فقه معاصر:پیش‌نویس شبیه‌سازی انسان در آینه فقه (کتاب)
محمود صادقی
| شبیه‌سازی انسان در آینه فقه | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | سیدمحسن مرتضوی |
| موضوع | فقه پزشکی |
| سبک | گزارشی- تحلیلی، فقه استدلالی |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۲۳۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۵ش |
| نوبت چاپ | اول |
- چکیده
شبیه‌سازی انسان در آیینه فقه اثر سید محسن مرتضوی به‌طور جامع به مسأله شبیه‌سازی پرداخته است. شبیه‌سازی انسان و حیوان یکی از موضوعات پیچیده و چالش‌برانگیز در عرصه فقه و علم است که نیازمند بررسی‌های دقیق و عمیق می‌باشد. این کتاب برگرفته از دروس خارج مسائل مستحدثه حسین شوپایی است. در بخش نخست، نویسنده به تعریف شبیه‌سازی و مفاهیم مرتبط با آن می‌پردازد. شبیه‌سازی به معنای تولید یک موجود زنده با استفاده از اطلاعات ژنتیکی موجود است. مرتضوی در این راستا به بررسی فواید و زیان‌های شبیه‌سازی می‌پردازد و دلایل فقهی حرمت یا جواز این عمل را مورد بحث قرار می‌دهد. وی با استناد به آیات و روایات، به انتقادات مخالفان شبیه‌سازی اشاره کرده و به این نتیجه می‌رسد که این عمل می‌تواند منجر به اختلال در نظام اجتماعی، از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده و همچنین ایجاد مشکلات اخلاقی و اجتماعی گردد.
در بخش دوم، احکام تکلیفی و وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن بررسی می‌شود. نویسنده جواز شبیه‌سازی اعضا را پذیرفته و تأکید می‌کند که اعضای شبیه‌سازی‌شده پس از پیوند به بدن پاک محسوب می‌شوند. همچنین، در مورد مالکیت این اعضا، مرتضوی بر این باور است که انسان مالک اعضای بدن خود نیست و خرید و فروش آنها جایز نیست، اما هبه مشروط ممکن است. این نکته حائز اهمیت است که شبیه‌سازی اعضا می‌تواند در مواردی نظیر پیوند اعضا و درمان بیماری‌ها، مفید واقع شود.
بخش سوم به همزادسازی اختصاص دارد. در این بخش، مراحل همزادسازی و احکام آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. مرتضوی به شرایطی که جداسازی سلول و انتقال آن ممکن است حرام یا جایز باشد، اشاره می‌کند و احکام مربوط به نسبت طفل همزادسازی‌شده با والدین را نیز مطرح می‌سازد. این موضوع به‌ویژه در زمینه نسب و هویت اجتماعی طفل شبیه‌سازی‌شده اهمیت دارد و نیازمند تأمل فقهی عمیق‌تری است.
بخش چهارم به شبیه‌سازی حیوانات می‌پردازد. نویسنده شبیه‌سازی حیوانات را جایز دانسته و مسائل مربوط به مالکیت و خرید و فروش این حیوانات را تحلیل می‌کند. در اینجا، مرتضوی به تأثیرات اقتصادی و اجتماعی شبیه‌سازی حیوانات نیز اشاره می‌کند و بر این باور است که شبیه‌سازی می‌تواند به بهبود نژادها و افزایش تولید محصولات دامی کمک کند.
اثر سید محسن مرتضوی به‌طور جامع و دقیق به بررسی ابعاد فقهی و فنی شبیه‌سازی انسان و حیوان می‌پردازد و با ارائه دلایل مستدل، سعی در تبیین مواضع فقهی در این زمینه دارد.
معرفی و گزارش ساختار کتاب
کتاب «شبیه‌سازی انسان در آینه فقه» اثری به زبان فارسی است که به بررسی شبیه‌سازی انسان و حیوان از منظر فقهی می‌پردازد. این کتاب توسط سید محسن مرتضوی در سال ۱۳۹۵ شمسی از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم منتشر شده است. اصل کتاب برگرفته از دروس خارج مسائل مستحدثه حسین شوپایی است که نویسنده مطالب رو مرتب و بازنویسی کرده است.
این کتاب شامل چهار بخش و ده فصل است. مرتضوی در فصل اول بخش نخست، به تعریف مفاهیم پایه‌ای (ص۱۷)، روش‌های تولید (ص۲۱)، فواید (ص۲۲) و زیان‌های شبیه‌سازی انسان (ص۲۴) می‌پردازد. فصل دوم از همین بخش، دلایل و احکام شبیه‌سازی انسان (ص۳۱) و دیدگاه‌های فقها در این زمینه (ص۶۷) را بررسی می‌کند. در این فصل همچنین، احکام وضعی و تکلیفی مرتبط با شبیه‌سازی انسان از جمله مسائل نسب و هویت (ص۷۲)، دین (ص۸۶)، نفقه (ص۹۴)، خرید و فروش سلول‌ها (ص۹۵) و نظرات فقها در مورد نسب فرزند شبیه‌سازی‌شده (ص۸۵) مطرح شده است.
در بخش دوم، مباحث مربوط به احکام تکلیفی (ص۱۰۹) و احکام وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن انسان، از جمله طهارت، نجاست (ص۱۱۷) و مالکیت عضو شبیه‌سازی‌شده (ص۱۱۹)، بررسی می‌شود. بخش سوم کتاب به موضوع همزادسازی (ص۱۲۵–۱۲۸) اختصاص دارد و در آن، احکام تکلیفی (ص۱۳۱) و وضعی (ص۱۴۳) این فرایند مورد بحث قرار می‌گیرد. در نهایت، در بخش چهارم نویسنده به بررسی شبیه‌سازی حیوانات (ص۱۷۷) و احکام تکلیفی (ص۱۸۳) و وضعی آن (ص۱۹۵) می‌پردازد.
شبیه‌سازی انسان
احکام تکلیفی شبیه‌سازی انسان
سید محسن مرتضوی در کتاب خود بیان می‌کند که شبیه‌سازی انسان به معنای تولید مثل از طریق سلول غیرجنسی است که منجر به ایجاد نسخه‌ای مشابه با اصل می‌شود، بدون نیاز به تلقیح سلول‌های جنسی زن و مرد (ص۱۹). او در این زمینه دو دیدگاه مختلف را مطرح می‌کند: برخی آن را حرام می‌دانند، در حالی‌که گروهی از فقها به جواز آن قائل هستند (ص۳۲). مرتضوی هفت دلیل برای حرمت شبیه‌سازی انسان ذکر می‌کند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: شبیه‌سازی نوعی تشبه به خالق است (ص۳۲)، مصداق تغییر در خلقت الهی محسوب می‌شود (ص۳۳)، تمایز و تفاوت‌های طبیعی بین انسان‌ها را از بین می‌برد (ص۳۸)، قانون طبیعی فرزندآوری از طریق ترکیب سلول‌های جنسی زن و مرد را نقض می‌کند (ص۴۲) و نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده را از بین می‌برد (ص۴۹).
نویسنده تأکید می‌کند که از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده از مهم‌ترین دلایل مخالفان شبیه‌سازی است. به باور این افراد، شریعت برای حفظ نسب اهمیت ویژه‌ای قائل است، اما شبیه‌سازی این اصل را نقض کرده و انسان‌هایی را به وجود می‌آورد که هیچ ارتباطی با والدین خود ندارند (ص۴۹). این گروه به احادیثی استناد می‌کنند که بر لزوم حفظ عده زنان برای جلوگیری از مخلوط شدن نطفه‌ها (ص۵۰) و همچنین روایاتی که حرمت زنا را برای حفظ نسب و هویت فرزندان تأکید دارند (ص۵۱). برخی از فقهای شیعه مانند جواد تبریزی و ناصر مکارم شیرازی (ص۵۵) و اکثریت علمای اهل سنت (ص۵۴ و ۵۷–۵۹) با استناد به همین دلایل، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند. در مقابل، مرتضوی تمامی هفت دلیل حرمت شبیه‌سازی را رد می‌کند (ص۵۶).
نگارنده پس از بررسی این دلایل، بیان می‌کند که برخی از فقها به دلایلی چون ایجاد اختلال در نظام اجتماعی، به دلیل شباهت زیاد فرزند شبیه‌سازی‌شده با صاحب سلول غیرجنسی (زن یا مرد)، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند. این شباهت می‌تواند باعث شود که افراد محرم با فرد شبیه‌سازی‌شده اشتباه گرفته شوند یا هویت افراد در معاملات و تعاملات اجتماعی مبهم گردد (ص۶۰). همچنین، شبیه‌سازی می‌تواند منجر به از بین رفتن نهاد ازدواج و خانواده شود، چرا که انسان‌ها بدون نیاز به ازدواج صاحب فرزند می‌شوند (ص۶۴). دیگر پیامدهای منفی شبیه‌سازی شامل پیری زودرس و بروز بیماری‌های ژنتیکی است (ص۶۵–۶۶). علاوه بر این، در برخی موارد شبیه‌سازی انسان با اعمال حرامی مانند لمس یا نگاه به بدن نامحرم همراه است (ص۶۶).
مرتضوی در انتهای بحث چنین نتیجه می‌گیرد که شبیه‌سازی انسان به دلیل از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده و مشکلات اجتماعی و فرهنگی متعدد، حرام است (ص۶۷ و ۷۱). وی همچنین به فتاوای فقهای شیعه مانند آیت‌الله سیستانی (ص۶۷)، آیت‌الله تبریزی (ص۶۸)، آیت‌الله شبیری زنجانی و آیت‌الله مکارم شیرازی (ص۶۹) اشاره می‌کند که شبیه‌سازی انسان را حرام دانسته‌اند.
احکام وضعی شبیه‌سازی انسان
سیدمحسن مرتضوی در صفحه ۷۱ تا ۱۰۵ احکام وضعی شبیه‌سازی انسان را مطرح می‌کند که در ادامه به اختصار بیان می‌شود.
نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی بیان می‌کند که باید نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده مشخص شود. او معتقد است که صاحب سلول غیرجنسی نمی‌تواند پدر محسوب شود. به اعتقاد او، عرفاً پدر به کسی گفته می‌شود که صاحب سلول جنسی (اسپرم) باشد؛ بنابراین، انسانی که از سلول غیرجنسی او فرزندی شبیه‌سازی شود، پدر نامیده نمی‌شود (ص۷۲).
نویسنده در خصوص انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به مادر، دو دیدگاه را مطرح می‌کند: برخی صاحب تخمک را مادر می‌دانند و برخی دیگر، صاحب رحم را مادر می‌شمارند. به گفته وی، بر اساس مبنای ما، صاحب رحم مادر محسوب می‌شود؛ بنابراین، انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به زنی که فرزند در رحم او رشد می‌کند، مجاز است (ص۷۴–۷۵).
پس از آنکه نویسنده انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر را رد کرد و مادر بودن صاحب رحم را تأیید نمود، برخی احکام وضعی را مطرح می‌کند:
محرم شدن دختر شبیه‌سازی‌شده با شوهر صاحب رحم
نویسنده بیان می‌کند که اگر سلول تلقیح‌شده در رحم زنی قرار گیرد، آن زن، مادر فرزند شبیه‌سازی‌شده محسوب می‌شود. در صورتی که این فرزند دختر باشد، با شوهر زنی که سلول در رحم او رشد کرده، محرم خواهد بود (ص۷۶).
صاحب رحم، مادر رضاعی است
به نظر نویسنده، اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده از صاحب تخمک یا زنی که فرزند در رحم او رشد کرده به اندازه‌ای که در فقه برای مادر رضاعی شدن مشخص شده شیر بخورد، با او محرم می‌شود (ص۷۷).
حرمت ازدواج با فرزند شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی معتقد است چونکه انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده با پدر و مادر منتفی است؛ بنابراین ازدواج زن و شوهر با این فرزند جایز است (ص۷۹).
ارث بردن فرزند شبیه‌سازی‌شده
نگارنده بر این باور است که اگر انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر منتفی باشد، فرزند از آنان ارث نمی‌برد (ص۷۹). اما اگر انتساب و رابطه فرزند با زن و مرد پذیرفته شود، فرزند در صورتی از پدر و مادر ارث می‌برد که در زمان حیات آنان متولد شده باشد (ص۸۰). در صورتی که سلول تلقیح‌شده در آزمایشگاه نگهداری شود و پس از مرگ مورّث (کسی که ارثی برای دیگران گذاشته باشد) در رحم زنی قرار گیرد و متولد شود، فرزند شبیه‌سازی‌شده از مورّث ارث نخواهد برد (ص۸۳).
سیادت فرزند شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی می‌گوید اگر صاحب سلول غیرجنسی سید و هاشمی باشد، در مورد سیادت فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او معتقد است که برای سیادت، باید انتساب فرزند به پدر ثابت شود؛ اما چون فرزند شبیه‌سازی‌شده نسبتی با پدر ندارد، سیادت نیز منتفی است (ص۸۳–۸۴).
دین و مذهب فرزند شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی بیان می‌کند که درباره دین فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او می‌گوید اگر انتساب فرزند به پدر یا مادر پذیرفته شود، دین او تابع پدر یا مادر مسلمانش خواهد بود (ص۸۷). اما در صورتی که رابطه فرزند با والدین منتفی باشد، فرزند شبیه‌سازی‌شده نه مسلمان محسوب می‌شود و نه کافر (ص۸۸) و احکامی مانند وجوب حفظ جان، حرمت قتل، اذیت کردن یا تصرف در اموال او، درباره وی اجرا نمی‌گردد (ص۹۱).
مرتد شدن فرزند شبیه‌سازی‌شده
نویسنده مطرح می‌کند که اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده پس از بلوغ کافر شود، آیا مرتد فطری است یا مرتد ملّی؟ به گفته او، اگر انتساب کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر ثابت شود، در صورت کفر، می‌توان او را مرتد فطری دانست (ص۹۲). اما از آنجا که نسبت او با والدین مسلمان منتفی است، در صورت کفر، نمی‌توان او را مرتد فطری به شمار آورد (ص۹۴).
نفقه و مخارج فرزند شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی بیان می‌کند که اگر انتساب شرعی کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر اثبات شود، پدر موظف است نفقه و هزینه‌های او را بپردازد. اما در صورتی که رابطه او با والدین تأیید نشود، پرداخت نفقه الزامی نیست (ص۹۴). همچنین نمی‌توان با دلیل وجوب نجات جان مسلمان به او نفقه داد، زیرا مسلمان بودن او منتفی است. با این حال، اگر حکومت اسلامی به دلایلی مانند حفظ نژاد انسانی خاص یا اهداف دیگر اقدام به شبیه‌سازی کند، هزینه‌های او باید از بیت‌المال تأمین شود (ص۹۵). درباره حضانت فرزند شبیه‌سازی‌شده نیز نویسنده می‌گوید که اگر انتساب شرعی او به والدین اثبات شود، حق حضانت تا دو سالگی برای مادر محفوظ خواهد بود (ص۹۵).
خرید و فروش سلول‌های تلقیح‌شده و طفل شبیه‌سازی‌شده
یکی از احکام وضعی که نویسنده به آن پرداخته، خرید و فروش سلول‌های تلقیح‌شده است. به نظر وی، ایرادات متعددی بر خرید و فروش این سلول‌ها وارد است؛ از جمله اینکه چون شارع عملیات شبیه‌سازی را ممنوع کرده و این امر غرض شرعی ندارد (ص۹۷)، معامله آن جایز نیست. در عوض، باید این امر به شکل هبه مشروط انجام شود؛ به این معنا که زن و مرد در قبال صرف‌نظر کردن از حق اختصاصی خود، مبلغی دریافت کنند (ص۹۸). همچنین، خرید و فروش طفل شبیه‌سازی‌شده نیز مجاز نیست؛ چرا که هیچ‌کس نمی‌تواند مالک یک موجود زنده شود (ص۹۸–۹۹).
اجاره رحم برای حمل جنین شبیه‌سازی‌شده
از دیگر احکام مرتبط با شبیه‌سازی، اجاره رحم برای رشد سلول تلقیح‌شده است (ص۹۹). نویسنده بیان می‌کند این معامله سه اشکال وارد است:
۱. عمل و منفعت مورد اجاره باید مباح باشد، در حالی که شبیه‌سازی انسان حرام است (ص۱۰۰–۱۰۱).
۲. عمل مورد اجاره باید برای اجاره‌کننده منفعت عقلایی داشته باشد، اما در این نوع معامله، چون صاحب سلول غیرجنسی و تخمک والدین طفل محسوب نمی‌شوند، منفعتی برای آنها ندارد (ص۱۰۱–۱۰۲).
۳. اجاره رحم نباید با حقوق دیگران تعارض داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر زنی رحم خود را برای رشد طفل شبیه‌سازی‌شده اجاره دهد، شوهر او در مدت حاملگی از حقوق جنسی خود محروم یا محدود می‌شود (ص۱۰۲–۱۰۳).
با توجه به این اشکالات، اجاره رحم برای حمل جنین شبیه‌سازی‌شده جایز نیست (ص۹۹–۱۰۳).
حفظ جنین شبیه‌سازی‌شده در رحم
مؤلف بیان می‌کند که آیا حفظ جنین در رحم زن واجب است و انجام اعمالی که جان جنین را به خطر می‌اندازد حرام محسوب می‌شود؟ به نظر او، با توجه به اینکه انتساب شرعی فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر مشخص نیست، بنابراین حفظ جان جنین پس از دمیده شدن روح در بدن، واجب نیست (ص۱۰۴). مرتضوی نیز می‌نویسد که حفظ نطفه و علقه واجب نیست، اما از بین بردن نطفه و اسقاط آن نیز جایز نمی‌باشد (ص۱۰۵).
شبیه‌سازی اعضای بدن انسان
احکام تکلیفی شبیه‌سازی انسان
سید محسن مرتضوی در فصل نخست از بخش دوم، به بررسی احکام تکلیفی شبیه‌سازی اعضای بدن انسان پرداخته است (ص ۱۰۹). او دو دیدگاه را در این زمینه مطرح می‌کند: گروهی شبیه‌سازی اعضای بدن را حرام می‌دانند و گروهی دیگر آن را جایز می‌شمارند (ص ۱۱۰). نویسنده پس از بیان دلایل مخالفان و بررسی انتقادی آنها (ص ۱۱۰–۱۱۵)، در نهایت جواز شبیه‌سازی اعضای بدن را تأیید می‌کند (ص ۱۱۵).
در فصل دوم از همین بخش، نویسنده به احکام وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن، از جمله طهارت، نجاست و مالکیت عضو شبیه‌سازی‌شده می‌پردازد (ص ۱۱۷). وی تصریح می‌کند که اگر عضو شبیه‌سازی‌شده از اجزای ظاهری بدن باشد، در ابتدا نجس محسوب می‌شود؛ اما پس از پیوند و تبدیل‌شدن به بخشی از بدن انسان، پاک خواهد شد (ص ۱۱۸). بنابراین، نماز خواندن با آن بدون اشکال است (ص ۱۱۸–۱۱۹).
احکام وضعی شبیه‌سازی انسان
در زمینه مالکیت و خرید و فروش اعضای شبیه‌سازی‌شده، نویسنده به دو دیدگاه اشاره می‌کند. گروهی بر این باورند که صاحب سلولی که از آن شبیه‌سازی انجام شده، مالک عضو تولیدشده است و می‌تواند آن را بفروشد (ص ۱۱۹). اما مرتضوی این دیدگاه را رد کرده و معتقد است که انسان مالک اعضای بدن خود نیست، بلکه این اعضا امانتی الهی محسوب می‌شوند؛ ازاین‌رو، حق خرید و فروش آنها را ندارد. وی تأکید دارد که تنها راه انتقال چنین اعضایی، هبه مشروط است؛ به این معنا که فرد دریافت‌کننده عضو می‌تواند مبلغی به صاحب سلول بپردازد، مشروط بر اینکه صاحب سلول از حق اختصاص خود صرف‌نظر کند (ص ۱۱۹–۱۲۰).
همچنین، برخی از فقها از جمله میرزا جواد تبریزی، سید موسی شبیری زنجانی و ناصر مکارم شیرازی، شبیه‌سازی اعضای بدن را جایز دانسته‌اند (ص ۱۲۰–۱۲۱).
همزادسازی انسان
مؤلف در فصل اول بخش سوم به تعریف همزادسازی انسان پرداخته است (ص۱۲۵) و در ادامه ۸ فایده این فرایند را ذکر می‌کند (ص۱۲۸). مرتضوی در فصل دوم بخش سوم به بررسی احکام تکلیفی همزادسازی انسان می‌پردازد (ص۱۳۱). وی معتقد است که فرایند همزادسازی انسان شامل سه مرحله است که هرکدام حکم تکلیفی خاص خود را دارند. این مراحل عبارتند از جداسازی سلول تلقیح‌شده و بیرون آوردن آن از رحم، انتقال سلول جداشده از رحم به رحم زن دیگری، از بین بردن سلول‌های جداشده از رحم.
هر یک از این مراحل، بر اساس فقه اسلامی و با توجه به اصول و روایات معتبر، حکم تکلیفی متفاوتی دارد که در ادامه به تفصیل بررسی خواهد شد.
احکام تکلیفی همزادسازی انسان
- جداسازی سلول تلقیح‌شده و بیرون آوردن آن از رحم
مرتضوی بر این باور است که در فرایند جداسازی سلول شکافته‌شده از رحم، ممکن است به سایر سلول‌ها آسیب برسد یا آنها نابود شوند؛ بنابراین، هر عملی که منجر به نابودی یا توقف فرایند تکامل انسان شود، حرام است. از این رو، جداسازی سلول شکافته‌شده از رحم زن جایز نیست. برخی روایات نیز این موضوع را تأیید می‌کنند (ص۱۳۲). مرتضوی اشاره می‌کند که اگر علم پیشرفت کند و بتوان از آسیب یا نابودی سایر سلول‌ها جلوگیری کرد، در این صورت عملیات جداسازی سلول‌ها بدون اشکال خواهد بود (ص۱۳۳).
- انتقال سلول جداشده از رحم به رحم زن دیگری
مرتضوی در این بخش به سه حالت مختلف در فرایند انتقال سلول شکافته‌شده به رحم زن دیگر اشاره می‌کند:
- اگر صاحب رحم، همسر دیگر صاحب سلول غیرجنسی باشد: در این حالت، مرتضوی معتقد است که انتقال سلول غیرجنسی شوهر به رحم همسر دیگرش مجاز است (ص۱۳۴).
- اگر صاحب رحم، یکی از زنان محرم صاحب سلول غیرجنسی باشد: مرتضوی انتقال سلول به رحم یکی از زنان محرم شوهر (مانند خواهر یا مادر) را حرام می‌داند؛ زیرا بر اساس برخی روایات، انتقال نطفه به رحم غیرهمسر جایز نیست (ص۱۳۴). همچنین، این فرایند ممکن است منجر به مشکلاتی در نسب و هویت فرد شود، چرا که فرد ممکن است در چند عنوان مختلف قرار گیرد؛ مثلاً صاحب رحم هم مادر و هم عمه، و صاحب سلول غیرجنسی هم پدر و هم دایی باشد (ص۱۳۵).
- اگر صاحب رحم هیچ رابطه نسبی با صاحب سلول غیرجنسی نداشته باشد: در این حالت، مرتضوی این عمل را مصداق انتقال نطفه شوهر به رحم غیرهمسر دانسته و آن را حرام اعلام می‌کند (ص۱۳۶). در هر سه حالت، مسئله لمس و نگاه نامحرم مطرح است، مگر زمانی که این عمل توسط شوهر صورت گیرد (ص۱۳۶).
- از بین بردن سلول‌های جداشده از رحم
مرتضوی معتقد است که از بین بردن سلول‌هایی که از رحم جدا شده و در آزمایشگاه نگهداری می‌شوند، جایز است. به‌اعتقاد وی، آنچه در روایات حرام شمرده شده، نابود کردن نطفه در داخل رحم است، اما در این حالت، سلول‌ها خارج از رحم از بین می‌روند (ص۱۴۱). با این حال، برخی از علمای دیگر بر این باورند که چون این سلول‌ها قابلیت تبدیل به جنین را دارند، نابودی آنها حرام است (ص۱۳۸).
احکام وضعی همزادسازی انسان
مؤلف در فصل سوم بخش سوم به احکام وضعی همزادسازی پرداخته است.
نسبت طفل همزادسازی‌شده با پدر و مادر
مؤلف در این قسمت به بررسی نسبت طفل همزادسازی‌شده با پدر، مادر، خواهر و برادر پرداخته است:
- نسبت طفل همزادسازی‌شده با پدر نویسنده معتقد است که برای اثبات پدری، تولد از سلول جنسی معیار است. اما در اینجا طفل از تلقیح سلول غیرجنسی با تخمک ایجاد و متولد شده است؛ بنابراین، رابطه فرزند و پدری با صاحب سلول غیرجنسی برقرار نمی‌شود (ص۱۴۴).
- نسبت طفل همزادسازی‌شده با مادر مرتضوی بیان می‌کند که اگر سلول تلقیح‌شده به رحم همان زنی که تخمک از او گرفته شده منتقل شود، عنوان مادری بر او صدق می‌کند و طفل همزادسازی‌شده فرزند او محسوب می‌شود (ص۱۴۵). اما اگر صاحب رحم، فردی غیر از صاحب تخمک باشد، چند ملاک برای تعیین مادر وجود دارد:
- ملاک مادری، صاحب رحم بودن است (ص۱۴۶)؛
- صاحب تخمک، مادر است (ص۱۵۶)؛
- صاحب رحم باید صاحب تخمک نیز باشد (ص۱۵۸)؛
- هر یک از صاحب رحم و صاحب تخمک مادر تلقی می‌شوند (ص۱۵۹).
مؤلف با نقد و بررسی این ملاک‌ها معتقد است مادر کسی است که صاحب رحم بوده و فرزند از او متولد شده باشد (ص۱۶۳). وی برای اثبات این ادعا به لغت، فهم عرفی (ص۱۴۶)، آیات قرآن همچون آیه ۲ سوره لقمان، آیه ۱۵ سوره احقاف و آیه ۳۲ سوره نجم و همچنین برخی روایات (ص۱۴۸–۱۴۹) استناد کرده و باور دارد ملاک مادری، حمل و ولادت از آن زن است. (ص۱۴۶–۱۴۷) برخی فقهای شیعه از جمله سید ابوالقاسم خویی (ص۱۵۵) و جواد تبریزی (ص۱۵۶) نیز صاحب رحم را مادر می‌دانند.
- نسبت خواهری و برادری بین اطفال همزادسازی‌شده نگارنده در این قسمت به بررسی رابطه خواهری و برادری میان فرزندان حاصل از همزادسازی پرداخته است (ص۱۶۳). وی بیان می‌کند که به دلیل تولد این فرزندان از سلول‌های غیرجنسی، رابطه پدری برای آنان قابل اثبات نیست؛ بنابراین نمی‌توان رابطه خواهری و برادری را نیز برایشان ثابت کرد (ص۱۶۴). مرتضوی اظهار می‌دارد که اگر این کودکان از یک رحم متولد شده باشند، رابطه خواهری و برادری مادری میان آنان ثابت می‌شود؛ اما در صورتی که از رحم‌های مختلف به دنیا آمده باشند، از نظر مادری نیز رابطه‌ای میانشان وجود ندارد (ص۱۶۴) و در نتیجه می‌توانند با یکدیگر ازدواج کنند (ص۱۶۵).
احکام استثناء شده بحث نَسَب
- مادر رضاعی شدن صاحب رحم طبق گفته نویسنده، اگر زنی با رعایت شرایط شرعی (ص۱۶۵–۱۶۶) به کودک حاصل از همزادسازی شیر دهد، به عنوان مادر رضاعی او شناخته شده و این امر موجب محرمیت می‌شود. اما در صورتی که فقط کودک را به دنیا بیاورد، محرمیتی ایجاد نخواهد شد (ص۱۶۶).
- ارث بردن طفل همزادسازی‌شده مرتضوی بیان می‌کند که اگر نسبت فرزند حاصل از همزادسازی با پدر و مادر اثبات شود و کودک پیش از فوت آنان متولد شود، وی از پدر و مادر خود ارث خواهد برد (ص۱۶۶–۱۶۷).
- حرمت ازدواج با طفل همزادسازی‌شده نویسنده اشاره می‌کند که به دلیل عدم اثبات نسبت عرفی و شرعی کودک حاصل از همزادسازی با پدر و مادر، دلیلی برای حرمت ازدواج با این کودک وجود ندارد (ص۱۶۸–۱۶۹).
خرید و فروش سلول‌های تلقیحی برای همزادسازی
نویسنده در این قسمت به احکام خرید و فروش سلول‌های تلقیحی و کودک همزادسازی‌شده پرداخته و اظهار می‌کند که با توجه به اشکالات متعدد (ص۱۶۹–۱۷۱)، خرید و فروش سلول‌های تلقیحی جایز نیست. همچنین او بر این باور است که خرید و فروش کودک همزادسازی‌شده نیز حرام است؛ زیرا انسان آزاد نمی‌تواند به مالکیت کسی درآید (ص۱۷۱).
اجاره رحم برای همزادسازی
نویسنده معتقد است به دلایلی مانند حرمت همزادسازی و ناسازگاری اجاره رحم با حقوق شوهر، اجاره رحم برای فرایند همزادسازی جایز نیست (ص۱۷۲).
پرداخت دیه برای سلول‌های تلقیحی
مرتضوی بیان می‌کند که بر اساس دلایل نقلی و دیدگاه‌های فقهای شیعه، از بین بردن سلول‌های تلقیحی که در رحم قرار دارند، جایز نیست (ص۱۷۳). بنابراین، هر اقدامی که منجر به نابودی آنها شود نیز غیرمجاز است و دیه آن بیست دینار شرعی تعیین شده است (ص۱۷۴).
شبیه‌سازی حیوانات
نویسنده در فصل نخست از بخش چهارم، به بررسی تاریخچه شبیه‌سازی حیوانات در سطح جهانی و ایران پرداخته است (ص ۱۷۷) و سپس به کاربردهای مختلف این فناوری اشاره کرده است (ص ۱۸۱).
احکام تکلیفی شبیه‌سازی حیوانات
در فصل دوم از همین بخش، مرتضوی به تحلیل احکام تکلیفی شبیه‌سازی حیوانات می‌پردازد. وی تصریح می‌کند که از منظر فقهای شیعه (ص ۱۹۱ و ۱۹۲) و اکثریت علمای اهل سنت (ص ۱۹۲ و ۱۹۳)، شبیه‌سازی حیوانات فی‌نفسه جایز است. با این حال، برخی از فقهای اهل سنت این عمل را حرام دانسته‌اند (ص ۱۸۴). استدلال آنان برای حرمت شبیه‌سازی حیوانات مشابه همان دلایلی است که برای حرمت شبیه‌سازی انسان در بخش اول کتاب (ص ۳۲–۳۸) ارائه شده است (ص ۱۸۴). احکام وضعی شبیه‌سازی حیوانات
در فصل سوم از بخش چهارم، نویسنده به بررسی احکام وضعی مربوط به حیوانات شبیه‌سازی‌شده می‌پردازد و چند موضوع کلیدی را مورد توجه قرار می‌دهد:
- مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی بیان می‌کند که بر اساس فقه امامیه، مالکیت حیوان معمولاً به مادر آن تعلق دارد، یعنی حیوانی که زایمان را انجام داده است؛ بنابراین، اگر سلول تلقیح‌شده در رحم یک حیوان قرار گیرد، مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده متعلق به صاحب همان حیوان خواهد بود (ص ۱۹۶). اما اگر سلول غیرجنسی با تخمک در شرایط آزمایشگاهی ترکیب شود و سپس حیوانی متولد گردد، مالکیت آن به صاحب حیوانی که سلول غیرجنسی از آن گرفته شده است بازمی‌گردد، در حالی که در مورد تخمک، تنها مسئله غرامت و ضمان مطرح می‌شود (ص ۱۹۹).
- طهارت و نجاست حیوان شبیه‌سازی‌شده
نویسنده تصریح می‌کند که اگر حیوان شبیه‌سازی‌شده از سلول غیرجنسی یک حیوان حلال‌گوشت ایجاد شود و ویژگی‌های همان حیوان را داشته باشد، گوشت آن نیز حلال خواهد بود (ص ۱۹۹–۲۰۰). همچنین، در صورتی که گوسفند، گاو یا شتر شبیه‌سازی‌شده باشد، می‌توان از آن برای قربانی یا کفاره استفاده کرد (ص ۲۰۲). در مقابل، اگر حیوان شبیه‌سازی‌شده از سلول غیرجنسی حیوانی نجس‌العین یا حرام‌گوشت ایجاد شده باشد، آن حیوان نیز نجس محسوب خواهد شد و گوشت آن قابل مصرف نخواهد بود (ص ۱۹۹–۲۰۰).
- خرید و فروش حیوان شبیه‌سازی‌شده
مرتضوی در این زمینه تأکید دارد که اگر مالکیت حیوان شبیه‌سازی‌شده از نظر فقهی به رسمیت شناخته شود، خرید و فروش آن نیز صحیح خواهد بود. اما در صورتی که مالکیت آن مورد پذیرش قرار نگیرد، فرد تنها در صورتی می‌تواند مبلغی دریافت کند که از حق خود صرف‌نظر نماید (ص ۲۰۲).