تکمله فقه سیاسی (کتاب)
منابع مطالعاتی این موضوع: فقه سیاسی (منابع مطالعاتی)
دیگر کتاب‌های موضوع: کتاب‌های فقه سیاسی به زبان فارسی
| تکمله فقه سیاسی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | عباسعلی عمید زنجانی |
| موضوع | فقه سیاسی، امر به معروف و نهی از منکر |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۲۰۷ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | خرسندی |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۱ش |
- چکیده
تکمله فقه سیاسی کتابی است نوشته عباسعلی عمید زنجانی که در تکمیل مجموعه «فقه سیاسی» نگاشته شده و در چهار فصل به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. در این کتاب، جایگاه این فریضه در قرآن و حدیث بررسی شده و دیدگاه عقل نیز درباره آن ارزیابی شده است. نویسنده کتاب، این فریضه را نه تنها محدودکننده آزادی انسان‌ها نمی‌داند، بلکه آن را عاملی برای اقامه سایر فرایض الهی و احیای حقوق و آزادی انسان‌ها می‌داند. معروف و منکر به دو نوع شرعی و عقلی تقسیم می‌شوند و به نظر نویسنده در موارد فراوانی جزو امور متغیر هستند. علاوه بر این، در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، رعایت کرامت انسانی، عدالت و حفظ حریم خصوصی ضروری است. اجرای این فریضه علاوه بر شروطی مانند علم به معروف و منکر، احتمال تأثیر و نبود مفسده، دارای مراحل و مراتبی است و لزوماً نباید با اقدامات عملی شروع شود. نویسنده پیشنهاد می‌کند برای این دو واجب تشکیلاتی مناسب سازمان داده شود. او تصریح می‌کند که امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر بُعد فردی، بُعد حکومتی نیز دارد و در زمان تشکیل حکومت اسلامی، با همکاری دولت و ملت، تحقق حداکثری احکام شرعی باید محقق گردد.
ساختار کتاب
کتاب «تکمله فقه سیاسی» نوشته عباسعلی عمید زنجانی، در تکمیل آثار فقه سیاسی وی، به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. این کتاب چهار فصل دارد و با ساختاری منطقی مباحث حقوقی و فقهی امر به معروف و نهی از منکر را پوشش داده است. در فصل اول، معروف و منکر، مفهوم امر و نهی در این فریضه، جایگاه این دو در قرآن و حدیث و عقل، اهداف و شرایط اجرا و موارد ممنوعه بررسی شده است. سپس در فصل دوم، روش های اجرایی انجام امر به معروف و نهی از منکر بیان شده و نویسنده، برای ساختار تشکیلاتی و واحدهای شناسایی و عملیاتی و نیز نحوه همکاری مردم با تشکیلات حکومتی امر به معروف و نهی از منکر، طرح پیشنهادی خوش را به تفکیک این سه موضوع ارائه کرده است. فصل سوم کتاب به احکام امر به معروف و نهی از منکر اختصاص دارد و شامل رابطه امر به معروف و نهی از منکر با تکلیف، آزادی و اختیار انسان ها، وجوب مطلق یا مشروط بودن این دو، شروط، مراحل و مراتب این فریضه است. در آخرین فصل نیز بُعد حکومتی امر به معروف و نهی از منکر و وظیفه مردم و ملت در حالت های قبل و بعد از تشکیل حکومت اسلامی یا عدم استقرار حکومت اسلامی و تصدی فقها به امور حسبیه و شرعیه بررسی شده است.
درباره نویسنده
عباسعلی عمید زنجانی (۱۳۱۶-۱۳۹۰ش)، فقیه و حقوق‌دانی با تخصص در فقه و علوم سیاسی بود. او در دو حوزه و مکتب فقهی و سیاسی قم و نجف تحصیل کرده و در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران، علاوه بر فعالیت‌های پژوهشی و دانشگاهی، در عرصه‌های سیاسی نیز فعال بوده و نمایندگی مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان را تجربه کرده است. عمید زنجانی در شکل‌گیری فقه سیاسی در حوزه و دانشگاه نقش مؤثری داشته و برخی او را پدر فقه سیاسی شیعه می‌دانند. او آثار متعددی در حوزه فقه سیاسی به‌جا گذاشته است که از جمله آثار مشهور او می‌توان به دوره ده جلدی «فقه سیاسی»، «دانشنامه فقه سیاسی»، «بایسته‌های فقه سیاسی» اشاره کرد.
تقسیم معروف و منکر به شرعی و عقلی
عمید زنجانی در فصل اول کتاب تکمله فقه سیاسی وارد کلیات و تعاریف شده و در اولین مبحث، ارائه تعریف جامع از امر به معروف و نهی از منکر را دشوار دانسته و دلیل آن را متغیربودن معروف‌ها و منکرها در طی تحولات اجتماعی بیان کرده و تذکر داده که این موضوع، به معنای نسبی‌بودن این مفهوم نیست، بلکه ناشی از گستردگی مفاهیم دینی و پرتوافکنی در هر عصر و مکان است (ص۱۴).
وی در تعریف معروف و قلمرو آن (ص۱۶) به معروف از دیدگاه فقها نیز اشاره کرده و طبق تفسیر صاحب جواهر، معروف را این چنین تعریف کرده است: «معروف عبارت از هرگونه عمل خوب و شایسته‌اى است كه با وصفى چون وجوب و استحباب شرعى همراه بوده و شخص عامل بدان معرفت یافته و یا توسط تقلید از دیگران فرا گرفته باشد» (ص۱۸). همچنین در تعریف منکر و قلمرو آن (ص۲۰) تعریف منکر در کتاب «تحریر الوسیله» را ذکر کرده است: «منكر عبارت از هر نوع فعل و تركى است كه قبح تحریمى یا كراهتى آن از طریق شرع یا عقل معلوم شده باشد» (ص۲۱). نتیجه نهایی نویسنده، تقسیم معروف و منکر به عقلی و شرعی است (ص۱۸و۲۱).
تغییر و تحول معروف‌ها و منکرها
نویسنده کتاب، معتقد است از آنجا که معرفت عقلی و دینی بی‌پایان است و مرزی ندارد، بنابراین در هر جامعه‌ای معروف‌ها و منکرهای جدیدی شکل می‌گیرند و ممکن است معروف‌ها و منکرهای قبلی از دست بروند و موارد جدید جایگزین آنها شوند (ص۲۱). فقها به این نکته توجه داشته‌اند و در ابواب مختلف فقهی، به برخی از معروف‌ها یا منکرات عقلی نیز اشاره کرده‌اند. نویسنده ده مورد را مطرح کرده است (ص۲۳-۲۶)؛ ازجمله اینکه فقها در موضوع عدالت فردی، علاوه بر التزام به واجبات و ترک محرمات، رعایت مقتضیات عرف را نیز شرط دانسته‌اند (ص۲۳). همچنین در تعیین نوع و مقدار نفقه، عرف را ملاک دانسته‌اند و پرداخت نفقه کمتر از میران عرفی را منکر تلقی کرده‌اند (ص۲۴).
مفهوم امر و نهی، فقط طلب شفاهی یا کتبی نیست
عمید زنجانی پس از تعریف امر به معروف و نهی از منکر، به تعریف مفهوم امر و نهی پرداخته است (ص۲۷-۳۰). به نظر وی این دو مفهوم فقط امر و نهی شفاهی یا کتبی نیست (ص۲۸). وی مفهوم امر به معروف را مجموعه‌ای از مقدمات، شامل برنامه‌ریزی، زمینه‌سازی مناسب، تعلیم و ارشاد لازم و رفع موانع، برای وادار کردن مخاطب یا مخاطبین به انجام معروف، همراه با فراخوان شفاهی یا کتبی تعریف کرده است (ص۲۹). چنان‌که نهی از منکر را نیز ایجاد یا انجام یک سلسله عوامل به‌هم‌پیوسته و هدفمند دانسته كه آغاز آن با فراخوان ترک منكر و پایان آن با زوال منكر می‌باشد (ص۳۰).
مقدمات اجرای دو فریضه
از نظر عمید زنجانی مقدمات اجرایی دو فریضه شامل سه مورد اصلی است: ۱- تعلیم معروف و منکر، ۲- ارشاد و پاسخ به پرسش‌ها، ۳- نصیحت و خیرخواهی (ص۳۱ -۳۴). وی در ادامه فصل اول کتاب، به نقش بسیار مؤثر آموزش در امر به معروف و نهی از منکر به مثابه هنجاری اجتماعی (ص۵۲) و تربیت گروه‌های ممتاز و پیشتاز برای انجام این دو فریضه (ص۵۴) تأکید کرده است. همچنین در فصل دوم، به صورت مفصل به سازوکار و روش‌های اجرایی این دو فریضه پرداخته است.
وجوب امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه عقل
مؤلف در بخشی با عنوان بررسی ضرورت‌های عقلی مسئله به چند اشکال که ممکن است در اثر اجرای امر به معروف و نهی از منکر پیش بیاید توجه کرده و آن را پاسخ داده است اشکالات عقلانی نسبت به این دو حکم اشاره کرده و پاسخ داده است: ۱- سلب آزادیها و ایجاد محدودیت در زندگی خصوصی افراد (ص۴۸)، ۲- عامل بی عدالتی و تبعیض (ص۴۹)، ۳- ایجاد هرج و مرج با اجازه مداخله به همه (ص۴۹)، ۴- اختلال در نظم، سلامت و امنیت (ص۵۰). عمید زنجانی در بحث انگیزه و هدف در امر به معروف و نهی از منکر، تصریح کرده که انگیزه انجام این دو علاوه بر قصد قربت، می‌تواند عقلانی و بر اساس ضرورت‌های عقلی باشد (ص۵۶).
اهداف و انگیزه‌های امر به معروف و نهی از منکر
مؤلف، اهداف و انگیزه‌های این دو فریضه را معیاری برای سنجش و ارزیابی روش‌های اجرایی و ساز و کارهای عملیاتی آنها دانسته است (ص۵۸). وی اهداف امر به معروف و نهی از منکر را در چهار هدف خلاصه کرده است: (۱) اقامه سایر فرایض الهی، (۲) پاکسازی و نوسازی جامعه، (۳) احیای حقوق عمومی و آزادیها، (۴) ایجاد حالت بازدارنده و اشتیاق به خیر(ص۵۸-۵۹).
موارد ممنوعه در امر به معروف و نهی از منکر
در انجام این دو فریضه بویژه نهی از منکر، از نظر شرعی موارد ممنوعه‌ای وجود دارد که به گفته عمید زنجانی اعضای تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر باید آنها را رعایت کنند و به هفت مورد مهم و اصلی اشاره کرده است: (۱)كرامت انسان و حفظ آبرو به‌ویژه افراد مؤمن، (۲)ارتكاب اعمال خلاف عدالت، (۳)حفظ حریم خصوصی افراد، (۴) عدم افشای عملیات تشکیلاتی امر به معروف و نهی از منکر، (۵)اجتناب از سوء ظن، (۶)اجتناب از حب و بغض مفرط، (۷) اجتناب از مواضع اتهام که می‌تواند به اعتماد افراد لطمه بزند و اثربخشی عملیات را خنثی کند. بنابراین نیروهای فعال در تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر باید از قرار گرفتن در مواضع اتهام دوری کنند (ص۶۱-۶۹).
نمونه معروف‌ها و منکرهای فردی و اجتماعی
عمید زنجانی در مبحث دوازدهم فصل اول، دیدگاه عبادی و توصلی در امر به معروف و نهی از منکر را طرح کرده (ص۷۰) و در سازوکار تشکیلاتی امر به معروف و نهی از منکر، نگاه عبادی و معنوی به این دو و داشتن قصد قربت را توصیه کرده است (ص۷۱). وی آنگاه به تقسیم بندی منکرات (محرمات) به کبائر و صغائر پرداخته است (ص۷۱-۷۳). او در ادامه، هر کدام از معروف‌ها و منکرات را به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم کرده است و برای هر چهار دسته، لیستی از آنها آورده است:
معروف و منکر فردی
- معروف‌های فردی: نماز، روزه، حج، زكات، خمس، امر به معروف و نهى از منكر، امانتدارى، وفادارى نسبت به قراردادها، رعایت حقوق والدین و دیگر اعضاى خانواده و اقرباى نسبى، صداقت، حسن خلق، فضائل اخلاقى.
- منکرات فردی: نماز، روزه، حج، زكات، خمس، امر به معروف و نهى از منكر، امانتدارى، وفادارى نسبت به قراردادها، رعایت حقوق والدین و دیگر اعضاى خانواده و اقرباى نسبى، صداقت، حسن خلق، فضائل اخلاقى.
معروف و منکر اجتماعی
- معروف‌های اجتماعی: جهاد، اعطاى مالیاتها و عوارض در دولت اسلامى، مشاركت در كارهاى عام المنفعه، خیرخواهى و ارائۀ الطریق به مسئولان دولتى، معاضدت خادمان دین و دولت اسلامى، عدالت ورزى، محافظت و توسعه حقوق عمومى و آزادیها.
- منکرات اجتماعی: مفاسد ادارى، باندهاى منكرات، قاچاق مواد مخدر و مواد ممنوعه، اجحاف مأموران دولتى نسبت به حقوق شهروندان، تجاوز مأموران دولتى به حریم خصوصى افراد، نصب افراد نالایق و فاسد در مناصب حساس دولتى یا تجاوز به حقوق عمومى و آزادیها، فساد و ظلم هیأت حاكمه، تظاهر به منكرات فردى، بى‌عدالتى، تبعیض، جرائم سیاسى مطبوعات و احزاب و مقامات دولتى، تقلب در انتخابات، كم‌كارى در دوائر دولتى و سایر قواى حاكم (ص۷۳).
اهمیت روش‌های اجرایی امر به معروف و نهی از منکر
روش‌های مناسب اجرای امر به معروف و نهی از منکر از نظر عمید زنجانی دومین سؤال مهم در این زمینه است (ص۷۶). وی پاسخ به این سؤال را در چهار موضوع بیان کرده است:
- تعریف روش‌های اجرایی با توجه به تعریف این دو فریضه و اهداف آنها (ص۷۶).
- وجود راه‌کارهای جایگزین برای مواجهه با موانع و مشکلات (ص۷۷).
- تمرین و آزمون و انجام آزمایشی عملیاتی تشکیلاتی برای سنجش توانمندی‌های فردی (ص۷۸).
- عملیات نمایشی برای اطلاع‌رسانی و آگاهی عمومی درباره نحوه عملکرد عاملان امر به معروف و نهی از منکر (ص۷۸).
نویسنده کتاب در ادامه، سه طرح راهنما برای ساختار و تشکیلات (ص۷۹)، عملیات واحد نظارت و شناسایی (ص۹۰) و فعالیت‌های واحد عامل (ص۱۰۵) ارائه داده است. آخرین بحث در روش‌های اجرایی، نحوه همکاری و کمک‌های مردمی و فقها طبق ساختار و واحدهای پیشنهادی نویسنده است (ص۱۴۶-۱۵۰).
امر به معروف و نهی از منکر، سلب اختیار و آزادی نیست
نویسنده کتاب در ابتدای فصل احکام امر به معروف و نهی از منکر، تحت عنوان «تکلیف و اختیار» (ص۱۵۱) به بعضی از شبهات مربوط به این دو حکم شرعی پاسخ داده است. وی در شرح مسئله‌ی اختیار و اجبار در احکام الهی معتقد است احکام الهی بر پایه لطف و هدایت انسان‌ها بنا شده و انسان‌ها بر اساس اختیار و اراده‌ی خود عمل می‌کنند، نه به اجبار. در نتیجه، امر به معروف و نهی از منکر با عدم اجبار مغایرتی ندارد و آزادی عمل انسان‌ها همچنان حفظ می‌شود (ص۱۵۱و۱۵۲).
از سوی دیگر، وادار کردن مردم به انجام معروف‌ها و نهى از منكرات حسن عقلی دارد و برای بهبود دنیا و آخرت انسان‌ها ضروری است (ص۱۵۲). با وجود حکم عقل درباره معروف‌ها و منکرها، حکم شرعی نیز ضروری است. امر الهی به واجبات و نهی از محرمات به عنوان لطف مضاعف، موجب انگیزه و اقدام بیشتر می‌شود. همچنین، رعایت یا عدم رعایت این اوامر الهی با پاداش و عقاب همراه است (ص۱۵۴). امر به معروف و نهی از منکر، بر اساس واجبات و مستحبات و مکروهات، خود به امر و نهی وجوبی و مستحبی تقسیم می‌شوند (ص۱۵۶). به گفته عمید زنجانی، فقها، در این دو فریضه، امر را به وادار کردن، و نهی را به منع و بازداشتن تفسیر کرده‌اند که هرگز به معنای اجبار و سلب آزادی نیست، بلکه به معنای آماده کردن مقدمات فعل یا ترک است تا مخاطب با اختیار خود انتخاب و اقدام کند (ص۱۵۶).
شروط امر به معروف و نهی از منکر
عمید زنجانی در مورد نوع وجوب در امر به معروف و نهی از منکر نظرات مختلف فقها را توضیح داده است (ص۱۵۶). برخی از فقها، مانند محقق حلی در «شرایع الاسلام»، این فریضه را واجب عینی دانسته‌اند، در حالی که مشهور فقها به وجوب کفایی آن معتقدند (ص۱۵۶). همچنین، در صورت تشکیل حکومت اسلامی، این وظیفه بر عهده حکومت خواهد بود تا با تشکیلات مناسب این فریضه الهی را اجرا کند (ص۱۵۷).
نویسنده، بحث درباره مطلق بودن وجوب امر به معروف و نهی از منکر یا مشروط‌بودن به علم، قدرت، نفوذ و... (ص۱۶۰) و نیز شروط عمومی وجوب (مانند بلوغ، عقل و...) و شروط واجب (مانند عدم مفسده) را ادامه داده ولی در مبحث سوم، به شروطی که فقها برای این فریضه ذکر کرده‌اند به صورت کامل‌تر پرداخته است: (۱) علم به معروف و منکر، (۲) امکان و احتمال تأثیر (۳) عدم وجوب در حالت اصرار و تداوم تارک معروف و فاعل منکر، (۴) عدم مفسده،و (۵) عدم شرط بودن عدالت یا عامل بودن آمر و... (ص۱۶۴-۱۸۰).
مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
رده‌بندی و سلسله مراتب امر به معروف و نهی از منکر یکی از مسائل مهم در این زمینه است که عمید زنجانی به آن پرداخته است (ص۱۸۱). وی سه مرحله و مرتبه اصلی در نظر گرفته است:
- اشتیاق یا انزجاز قلبی: اولین مرحله که خودش نیز مراتبی دارد؛ مانند حالت صورت یا تغییر رفتار مثل رفتار اعتراض آمیز علمای اسلام نسبت به حکومت‌های جور (ص۱۸۲و۱۸۳)
- امر و نهی زبانی: دومین مرحله که با فرض تأثیر گفتار شروع می‌شود. در این مرحله لازم است شئون و احترام به شخصیت افراد حفظ شود و شیوه سخن نیز موجب هتک حرمت نباشد (ص۱۸۴-۱۸۶).
- اقدامات عملی: از این مرحله فقها به «یَد» تعبیر کرده‌اند؛ زیرا معمولاً اقدامات عملی با دست‌ها انجام می‌گردد و دست نشانه قدرت است (ص۱۸۶). اقدامات عملی نیز خود مراتبی دارد و تا حد ممکن باید از محذورات شرعی و موارد ضمان‌آور پرهیز کرد؛ مگر در شرایطی که واجب می‌گردد (ص۱۸۷). در صورت عدم رعایت امور شرعی یا اخذ اجازه از فقیه جامع الشرایط، آمران و ناهیان حسب مورد در معرض تعزیر، حد یا قصاص قرار می‌گیرند (ص۱۸۸و۱۸۹).
عمید زنجانی برای مرحله سوم، رعایت سلسله مراتب را در توسل به خشونت در نهی از منکر (ص۱۸۸) و ترجیح مبارزه مسالمت‌آمیز به جای شیوه‌های خشونت آمیز (ص۱۸۹) را تذکر داده و برای امر و نهی نیز آدابی را ذکر کرده است (ص۱۹۱-۱۹۴).
بُعد حکومتی امر به معروف و نهی از منکر
عمید زنجانی، اقدام به انقلاب و ایجاد نظام اسلامی را از مصادیق بارز امر به معروف دانسته و به نظر امام خمینی در این زمینه استناد کرده که در قالب چهار مسئله فقهی طرح شده است (ص۱۹۵).
- همکاری ملت با دولت اسلامی:. این همکاری بر محور ولی فقیه(امامت نیابی در عصر غیبت) است و در صورت از دست رفتن صفت عدالت وی یا عزل توسط خبرگان امت یا عدم همکاری نخبگان و متخصصان دلسوز جامعه اسلامی با او، مردم باید بر اساس امر به معروف و نهی از منکر، برای پذیرش ولایت توسط فقیه جامع الشرایط دیگر اقدام کنند (ص۱۹۷و۱۹۸).
- سلسله مراتب نظام مطلوب: جهت‌گیری و هدف در امر به معروف و نهی از منکر حکومتی، باید تحقق و اجرای حداکثری احکام شرعی باشد (ص۱۹۸).
- تصدّی امور شرعی: در شرایطی که اقامه حکومت اسلامی یا دسترسی به نظام حداکثری اسلامی ممکن نباشد، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر حکومتی ساقط نمی‌گردد، بلکه وارد مرحله تصدی امور شرعی و امور حسبیه می‌شود (ص۲۰۱).
- حکومت حداقلی: در صورتی که فقها بتوانند قضاوت و امور حسبیه را در دست داشته باشند، مردم نیز باید به آنها برای اجرای واجبات دینی و جلوگیری از محرمات و منکرات کمک کنند و با قبول امور توسط فقها، مراجعه مردم به دیگران حرام است (ص۲۰۳).