فقه معاصر:پیش‌نویس شبیه‌سازی انسان در آینه فقه (کتاب)
محمود صادقی
| شبیه سازی انسان در آینه فقه | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | سیدمحسن مرتضوی |
| موضوع | فقه پزشکی |
| سبک | گزارشی- تحلیلی، فقه استدلالی |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۲۳۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۵ش |
| نوبت چاپ | اول |
- چکیده
شبیه سازی انسان در آیینه فقه اثر سید محسن مرتضوی، به بررسی فقهی مسئله شبیه‌سازی انسان و حیوان پرداخته و شامل چهار بخش و ده فصل است. در بخش نخست، مفاهیمی همچون روش‌های تولید، فواید و زیان‌های شبیه‌سازی انسان تعریف شده و دلایل فقهی حرمت یا جواز این عمل مورد بحث قرار گرفته است. از جمله دلایل مخالفان، تشبه به خالق و تغییر در خلقت الهی است که نویسنده با رد این دلایل، معتقد است شبیه‌سازی همواره موجب از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده می‌شود و اختلال در نظام اجتماعی را به دنبال دارد؛ از این رو، آن را حرام می‌داند.
در بخش دوم، احکام تکلیفی و وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن، از جمله طهارت، نجاست و مالکیت اعضای شبیه‌سازی‌شده بررسی شده است. نویسنده با رد برخی دیدگاه‌ها، جواز شبیه‌سازی اعضا را پذیرفته و تأکید دارد که اعضای شبیه‌سازی‌شده پس از پیوند به بدن، پاک محسوب می‌شوند. درباره مالکیت این اعضا، وی بر این باور است که انسان مالک اعضای بدن خود نیست و خرید و فروش آنها جایز نیست، اما هبه مشروط امکان‌پذیر است.
بخش سوم به موضوع همزادسازی اختصاص دارد. در این قسمت، مراحل همزادسازی و احکام تکلیفی و وضعی آن بررسی می‌شود. نویسنده اشاره می‌کند که جداسازی سلول شکافته‌شده از رحم، انتقال آن به رحم دیگر و از بین بردن سلول‌ها، بسته به شرایط، ممکن است حرام یا جایز باشد. همچنین، احکام مربوط به نسبت طفل همزادسازی‌شده با والدین نیز در این بخش مطرح شده است. بخش چهارم به شبیه‌سازی حیوانات می‌پردازد و احکام تکلیفی و وضعی آن، از جمله نسبت حیوان شبیه‌سازی‌شده با سایر حیوانات و مسائل مربوط به مالکیت و خرید و فروش حیوانات شبیه‌سازی‌شده را بررسی می‌کند. نویسنده در این بخش، شبیه‌سازی حیوانات را جایز می‌داند.
معرفی و گزارش ساختار کتاب
کتاب «شبیه‌سازی انسان در آینه فقه» اثری به زبان فارسی است که به بررسی شبیه‌سازی انسان و حیوان از منظر فقهی می‌پردازد. این کتاب توسط سید محسن مرتضوی در سال ۱۳۹۵ شمسی از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم منتشر شده است.
این کتاب شامل چهار بخش و ده فصل است. مرتضوی در فصل اول بخش نخست، به تعریف مفاهیم پایه‌ای (ص۱۷)، روش‌های تولید (ص۲۱)، فواید (ص۲۲) و زیان‌های شبیه‌سازی انسان (ص۲۴) می‌پردازد. فصل دوم از همین بخش، دلایل و احکام شبیه‌سازی انسان (ص۳۱) و دیدگاه‌های فقها در این زمینه (ص۶۷) را بررسی می‌کند. در این فصل همچنین، احکام وضعی و تکلیفی مرتبط با شبیه‌سازی انسان از جمله مسائل نسب و هویت (ص۷۲)، دین (ص۸۶)، نفقه (ص۹۴)، خرید و فروش سلول‌ها (ص۹۵) و نظرات فقها در مورد نسب فرزند شبیه‌سازی‌شده (ص۸۵) مطرح شده است.
در بخش دوم، مباحث مربوط به احکام تکلیفی (ص۱۰۹) و احکام وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن انسان، از جمله طهارت، نجاست (ص۱۱۷) و مالکیت عضو شبیه‌سازی‌شده (ص۱۱۹)، بررسی می‌شود. بخش سوم کتاب به موضوع همزادسازی (ص۱۲۵-۱۲۸) اختصاص دارد و در آن، احکام تکلیفی (ص۱۳۱) و وضعی (ص۱۴۳) این فرآیند مورد بحث قرار می‌گیرد. در نهایت، در بخش چهارم نویسنده به بررسی شبیه‌سازی حیوانات (ص۱۷۷) و احکام تکلیفی (ص۱۸۳) و وضعی آن (ص۱۹۵) می‌پردازد.
احکام تکلیفی شبیه سازی انسان
مولف بیان می‌کند که شبیه‌سازی انسان به معنای تولید مثل از طریق سلول غیرجنسی است که منجر به ایجاد نسخه‌ای مشابه با اصل می‌شود، بدون نیاز به تلقیح سلول‌های جنسی زن و مرد. (ص۱۹) او در این زمینه دو دیدگاه را مطرح می‌کند: عده‌ای آن را حرام می‌دانند و برخی از فقها به جواز آن قائل هستند. (ص۳۲) او هفت دلیل برای حرمت شبیه‌سازی ذکر می‌کند، از جمله اینکه شبیه‌سازی نوعی تشبه به خالق است (ص۳۲)، مصداق تغییر در خلقت الهی محسوب می‌شود (ص۳۳)، تمایز و تفاوت بین انسان‌ها را از میان برمی‌دارد (ص۳۸)، قانون طبیعی فرزندآوری از طریق ترکیب سلول‌های جنسی زن و مرد را نقض می‌کند (ص۴۲) و نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده را از بین می‌برد (ص۴۹).
نویسنده تأکید می‌کند که از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده از مهم‌ترین دلایل مخالفان شبیه‌سازی است. به باور این افراد، شریعت برای حفظ نسب اهمیت ویژه‌ای قائل است، اما شبیه‌سازی این اصل را نقض کرده و انسان‌هایی را به وجود می‌آورد که هیچ ارتباطی با والدین خود ندارند (ص۴۹). این گروه به احادیثی همچون وجوب نگه داشتن عده زنان برای جلوگیری از مخلوط شدن نطفه‌ها (ص۵۰) و روایات حرمت زنا برای حفظ نسب و هویت فرزندان (ص۵۱) استناد می‌کنند. برخی از فقهای شیعه مانند جواد تبریزی و ناصر مکارم شیرازی (ص۵۵) و اکثر علمای اهل سنت (ص۵۴ و ۵۷-۵۹) با استناد به این دلیل، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند. مرتضوی همه هفت دلیل حرمت شبیه‌سازی انسان را رد می‌کند (ص۵۶).
نگارنده پس از بررسی دلایل حرمت و رد آنها بیان می‌کند که برخی فقها به دلایلی همچون ایجاد اختلال در نظام اجتماعی به دلیل شباهت زیاد فرزند شبیه‌سازی‌شده با صاحب سلول غیرجنسی (زن یا مرد)، و مشکلاتی که در ازدواج، خرید و فروش، قضاوت و موارد مشابه به وجود می‌آید، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند (ص۵۹). این شباهت زیاد ممکن است باعث شود افراد محرم با فرد شبیه‌سازی‌شده اشتباه گرفته شوند یا در معاملات، هویت مشتری یا فروشنده مشخص نباشد (ص۶۰). همچنین، شبیه‌سازی می‌تواند منجر به از بین رفتن نهاد ازدواج و خانواده شود، زیرا انسان‌ها بدون نیاز به ازدواج صاحب فرزند می‌شوند (ص۶۴). از دیگر پیامدهای منفی شبیه‌سازی، پیری زودرس و بروز بیماری‌های ژنتیکی است (ص۶۵-۶۵). افزون بر این، در برخی موارد، شبیه‌سازی انسان با اعمال حرامی مانند لمس و نگاه به بدن نامحرم همراه است (ص۶۶).
سیدمحسن مرتضوی پس از بررسی دلایل حرمت و رد آنها بیان می‌کند که شبیه‌سازی انسان به دلیل از بین رفتن نسبت و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده و همچنین به همراه داشتن مشکلات اجتماعی و فرهنگی متعدد، حرام است (ص۶۷ و ۷۱). وی در ادامه به فتاوای فقهای شیعه مانند سیستانی (ص۶۷)، تبریزی (ص۶۸)، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی (ص۶۹) که شبیه‌سازی انسان را حرام دانسته‌اند، اشاره می‌کند.
احکام وضعی شبیه سازی انسان
سیدمحسن مرتضوی در صفحه ۷۱ تا ۱۰۵ احکام وضعی شبیه سازی انسان را مطرح می‌کند که در ادامه به اختصار بیان می‌شود.
نسب و هویت فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که باید نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده مشخص شود. آیا صاحب سلول غیرجنسی می‌تواند پدر محسوب شود؟ به اعتقاد او، عرفاً پدر به کسی گفته می‌شود که صاحب سلول جنسی (اسپرم) باشد؛ بنابراین، انسانی که از سلول غیرجنسی او فرزندی شبیه‌سازی شود، پدر نامیده نمی‌شود (ص۷۲).
نویسنده در خصوص انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به مادر، دو دیدگاه را مطرح می‌کند: برخی صاحب تخمک را مادر می‌دانند و برخی دیگر، صاحب رحم را مادر می‌شمارند. به گفته وی، بر اساس مبنای ما، صاحب رحم مادر محسوب می‌شود؛ بنابراین، انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به زنی که فرزند در رحم او رشد می‌کند، مجاز است (ص۷۴-۷۵).
پس از آنکه نویسنده، انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر را رد کرد و مادر بودن صاحب رحم را تأیید نمود، برخی احکام وضعی را مطرح می‌کند:
- محرم شدن دختر شبیه سازی شده با شوهر صاحب رحم
نویسنده بیان می‌کند که اگر سلول تلقیح‌شده در رحم زنی قرار گیرد، آن زن، مادر فرزند شبیه‌سازی‌شده محسوب می‌شود. در صورتی که این فرزند دختر باشد، با شوهر زنی که سلول در رحم او رشد کرده، محرم خواهد بود (ص۷۶).
- صاحب رحم، مادر رضاعی است
به نظر نویسنده، اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده از صاحب تخمک یا زنی که فرزند در رحم او رشد کرده به اندازه‌ای که در فقه برای مادر رضاعی شدن مشخص شده شیر بخورد، با او محرم می‌شود (ص۷۷).
- حرمت ازدواج با فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی معتقد است چونکه انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده با پدر و مادر منتفی است؛ بنابراین ازدواج زن و شوهر با این فرزند جایز است (ص۷۹).
- ارث بردن فرزند شبیه سازی شده
نگارنده بر این باور است که اگر انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر منتفی باشد، فرزند از آنان ارث نمی‌برد (ص۷۹). اما اگر انتساب و رابطه فرزند با زن و مرد پذیرفته شود، فرزند در صورتی از پدر و مادر ارث می‌برد که در زمان حیات آنان متولد شده باشد (ص۸۰). در صورتی که سلول تلقیح‌شده در آزمایشگاه نگهداری شود و پس از مرگ مورّث (کسی که ارثی برای دیگران گذاشته باشد) در رحم زنی قرار گیرد و متولد شود، فرزند شبیه‌سازی‌شده از مورّث ارث نخواهد برد (ص۸۳).
- سیادت فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی می‌گوید اگر صاحب سلول غیرجنسی سید و هاشمی باشد، در مورد سیادت فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او معتقد است که برای سیادت، باید انتساب فرزند به پدر ثابت شود؛ اما چون فرزند شبیه‌سازی‌شده نسبتی با پدر ندارد، سیادت نیز منتفی است (ص۸۳-۸۴).
دین و مذهب فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که درباره دین فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او می‌گوید اگر انتساب فرزند به پدر یا مادر پذیرفته شود، دین او تابع پدر یا مادر مسلمانش خواهد بود (ص۸۷). اما در صورتی که رابطه فرزند با والدین منتفی باشد، فرزند شبیه‌سازی‌شده نه مسلمان محسوب می‌شود و نه کافر (ص۸۸) و احکامی مانند وجوب حفظ جان، حرمت قتل، اذیت کردن یا تصرف در اموال او، درباره وی اجرا نمی‌گردد (ص۹۱).
مرتد شدن فرزند شبیه سازی شده
نویسنده مطرح می‌کند که اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده پس از بلوغ کافر شود، آیا مرتد فطری[۱] است یا مرتد ملّی[۲]؟ به گفته او، اگر انتساب کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر ثابت شود، در صورت کفر، می‌توان او را مرتد فطری دانست (ص۹۲). اما از آنجا که نسبت او با والدین مسلمان منتفی است، در صورت کفر، نمی‌توان او را مرتد فطری به شمار آورد (ص۹۴).
نفقه و مخارج فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که اگر انتساب شرعی کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر اثبات شود، پدر موظف است نفقه و هزینه‌های او را بپردازد. اما در صورتی که رابطه او با والدین تأیید نشود، پرداخت نفقه الزامی نیست. (ص۹۴) همچنین نمی‌توان با دلیل وجوب نجات جان مسلمان به او نفقه داد، زیرا مسلمان بودن او منتفی است. با این حال، اگر حکومت اسلامی به دلایلی مانند حفظ نژاد انسانی خاص یا اهداف دیگر اقدام به شبیه‌سازی کند، هزینه‌های او باید از بیت‌المال تأمین شود. (ص۹۵) درباره حضانت فرزند شبیه‌سازی‌شده نیز نویسنده می‌گوید که اگر انتساب شرعی او به والدین اثبات شود، حق حضانت تا دو سالگی برای مادر محفوظ خواهد بود (ص۹۵).
خرید و فروش سلول‌های تلقیح شده و طفل شبیه سازی شده
یکی از احکام وضعی که نویسنده به آن پرداخته، خرید و فروش سلول‌های تلقیح شده است. به نظر وی، ایرادات متعددی بر خرید و فروش این سلول‌ها وارد است؛ از جمله اینکه چون شارع عملیات شبیه‌سازی را ممنوع کرده و این امر غرض شرعی ندارد (ص۹۷)، معامله آن جایز نیست. در عوض، باید این امر به شکل هبه مشروط انجام شود؛ به این معنا که زن و مرد در قبال صرف‌نظر کردن از حق اختصاصی خود، مبلغی دریافت کنند. (ص۹۸) همچنین، خرید و فروش طفل شبیه‌سازی شده نیز مجاز نیست؛ چرا که هیچ‌کس نمی‌تواند مالک یک موجود زنده شود (ص۹۸-۹۹).
اجاره رحم برای حمل جنین شبیه سازی شده
از دیگر احکام مرتبط با شبیه‌سازی، اجاره رحم زنی برای رشد سلول تلقیح‌شده است. (ص۹۹) نویسنده بیان می‌کند این معامله سه اشکال وارد است: نخست، عمل و منفعت مورد اجاره باید مباح باشد، در حالی که شبیه‌سازی انسان حرام است. (ص۱۰۰-۱۰۱) دوم، عمل مورد اجاره باید برای اجاره‌کننده منفعت عقلایی داشته باشد، اما در این نوع معامله، چون صاحب سلول غیرجنسی و تخمک والدین طفل محسوب نمی‌شوند، منفعتی برای آنها ندارد. (ص۱۰۱-۱۰۲) سوم، اجاره رحم نباید با حقوق دیگران تعارض داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر زنی رحم خود را برای رشد طفل شبیه‌سازی‌شده اجاره دهد، شوهر او در مدت حاملگی از حقوق جنسی خود محروم یا محدود می‌شود. (ص۱۰۲-۱۰۳) با توجه به این اشکالات، اجاره رحم جایز نیست (ص۹۹-۱۰۳).
حفظ جنین شبیه سازی شده در رحم
مولف بیان می‌کند، آیا حفظ جنین در رحم زن واجب است و انجام اعمالی که جان جنین را به خطر می‌اندازد حرام محسوب می‌شود؟ به نظر او، با توجه به اینکه انتساب شرعی فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر مشخص نیست، بنابراین حفظ جان جنین پس از دمیده شدن روح در بدن، واجب نیست (ص۱۰۴). مرتضوی نیز می‌نویسد، حفظ نطفه و علقه واجب نیست، اما از بین بردن نطفه و اسقاط آن نیز جایز نمی‌باشد (ص۱۰۵).
احکام تکلیفی و وضعی شبیه سازی اعضای انسان
سید محسن مرتضوی در فصل اول بخش دوم به بررسی احکام تکلیفی شبیه‌سازی اعضای بدن پرداخته است (ص۱۰۹). او دو دیدگاه در این زمینه مطرح می‌کند: گروهی شبیه‌سازی اعضای بدن را حرام می‌دانند و گروهی دیگر آن را جایز می‌شمارند (ص۱۱۰). نویسنده با ارائه دلایل مخالفان و رد آنها (ص۱۱۰-۱۱۵)، جواز شبیه‌سازی اعضای بدن را می‌پذیرد (ص۱۱۵).
در فصل دوم بخش دوم، نویسنده به احکام وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن مانند طهارت، نجاست و مالکیت عضو شبیه‌سازی‌شده می‌پردازد (ص۱۱۷). او بیان می‌کند که اگر عضو شبیه‌سازی‌شده از اجزای ظاهری باشد، نجس است؛ اما پس از پیوند و تبدیل شدن به بخشی از بدن، پاک محسوب می‌شود (ص۱۱۸) و نماز خواندن با آن بدون اشکال است (ص۱۱۸-۱۱۹).
به گفته نویسنده، در مورد مالکیت و خرید و فروش اعضای شبیه‌سازی‌شده دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی معتقدند که صاحب سلول مالک آن است و می‌تواند عضو شبیه‌سازی‌شده را بفروشد (ص۱۱۹). اما مرتضوی این نظر را رد کرده و بیان می‌کند که انسان مالک اعضای بدن خود نیست، بلکه این اعضا امانتی الهی هستند؛ بنابراین حق خرید و فروش آنها را ندارد. او معتقد است که تنها می‌توان هبه مشروط انجام داد، به این معنا که فرد متقاضی عضو، مبلغی به صاحب عضو پرداخت کند به شرط آنکه صاحب عضو از حق اختصاص خود صرف‌نظر کند (ص۱۱۹-۱۲۰). همچنین، برخی از فقها مانند تبریزی، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی، شبیه‌سازی اعضای بدن را جایز می‌دانند (ص۱۲۰-۱۲۱).
احکام تکلیفی و وضعی همزاد سازی انسان
مولف در فصل اول بخش سوم به تعریف همزاد سازی انسان پرداخته (ص۱۲۵) و سپس ۸ فایده آن را ذکر می‌کند. (ص۱۲۸) مرتضوی در فصل دوم بخش سوم، احکام تکلیفی همزاد سازی انسان را بیان می‌کند. (ص۱۳۱) به گفته وی، برای همزاد سازی سه مرحله وجود دارد که هر کدام حکم تکلیفی خاصی دارد که در ادامه ذکر می شود:
جداسازی سلول تلقیح شده و بیرون آوردن آن از رحم
به گفته نویسنده، در فرایند خارج کردن سلول شکافته‌شده از رحم، ممکن است به سایر سلول‌ها آسیب برسد یا آنها از بین بروند؛ بنابراین، هر عملی که منجر به نابودی پیدایش انسان شود، حرام است؛ لذا جداسازی سلول شکافته‌شده از رحم زن نیز جایز نیست. برخی روایات نیز این موضوع را تأیید می‌کنند. (ص۱۳۲) مرتضوی بیان می‌کند که اگر علم به حدی پیشرفت کند که از آسیب یا نابودی سایر سلول‌ها جلوگیری شود، انجام عملیات جداسازی سلول‌ها بدون اشکال خواهد بود. (ص۱۳۳)
انتقال سلول جدا شده از رحم به رحم زن دیگری
مولف بیان می‌کند که در فرآیند انتقال سلول شکافته‌شده به رحم زن دیگر، سه حالت قابل تصور است:
- اگر صاحب رحم، همسر دیگر صاحب سلول غیرجنسی باشد: مولف معتقد است که انتقال سلول غیرجنسی شوهر به رحم همسر دیگرش مجاز است (ص۱۳۴).
- اگر صاحب رحم، یکی از زنان محرم صاحب سلول غیرجنسی باشد: مرتضوی بیان می‌کند که انتقال سلول به رحم یکی از زنان محرم شوهر، مانند خواهر یا مادر، حرام است. زیرا بر اساس برخی روایات،[۳] انتقال نطفه به رحم غیرهمسر جایز نیست (ص۱۳۴). همچنین این عمل ممکن است باعث شود که یک نفر چند عنوان پیدا کند؛ مثلاً صاحب رحم هم مادر محسوب شود و هم عمه، و صاحب سلول غیرجنسی نیز هم پدر باشد و هم دایی (ص۱۳۵).
- اگر صاحب رحم، هیچ رابطه نسبی با صاحب سلول غیرجنسی نداشته باشد: نگارنده این حالت را به‌عنوان مصداق انتقال نطفه شوهر به رحم غیرهمسر در نظر گرفته و آن را حرام اعلام می‌کند. (ص۱۳۶) مرتضوی، در هر سه حالت، لمس و نگاه نامحرم مطرح است، مگر زمانی که این عمل توسط شوهر صورت گیرد (ص۱۳۶).
از بین بردن سلول‌های جدا شده از رحم
سیدمحسن مرتضوی بر این باور است که از بین بردن سلول‌هایی که از رحم جدا شده و در آزمایشگاه نگهداری می‌شوند، جایز است؛ زیرا آنچه در روایات حرام شمرده شده، نابود کردن نطفه در داخل رحم است. اما در اینجا سلول‌ها خارج از رحم از بین می‌روند (ص۱۴۱). البته برخی معتقدند که چون این سلول‌ها قابلیت تبدیل شدن به جنین را دارند، نابودی آنها حرام است (ص۱۳۸).
احکام تکلیفی و وضعی شبیه سازی حیوان
مولف در فصل سوم بخش سوم به احکام وضعی همزاد سازی پرداخته است.
نسبت طفل همزاد سازی شده با پدر و مادر
مولف در این قسمت به بررسی نسبت طفل همزاد سازی شده با پدر، مادر، خواهر و برادر پرداخته است:
- نسبت طفل همزاد سازی شده با پدر
نویسنده معتقد است که برای اثبات پدری، تولد از سلول جنسی معیار است. اما در اینجا طفل از تلقیح سلول غیرجنسی با تخمک ایجاد و متولد شده است؛ بنابراین، رابطه فرزند و پدری با صاحب سلول غیرجنسی برقرار نمی‌شود (ص۱۴۴).
- نسبت طفل همزاد سازی شده با مادر
مرتضوی بیان می‌کند که اگر سلول تلقیح‌شده به رحم همان زنی که تخمک از او گرفته شده منتقل شود، عنوان مادری بر او صدق می‌کند و طفل همزادسازی‌شده فرزند او محسوب می‌شود (ص۱۴۵). اما اگر صاحب رحم، فردی غیر از صاحب تخمک باشد، چند ملاک برای تعیین مادر وجود دارد: ملاک مادری، صاحب رحم بودن است (ص۱۴۶)؛ صاحب تخمک، مادر است (ص۱۵۶)؛ صاحب رحم باید صاحب تخمک نیز باشد (ص۱۵۸) و ملاک چهارم این است که هر یک از صاحب رحم و صاحب تخمک مادر تلقی می‌شوند (ص۱۵۹).
مولف با نقد و بررسی ملاک‌های چهارگانه، معتقد است مادر کسی است که صاحب رحم بوده و فرزند از او متولد شده باشد (ص۱۶۳). وی برای اثبات این ادعا به لغت، فهم عرفی (ص۱۴۶)، آیات قران همچون آیه ۲ سوره لقمان، آیه ۱۵ سوره احقاف و آیه ۳۲ سوره نجم و همچنین برخی روایات (ص۱۴۸-۱۴۹) استناد کرده و باور دارد ملاک مادری، حمل و ولادت از آن زن است. (ص۱۴۶-۱۴۷) برخی فقهای شیعه از جمله سید ابوالقاسم خویی (ص۱۵۵) و جواد تبریزی (ص۱۵۶) نیز صاحب رحم را مادر می‌دانند.
نسبت خواهری و برادری بین اطفال همزاد سازی شده
نگارنده در این قسمت از کتاب به بررسی رابطه خواهری و برادری میان فرزندان حاصل از همزادسازی پرداخته است. (ص۱۶۳) وی بیان می‌کند که به دلیل تولد این فرزندان از سلول‌های غیرجنسی، رابطه پدری برای آنان قابل اثبات نیست؛ بنابراین نمی‌توان رابطه خواهری و برادری را نیز برایشان ثابت کرد. (ص۱۶۴) مرتضوی اظهار می‌دارد که اگر این کودکان از یک رحم متولد شده باشند، رابطه خواهری و برادری مادری میان آنان ثابت می‌شود؛ اما در صورتی که از رحم‌های مختلف به دنیا آمده باشند، از نظر مادری نیز رابطه‌ای میانشان وجود ندارد (ص۱۶۴) و در نتیجه می‌توانند با یکدیگر ازدواج کنند (ص۱۶۵).
احکام استثناء شده بحث نَسَب
- مادر رضاعی شدن صاحب رحم
طبق گفته نویسنده، اگر زنی با رعایت شرایط شرعی (ص۱۶۵-۱۶۶) به کودک حاصل از همزادسازی شیر دهد، به عنوان مادر رضاعی او شناخته شده و این امر موجب محرمیت می‌شود. اما در صورتی که فقط کودک را به دنیا بیاورد، محرمیتی ایجاد نخواهد شد (صفحه ۱۶۶).
- ارث بردن طفل همزاد سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که اگر نسبت فرزند حاصل از همزادسازی با پدر و مادر اثبات شود و کودک پیش از فوت آنان متولد شود، وی از پدر و مادر خود ارث خواهد برد (ص۱۶۶-۱۶۷).
- حرمت ازدواج با طفل همزاد سازی شده
نویسنده اشاره می‌کند که به دلیل عدم اثبات نسبت عرفی و شرعی کودک حاصل از همزادسازی با پدر و مادر، دلیلی برای حرمت ازدواج با این کودک وجود ندارد (ص۱۶۸-۱۶۹).
خرید و فروش سلول‌های تلقیحی برای همزاد سازی
نویسنده در این قسمت به احکام خرید و فروش سلول‌های تلقیحی و کودک همزادسازی‌شده پرداخته و اظهار می‌کند که با توجه به اشکالات متعدد (ص۱۶۹-۱۷۱)، خرید و فروش سلول‌های تلقیحی جایز نیست. همچنین او بر این باور است که خرید و فروش کودک همزادسازی‌شده نیز حرام است؛ زیرا انسان آزاد نمی‌تواند به مالکیت کسی درآید (ص۱۷۱).
اجاره رحم برای همزاد سازی
نویسنده معتقد است به دلایلی مانند حرمت همزادسازی و ناسازگاری اجاره رحم با حقوق شوهر، اجاره رحم برای فرایند همزادسازی جایز نیست (ص۱۷۲).
پرداخت دیه برای سلول‌های تلقیحی
مرتضوی بیان می‌کند که بر اساس دلایل نقلی و دیدگاه‌های فقهای شیعه، از بین بردن سلول‌های تلقیحی که در رحم قرار دارند، جایز نیست (ص۱۷۳). بنابراین، هر اقدامی که منجر به نابودی آنها شود نیز غیرمجاز است و دیه آن بیست دینار شرعی تعیین شده است (ص۱۷۴).
شبیه‌سازی حیوانات
مولف در فصل اول بخش چهارم، تاریخچه شبیه‌سازی حیوانات در جهان و ایران (ص۱۷۷) و کاربردهای آن را ذکر کرده است. (ص۱۸۱)
احکام تکلیفی شبیه‌سازی حیوانات
مرتضوی در فصل دوم از بخش چهارم به بررسی احکام تکلیفی شبیه‌سازی حیوانات پرداخته است. وی بیان می‌کند که بر اساس دیدگاه فقهای شیعه (ص۱۹۱ و ۱۹۲) و اکثر علمای اهل سنت (ص۱۹۲ و ۱۹۳)، شبیه‌سازی حیوانات جایز است. با این حال، برخی از فقهای اهل سنت شبیه‌سازی حیوانات را حرام می‌دانند (ص۱۸۴). او بر این باور است که دلایل ارائه‌شده برای حرمت شبیه‌سازی حیوانات، همان دلایلی است که برای حرمت شبیه‌سازی انسان در بخش اول (ص۳۲-۳۸) مطرح شده است (ص۱۸۴).
احکام وضعی شبیه‌سازی حیوانات
نویسنده در فصل سوم از بخش چهارم کتاب به بررسی احکام وضعی حیوانات شبیه‌سازی‌شده پرداخته است.
- مالکیت حیوان شبیه‌سازی شده
مرتضوی بر این باور است که در فقه امامیه مالکیت حیوان به مادری که حیوان از او متولد شده است، وابسته است. بنابراین، اگر سلول تلقیحی در رحم حیوانی قرار گیرد، مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده متعلق به صاحب حیوان مادّه خواهد بود (ص۱۹۶). اما اگر سلول غیرجنسی با تخمک در آزمایشگاه تلقیح شده و حیوان متولد شود، مالک آن کسی است که سلول غیرجنسی از حیوان او گرفته شده است؛ درحالی‌که نسبت به تخمک، فقط غرامت و ضمان مطرح می‌شود (ص۱۹۹).
- طهارت و نجاست حیوان شبیه‌سازی شده
به گفته نویسنده، اگر حیوان شبیه‌سازی‌شده از سلول غیرجنسی حیوان حلال‌گوشت تولید شود و اسم همان حیوان بر آن صدق کند، گوشت آن نیز حلال است (ص۱۹۹-۲۰۰). همچنین، می‌توان گوسفند، گاو یا شتر شبیه‌سازی‌شده را قربانی کرد یا به‌عنوان کفاره پرداخت نمود (ص۲۰۲). اما اگر حیوان شبیه‌سازی‌شده از سلول غیرجنسی حیوان نجس‌العین یا حرام‌گوشت تولید شده باشد، آن حیوان نجس بوده و گوشتش نیز نجس خواهد بود (ص۱۹۹-۲۰۰).
- خرید و فروش حیوان شبیه‌سازی شده
به اعتقاد نویسنده، اگر مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده پذیرفته شود، خرید و فروش آن نیز صحیح خواهد بود. اما در صورتی که مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده مورد قبول نباشد، مالک فقط می‌تواند در برابر صرف‌نظر کردن از حق خود، مبلغی دریافت کند (ص۲۰۲).
پانویس
منابع
- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافی، على‌اكبر غفارى، و محمد آخوندى، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.