فقه زنان: تفاوت میان نسخهها
صفحهای تازه حاوی «{{نویسنده |نویسنده = مهدی شجریان |نویسنده۲ = |نویسنده۳ = |گردآوری = |ویراستار۱ = |ویراستار۲ = |ویراستار۳ = }} * '''چکیده''' '''فقه زنان''' بهعنوان یکی از بخشهای دانش فقه و شاخهای نوپدید با رویکردی اجتماعی، مسئلهمحور و انتقادی به بررسی حقوق و احکا...» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
* '''چکیده''' | * '''چکیده''' | ||
'''فقه زنان''' | '''فقه زنان''' از فقههای مضاف و شاخهای نوپدید در دانش فقه است که با رویکردی اجتماعی، مسئلهمحور و انتقادی به بررسی حقوق و احکام مرتبط با زنان در ابواب مختلف فقه اسلامی میپردازد. ریشههای فقه زنان اگرچه به فقه سنتی شیعه بازمیگردد، اما صورتبندی معاصر آن تفاوتی اساسی با سنت گذشته دارد. در دورههای پیشین، توجه به مسائل زنان عمدتاً در قالب گردآوری احکام اختصاصی آنان و با هدف تسهیل آموزش تکالیف شرعی صورت میگرفت. این آثار، با وجود اهمیت تاریخی، فاقد نگاه تحلیلی به چرایی تمایزات، پیامدهای اجتماعی آنها و نسبت این احکام با تحولات زمانه بودند. | ||
تحول بنیادین فقه زنان در دوران معاصر، در بستر مواجهه فقه با مدرنیته و تغییرات عمیق اجتماعی رخ داده است. در این دوره، تمایزات فقهی میان زن و مرد که پیشتر در سطح سؤال باقی میماند، به مسئلهای اجتماعی با آثار حقوقی، فرهنگی و سیاسی بدل شده است. مسئلهمند شدن احکام زنان، ناشی از چند عامل کلیدی است: نخست، کاهش توان اقناعی برخی پاسخهای فقه سنتی برای نسل جدید و ناهماهنگی آنها با تجربه زیسته زنان در جهان جدید؛ دوم، ظهور مسائل مستحدثه در حوزههایی مانند پزشکی نوین، فناوریهای تولیدمثل و تحولات اقتصادی؛ و سوم، نقش رسانهها و فضای عمومی در برجستهسازی این مسائل و تبدیل آنها به دغدغهای اجتماعی. | تحول بنیادین فقه زنان در دوران معاصر، در بستر مواجهه فقه با مدرنیته و تغییرات عمیق اجتماعی رخ داده است. در این دوره، تمایزات فقهی میان زن و مرد که پیشتر در سطح سؤال باقی میماند، به مسئلهای اجتماعی با آثار حقوقی، فرهنگی و سیاسی بدل شده است. مسئلهمند شدن احکام زنان، ناشی از چند عامل کلیدی است: نخست، کاهش توان اقناعی برخی پاسخهای فقه سنتی برای نسل جدید و ناهماهنگی آنها با تجربه زیسته زنان در جهان جدید؛ دوم، ظهور مسائل مستحدثه در حوزههایی مانند پزشکی نوین، فناوریهای تولیدمثل و تحولات اقتصادی؛ و سوم، نقش رسانهها و فضای عمومی در برجستهسازی این مسائل و تبدیل آنها به دغدغهای اجتماعی. | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
== چیستی == | == چیستی == | ||
فقه زنان ازجمله فقههای مضاف است که به تبیین حقوق و احکام مرتبط با زنان در ابواب مختلف فقه اسلامی با رویکردی اجتماعی و مسئلهمحور میپردازد. توجه به مسائل زنان، سابقهای دیرینه در فقه شیعه دارد. علاوه بر طرح مباحث مرتبط در کتب فقهی عمومی، در میان قدما، آثاری مستقل با هدف گردآوری احکام شرعی بانوان نگاشته شده است؛ نظیر کتاب «احکام النساء» تألیف شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق)، که با هدف گردآوری مجموعهای مختصر برای تسهیل دسترسی زنان به احکام ویژه خود تألیف شده است.<ref>مفید، أحکام النساء، ص۱۴-۱۵.</ref> این سنت تألیفی در دورههای بعد نیز با آثاری چون «عَقْدُ الْکِسَاءِ فِی فِقْهِ الْنِّسَاءِ» اثر علی بن حسین کربلایی (متوفای ۱۱۳۶ق) ادامه یافت که آن را به فرمان پادشاه وقت | فقه زنان ازجمله فقههای مضاف است که به تبیین حقوق و احکام مرتبط با زنان در ابواب مختلف فقه اسلامی با رویکردی اجتماعی و مسئلهمحور میپردازد. توجه به مسائل زنان، سابقهای دیرینه در فقه شیعه دارد. علاوه بر طرح مباحث مرتبط در کتب فقهی عمومی، در میان قدما، آثاری مستقل با هدف گردآوری احکام شرعی بانوان نگاشته شده است؛ نظیر کتاب «احکام النساء» تألیف شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق)، که با هدف گردآوری مجموعهای مختصر برای تسهیل دسترسی زنان به احکام ویژه خود تألیف شده است.<ref>مفید، أحکام النساء، ص۱۴-۱۵.</ref> این سنت تألیفی در دورههای بعد نیز با آثاری چون «عَقْدُ الْکِسَاءِ فِی فِقْهِ الْنِّسَاءِ» اثر علی بن حسین کربلایی (متوفای ۱۱۳۶ق) ادامه یافت که آن را به فرمان پادشاه وقت نگاشت.<ref>کربلایی، عقدالکساء فی فقه النساء، ص۲۶-۲۷.</ref> این آثار معمولا دارای ویژگیهای مشترکی بودند: موضوعشان احکام اختصاصی زنان بود، هدفشان تسهیل یادگیری این احکام بود، به فلسفه و چرایی تمایزات نمیپرداختند و این احکام را بهعنوان یک چالش اجتماعی تحلیل نمیکردند. | ||
در دوران معاصر و تحت تأثیر مواجهه فقه با مدرنیته، این حوزه از «فقه فردی» به «فقه اجتماعی» تحول یافته است. تمایزات فقهی میان زن و مرد که از عصر شارع همواره مورد «سؤال» بودهاند،<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۶، ص۹۳-۹۶.</ref> اکنون به «مسئله» تبدیل شدهاند.<ref>زارعی و همکاران، «فقه و شکلگیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورتبندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۱۸.</ref> تفاوت این دو مفهوم کلیدی است؛ «سؤال» پرسشی شخصی و بسیط در برابر یک امر مجهول است که غایت آن تبدیل جهل به علم است. اما «مسئله» امری اجتماعی، پیچیده و «حادثه یا وضعیتی است که بیتوجهی به آن میتواند زمینهساز بروز یک خسارت و توجه به آن بسترساز کسب منفعت باشد».<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹.</ref> مسئله در حیات اجتماعی شکل میگیرد و نپرداختن به آن، پیامدهای گستردهای به دنبال خواهد داشت. | در دوران معاصر و تحت تأثیر مواجهه فقه با مدرنیته، این حوزه از «فقه فردی» به «فقه اجتماعی» تحول یافته است. تمایزات فقهی میان زن و مرد که از عصر شارع همواره مورد «سؤال» بودهاند،<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۶، ص۹۳-۹۶.</ref> اکنون به «مسئله» تبدیل شدهاند.<ref>زارعی و همکاران، «فقه و شکلگیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورتبندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۱۸.</ref> تفاوت این دو مفهوم کلیدی است؛ «سؤال» پرسشی شخصی و بسیط در برابر یک امر مجهول است که غایت آن تبدیل جهل به علم است. اما «مسئله» امری اجتماعی، پیچیده و «حادثه یا وضعیتی است که بیتوجهی به آن میتواند زمینهساز بروز یک خسارت و توجه به آن بسترساز کسب منفعت باشد».<ref>دشتی، روش تحقیق مسئله محور راهبردگرا، ص۴۹.</ref> مسئله در حیات اجتماعی شکل میگیرد و نپرداختن به آن، پیامدهای گستردهای به دنبال خواهد داشت. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
* نخست، ناتوانی برخی پاسخهای فقه سنتی در اقناع عقلانی نسل جدید و ناهمسازی آنها با موقعیتهای «زیسته» کنشگران در دنیای مدرن؛<ref>زارعی و همکاران، «فقه و شکلگیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورتبندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۱۸ و ۳۲۴.</ref> | * نخست، ناتوانی برخی پاسخهای فقه سنتی در اقناع عقلانی نسل جدید و ناهمسازی آنها با موقعیتهای «زیسته» کنشگران در دنیای مدرن؛<ref>زارعی و همکاران، «فقه و شکلگیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورتبندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۱۸ و ۳۲۴.</ref> | ||
* دوم، پیدایش مسائل | * دوم، پیدایش مسائل مستحدثه در حوزههای پزشکی، اجتماعی و اقتصادی؛<ref>(زارعی و همکاران، «فقه و شکلگیری مسائل زنان در بافت مدرن؛ صورتبندی مفهومی از مسائل نوپدید زنان در استفتائات»، ص۳۴۳-۳۴۹.</ref> | ||
* سوم، نقشآفرینی رسانهها و فناوریهای نوین در برجستهسازی | * سوم، نقشآفرینی رسانهها و فناوریهای نوین در برجستهسازی این مسائل و تبدیل آنها به یک دغدغه اجتماعی.<ref>شجریان، «فناوریهای نوین و گسترش مطالبات عدالت جنسیتی؛ چالشها و راهکارها»، ص۷-۱۰.</ref> | ||
=== تفاوت فقه خانواده و فقه زنان === | |||
فقه زنان و فقه خانواده دو مقوله نزدیک و در عین حال متمایز هستند. تمایز اصلی این دو در کانون تمرکز آنهاست. فقه خانواده با نگاهی کلنگر، «نهاد خانواده» را به عنوان یک نظام واحد در نظر گرفته و هدف غایی آن استحکام این نهاد است. در مقابل، فقه زنان با نگاهی خردنگر، بر «زن» به عنوان یک فرد مستقل تمرکز دارد و با رویکردی غالباً انتقادی و بازاندیشانه، به دنبال کشف و تبیین حقوق فردی و اجتماعی او و بازخوانی احکام مشهور است.<ref>مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص۸۱.</ref> | فقه زنان و فقه خانواده دو مقوله نزدیک و در عین حال متمایز هستند. تمایز اصلی این دو در کانون تمرکز آنهاست. فقه خانواده با نگاهی کلنگر، «نهاد خانواده» را به عنوان یک نظام واحد در نظر گرفته و هدف غایی آن استحکام این نهاد است. در مقابل، فقه زنان با نگاهی خردنگر، بر «زن» به عنوان یک فرد مستقل تمرکز دارد و با رویکردی غالباً انتقادی و بازاندیشانه، به دنبال کشف و تبیین حقوق فردی و اجتماعی او و بازخوانی احکام مشهور است.<ref>مهریزی، «چیرگی سنت بر فضای مطالعات دینی زنان»، ص۸۱.</ref> | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۶: | ||
=== حقوق خانواده === | === حقوق خانواده === | ||
حقوق و تکالیف زنان در محیط خانواده، یکی از محورهای گسترده فقه معاصر زنان است. مسائلی چون [[نابرابری در ارث]]، [[حق حضانت فرزندان]] پس از طلاق، حق یکطرفه مرد در طلاق، مفاهیم نشوز و تمکین و حدود آن، [[ریاست مرد بر خانواده]] (قوامیت) و [[خروج زن از منزل|جواز یا عدم جواز خروج زن از منزل بدون اذن شوهر]]، همگی از موضوعات کانونی در پژوهشهای فقهی معاصر درباره مسائل زنان هستند. | حقوق و تکالیف زنان در محیط خانواده، یکی از محورهای گسترده فقه معاصر زنان است. مسائلی چون [[نابرابری در ارث]]، [[حق حضانت|حق حضانت فرزندان]] پس از طلاق، حق یکطرفه مرد در طلاق، مفاهیم نشوز و تمکین و حدود آن، [[ریاست مرد بر خانواده]] (قوامیت) و [[خروج زن از منزل|جواز یا عدم جواز خروج زن از منزل بدون اذن شوهر]]، همگی از موضوعات کانونی در پژوهشهای فقهی معاصر درباره مسائل زنان هستند. | ||
=== مسائل اجتماعی و سیاسی === | === مسائل اجتماعی و سیاسی === | ||
حضور گسترده زنان در عرصههای عمومی و تصدی مشاغل اجتماعی-سیاسی، از مهمترین چالشهای فقه معاصر است. در حالی که فقه سنتی غالباً بر نقش خانهداری زنان تأکید داشت، فقه معاصر با این پرسش روبروست که حدود و ثغور مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان چیست. مسائلی مانند [[برابری دیه زن و مرد]]، [[شهادت زن در دادگاه]]، [[تقلید از زن|جواز یا عدم جواز مرجعیت دینی زنان]]، [[قضاوت زنان|تصدی مقام قضاوت]]، [[مناصب سیاسی زنان|امکان ریاست جمهوری و سایر مناصب عالی حکومتی]] و حتی مسائل جزئیتری مانند حضور زنان در ورزشگاهها و موتورسواری و دوچرخهسواری آنان در معابر عمومی، | حضور گسترده زنان در عرصههای عمومی و تصدی مشاغل اجتماعی-سیاسی، از مهمترین چالشهای فقه معاصر است. در حالی که فقه سنتی غالباً بر نقش خانهداری زنان تأکید داشت، فقه معاصر با این پرسش روبروست که حدود و ثغور مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان چیست. مسائلی مانند [[برابری دیه زن و مرد]]، [[شهادت زن در دادگاه]]، [[تقلید از زن|جواز یا عدم جواز مرجعیت دینی زنان]]، [[قضاوت زنان|تصدی مقام قضاوت]]، [[مناصب سیاسی زنان|امکان ریاست جمهوری و سایر مناصب عالی حکومتی]] و حتی مسائل جزئیتری مانند حضور زنان در ورزشگاهها و موتورسواری و دوچرخهسواری آنان در معابر عمومی، ازجمله موضوعاتی است که در پژوهشهای فقهی معاصر مورد توجه قرار گرفتهاند. | ||
=== احکام عبادی === | === احکام عبادی === | ||
هرچند برخی احکام عبادی در فقه زنان را کمتر محل بحث شمردهاند؛<ref>علویتبار، «نواندیشی دینی و فقه زنان»، ص۳۶.</ref> اما این بهمعنای نادیده گرفتن کامل این حوزه نیست. مثلا احکام عبادی دارای کارکردهای اجتماعی که در جهان معاصر به چالش کشیده شدهاند، در فقه زنان مورد توجه هستند. برای نمونه، تعدادی از پژوهشگران، رویکرد سنتی مبنی بر مطلوبیت پرهیز زنان از حضور در اجتماعات و در نتیجه عبادات جمعی را نقد میکنند | هرچند برخی احکام عبادی در فقه زنان را کمتر محل بحث شمردهاند؛<ref>علویتبار، «نواندیشی دینی و فقه زنان»، ص۳۶.</ref> اما این بهمعنای نادیده گرفتن کامل این حوزه نیست. مثلا احکام عبادی دارای کارکردهای اجتماعی که در جهان معاصر به چالش کشیده شدهاند، در فقه زنان مورد توجه هستند. برای نمونه، تعدادی از پژوهشگران، رویکرد سنتی مبنی بر مطلوبیت پرهیز زنان از حضور در اجتماعات و در نتیجه عبادات جمعی را نقد میکنند و معتقدند که این عبادات در جهان معاصر کارکردهای مهم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز یافتهاند و محروم کردن زنان از این ظرفیت، نوعی «محرومیت مضاعف» برای آنان به شمار میرود. آنان همچنین ممنوعیت امامت زنان برای مردان را به چالش میکشند و با استناد به نظر برخی فقهای معاصر چون [[آیتالله منتظری]]،<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج۱، ص۳۶۱.</ref> بیان میکنند که دلیل معتبر روایی برای این منع وجود ندارد.<ref>شفیعی و همکاران، «خوانش انتقادی رویکرد فقه سنتی به حقوق زنان (مبانی و چالشها)»، ص۱۳۹-۱۴۰.</ref> | ||
=== مسائل مستحدثه === | === مسائل مستحدثه === | ||