه مقاصدی و فقه اولویت‌ها را در تبیین فقه اقلیت‌ها نمایش می‌دهد. به گفته نویسنده، فقه اقلیت‌ها نوعی فقه است که فقه جمیعت محدودی را که ویژ‌گی‌ها و مصالح خاصی دارند (مانند مسلمانانی که در کشورهای غربی زندگی می کنند) لحاظ می‌کند. به نظر او، فقیهِ این رشته باید در برخی دانش‌های اجتماعی و نیز در رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل آگاهی داشته باشد (ص97).

نویسنده پس از برشمردن دلایل عبور از فقه سنتی (ص100-102)، برای به‌کارگیری درست از فقه اقلیت‌ها اصولی را برمی‌شمارد، اصولی مانند دقت به هدفمندی قرآن و اعتراف با ناکارآمدی فقه سنتی در پاسخ به احکام مربوط به اقلیت‌ها (ص102-106). او با طرح پرسش‌های بنیادین در حوزه فقه اقلیت‌ها (پرسش‌هایی مثل چیستی حقیقت همزیستی میان اعضای جامعه و چگونگی ایجاد یا گسیتختگی فرهنگی میان اقلیت‌ها و اکثریت) پاسخ به آنها را برای رسیدن به حکم صحیح در این حوزه لازم می‌داند (ص106-109). او با بررسی برخی آیات قرآن (ص109-114) و برخی نمونه‌های تاریخی از صدر اسلام (ص115) نتایجی را به دست آورده که برخی از آنها، عبارت‌اند از: لزوم برنامه‌ریزی برای حضور مسلمانان در کشورهای دیگر به لحاظ حضوری مستمر و دائمی و نه موقّتی، پرهیز اقلیت‌های مسلمان از اصطلاحات فقهی و تاریخی که ریشه در وحی ندارد، مانند دار الاسلام و دار الکفر، و لزوم مشارکت فعال در اجتماعات سیاسی و اجتماعی مردم (ص118-120).

مقاصد شرعی برتر و حاکم: یکتاپرستی، پاک‌سازی و آبادانی

نویسنده در فصل پنجم به معرفی سه مقصد کلان و برتر شریعت (یکتاپرستی، پاکسازی و عمران) پرداخته و آنها را محور تمام مقاصد عالی قرآنی می‌داند. وی معتقد است این سه مقصد کلان از طریق استقراء در متون قرآنی و روایی استخراج شده‌اند و باید محور تمام احکام و اجتهادات شرعی قرار گیرند. او در این فصل ۲۵ نکته را درباره مقاصد شرعی برتر توضیح می‌دهد (ص135-184)، از جمله سنت و روش پیامبر(ص) همان تطبیق عملی قرآن بر مقاصد برتر است که با توجه به این نکته هزاران روایت صحیحی که از پیامبر نقل شده، فهمیده می‌شود (ص136)، و مقاصد برتر همانند مبانی قانونی است و در سایه آن، ارتباط جزئیات با کلیات محقق می‌شود (ص139). او در ادامه دلیل مقدم‌شدن مقاصد شریعت بر احکام تکلیفی را توضیح می‌دهد (ص173).

ترجمه کتاب به زبان فارسی

ترجمه فارسی از کتاب مقاصد الشریعة

کتاب مقاصد الشریعة را سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) به زبان فارسی ترجمه کرده و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۸۸ش، در ۲۶۱ صفحه منتشر نموده است. ابوالقاسم علیدوست بر این ترجمه، مقدمه‌ای مفصل نگاشته است. او ابتدای به تبیین رابطه شریعت و اهداف کلان آن می‌پردازد و با استناد به حکمت خدا معتقد است، شارع در تشریع مقررات، مقصد یا مقاصدی را دنبال می‌کند (ص۱۴). وی با تمسک به شماری از آیات، روایات و دیدگاه برخی فقها، مقاصد شریعت را توضیح داده، تفاوت آن را با علل و حکمت‌های خاص احکام شرح می‌دهد (ص۱۴-۱۹). علیدوست به نقش مقاصد در فهم و استنباط فقهی اشاره می‌کند و اهمیت توجه به این مقاصد را در مواجهه با مسائل و نیازهای معاصر برجسته ساخته، آن را راه‌حلی برای چالش‌های روز معرفی می‌کند (ص۱۹-۲۳).

علیدوست در ارتباط با قاعده‌انگاشتن مقاصد و سندانگاری ادله مبین مقاصد پنج اندیشه و روش فقهی برشمرده و برای توضیح این دیدگاه‌ها، عبارت فقیهان شیعه و سنی، و روایات متناسب با آنها را بیان کرده است:

1. نص‌بسند: بر اساس این دیدگاه از به‌کارگیری مقاصد شریعت به عنوان منبع یا راهنمای استنباط احکام خودداری شده، تنها به نصوص شرعی بسنده می‌شود (ص۲۴-۲۸).
2. نص‌محور با گرایش به مقاصد: در این رویکرد فقیه در استنباط احکام، به قرآن و سنت به‌عنوان منبع اصلی استناد می‌کند، اما در تفسیر این نصوص به اهداف شریعت نیز توجه دارد (ص۲۸-۳۲).
3. نص‌پذیر و مقاصدمحور: صاحبان این اندیشه، با پذیرش ادله و نصوص شرعی به عنوان اسناد اجتهاد، به مقاصد کلی شرع توجه بیشتری دارند و معتقدند نصوص شرعی، متأخر از مقاصد است و مفسر آن نیست (ص۳۲-۳۴).
4. مقاصدبسند: در این رویکرد مقاصد شریعت نه فقط به‌عنوان تفسیر یا ملاک فهم نصوص، بلکه به عنوان منبع و مبنای اصلی استنباط احکام شناخته می‌شوند. علیدوست صاحبان این نظریه را ناآشنایان به اصول اجتهاد می‌خواند (ص۳۴-۴۱).
5. نص‌بسند با توجه به مقاصد: در این رویکرد، فقیه قرآن و سنت را محور اصلی استنباط احکام قرار می‌دهد، اما آنها را با نظارت و توجه به مقاصد کلان شریعت تحلیل می‌کند. علیدوست این دیدگاه را برگزیده است (ص۴۳-۴۷).