دفاع مشروع در فقه اسلامی (کتاب)
| دفاع مشروع در فقه اسلامی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | ابراهیم بهشتی دامغانی |
| موضوع | فقه دفاعی |
| سبک | استدلالی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۳۲۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۱ش |
- چکیده
دفاع مشروع در فقه اسلامی اثری پژوهشی در حوزه فقه دفاعی است که به بررسی انواع دفاع مشروع در اسلام (شخصی، اجتماعی و دفاع از کیان اسلام با نام جهاد دفاعی ) می‌پردازد. ابراهیم بهشتی دامغانی نویسنده کتاب، قائل به اطلاق وجوب دفاع از جان، مال و ناموس است؛ البته آن را ذیل عنوان جهاد قرار نمی‌دهد. به باور نویسنده دفاع مشروع، از سنخ حکم است نه حق که قابل اسقاط باشد بلکه انجام آن بر عهده مدافع واجب شرعی خواهد بود.
به باور مؤلف شرایط دفاع فردی، شامل نامشروع بودن تجاوز، قریب‌الوقوع بودن خطر، و تناسب دفاع با خطر است و مدافع فاقد مسئولیت کیفری و مدنی است. او دفاع اجتماعی را در قالب مفهوم امر به معروف و نهی از منکر یا همان دفاع شرعی عام معرفی می‌کند و همان شرایط امر به معروف و نهی از منکر را برای آن ترسیم می‌کند. نویسنده دفاع از کیان اسلام را هم دفاع و هم جهاد می‌داند که بر همه مسلمانان چنین دفاعی واجب است و نیاز به اذن امام ندارد. نویسنده مشروعیت دفاع در برابر بغات را منوط به عدالت امام می‌داند.
معرفی اجمالی و ساختار
کتاب دفاع مشروع در فقه اسلامی، توسط ابراهیم بهشتی دامغانی و زیر نظر محمدمهدی مقدادی به رشته تحریر در آمده است. این کتاب با حمایت معاونت پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در سال ۱۳۹۱ش منتشر شده است. در این کتاب انواع دفاع مشروع (شخصی، اجتماعی و دفاع از کیان اسلام یا جهاد دفاعی) به‌عنوان یکی از نهادهای مهم در فقه و حقوق کیفری مورد بررسی قرار گرفته و تلاش نویسنده بر این بوده تا با استناد به آیات، روایات و نظرات فقهای شیعه، بازپژوهی فقهی و حقوقی از دفاع مشروع ارائه دهد.
اگرچه نویسنده در پیشگفتار کتاب تأکید می‌کند که رویکرد غالب آثار پیرامون دفاع مشروع، رویکرد حقوقی است؛ اما این اثر فارغ از رویکرد حقوقی بوده و موضوع را از نگاه فقهای شیعه و بر پایه قرآن و حدیث تحلیل می‌کند. به همین دلیل، کتاب با آثار حقوقی دفاع مشروع متفاوت و متمایز است. نویسنده همچنین در استناد به روایات غالباً به ارائه متن و ترجمه فارسی احادیث و توصیف کلی آن‌ها (مانند صحیح یا معتبر بودن) بسنده کرده است و بررسی فقهی و فنی سند یا متن روایات در کتاب مشاهده نمی‌شود. در برخی فصل‌ها و مباحث مهم کتاب نیز مانند انواع و مراتب امر به معروف و نهی از منکر و مراحل دفاع در برابر بغات اگر عنوان‌های فرعی برجسته و مشخص‌تر وجود داشت، خوانایی و درک مطلب برای خواننده بهبود می‌یافت.
کتاب در چهار بخش اصلی و چندین فصل تنظیم شده است:
- بخش اول در دو فصل، ابتدا به بیان مفهوم و اقسام دفاع مشروع پرداخته و سپس مبانی عقلی و نقلی (آیات و روایات) آن را بررسی کرده است (ص۱۵-۴۰).
- بخش دوم با نام دفاع فردی در شش فصل مباحث مربوط به شرایط دفاع فردی از خود و بستگان و دفاع از جان، مال و شرف دیگران، ضرورت دفاع فردی و حکم تجاوز از حد دفاع ارائه شده است (ص۴۱-۱۳۰).
- بخش سوم در چهار فصل به دفاع اجتماعی اختصاص داده شده است. در این بخش دفاع را در قالب نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر مطرح می‌کند و به مباحثی چون اقسام امر به معروف و منکر، وجوب و شرایط آن می‌پردازد (ص۱۳۱-۲۲۷).
- بخش چهارم نیز در سه فصل به دفاع از کیان اسلام پرداخته شده و شامل مباحثی درباره رابطه دفاع با جهاد، رفتار مسالمت‌آمیز با غیرمسلمانان (مانند صلح با اهل کتاب) و دفاع در برابر بغات است (ص۲۲۹-۳۱۱).
چیستی و مبانی
نویسنده دفاع مشروع را اعمال قدرت در برابر خطری نامشروع و بالفعل یا در شرف وقوع می‌داند که حقی از حقوق مورد حمایت قانون شخص را تهدید می‌کند (ص۱۷). او پس از بیان معنای دفاع مشروع، با استناد به گفتار فقها، ماهیت دفاع مشروع را حکم می‌داند نه حق و قائل به اطلاق وجوب دفاع از جان، حریم و ناموس است. البته او درباره دفاع از مال به این نکته اشاره می‌کند که برخی فقهای شیعه و سنی آن را واجب نمی‌دانند و قائل به حق و قابل اسقاط بودن آن شده‌اند (ص۱۷-۲۰). به گفته نویسنده، طبق نظر مشهور فقها، اگرچه دفاع مشروع از جان و مال و ناموس عنوان جهاد را نخواهد داشت و کشته‌شدن در آن باعث جاری شدن احکام شهید در معرکه بر شخص نمی‌شود؛ ولی اجر و ثواب شهید را خواهد داشت (ص۲۱-۲۲).
نویسنده مبانی دفاع را با دلیل عقلی آغاز می‌کند و آن را یک قانون عمومی در عالم حیات و یک ضرورت عقلی معرفی می‌کند (ص۲۶). از این رو، فقهای شیعه نیز به این دلیل عقلی اذعان کرده و به آن استناد کرده‌اند (ص۲۷). وی سپس دلیل نقلی دفاع را در دو بخش آیات و روایات بررسی می‌کند. او در این زمینه به پنج آیه ۳۹ سوره حج، ۷۵ سوره نساء، ۱۹۰ سوره بقره، ۲ سوره مائده و ۱۹۵ سوره بقره اشاره می‌کند (ص۲۷-۳۵). او در بخش روایات، اخبار را به سه دسته کلی تقسیم کرده و مشروعیت دفاع را از آن‌ها استخراج می‌کند:
- احادیثی که به دفاع از جان، مال، آبرو و ناموس خود شخص اشاره می‌کنند.
- احادیثی که به دفاع از جان، مال و ناموس مسلمانان و مظلومان مرتبط هستند.
- احادیثی که به دفاع از دین و اسلام تشویق می‌کنند. (ص۳۵-۴۰)
شرایط و احکام فقهی دفاع فردی
نویسنده با تفکیک دفاع فردی از دفاع اجتماعی از حیث موضوع (ص۴۱) سه شرط دفاع فردی را بر اساس ادله و دیدگاه فقهای شیعه و سنی چنین بیان می‌کند:
- انجام دفاع در مقابل تعدی و تجاوز نامشروع و ناعادلانه (ص۴۴)
- واقعی بودن و فعلیت تجاوز و قریب‌الوقوع بودن خطر (ص۴۹)
- تناسب دفاع با تجاوز و خطر و رعایت قاعده الاَسهل فالاَسهل و الاَخف فالاَخف (ص۵۵)
میزان مسئولیت کیفری و مدنی مدافع
به گفته نگارنده، فقدان مسئولیت در دفاع مشروع، بحثی کلیدی است که طبق نظر بسیاری از فقها، اگر در دفاع زیاده‌روی نشود و دفاع متوقف بر جرح یا قتل مهاجم باشد، هیچ مسئولیت کیفری و مدنی برعهده شخص مدافع نیست (ص۶۵). نویسنده به ادله قرآنی (ص۶۸) و روایی (ص۶۹) پرداخته و با اشاره به عدم قصاص، دیه و کفاره در دفاع مشروع، به ضرورت اثبات دفاع شرعی از سوی مدافع اشاره می‌کند؛ چراکه صرف ادعا پذیرفتنی نیست و عدم اثبات موجب قصاص و دیه می‌شود (ص۷۱-۷۷). نویسنده همچنین به مسئولیت مدافع در صورت تجاوز از حد مشروع دفاع پرداخته و به دیدگاه‌های فقهای قدیم و معاصر اشاره می‌کند که بر احتیاط در درجه و ترتیب دفاع تأکید دارند (ص۸۰-۸۱)؛ اما نویسنده با ارائه ادله قرآنی و روایی، معتقد بر عدم اعتبار تدرّج در دفاع است (ص۸۷).
مشروعیت دفاع فردی شخصی
نویسنده مشروعیت دفاع فردی شخصی را در پنج محور بررسی می‌کند:
- وجوب دفاع از جان خود و در صورت امکان نداشتن دفاع وجوب فرار از صحنه درگیری(ص۸۹-۹۶).
- وجوب دفاع از افراد تحت تکفل مانند زن، فرزند و والدین مانند دفاع از جان خود (ص۹۶).
- وجوب دفاع مرد از حریم و ناموس خود: بررسی حق دفاع زوج حتی در صورت منجر شدن به قتل با بررسی اختلاف نظر فقها و دو دسته روایات تشویق کننده و واجب دانستن دفاع (ص۹۷). او در اینجا به سه فرع فقهی هم می‌پردازد:
- جواز قتل متجاوز بر حریم انسان (در مقدمات یا هنگام زنا) (ص۱۰۱ تا ۱۰۷).
- دفاع در مقابل چشم‌چرانی و نگاه عمدی اجنبی به حریم (ص۱۰۷).
- عدم جواز مقابله به مثل در قذف و نسبت‌های ناروا چون زنا و لواط (ص۱۰۸).
- وجوب دفاع زن از شرف خود و جواز جرح و قتل متجاوز در دفاع از حیثیت خود (ص۱۱۰).
- اختلاف در وجوب دفاع از مال خود (ص۱۱۴)، با نتیجه‌گیری بر اساس نصوص و اجماع منقول و منصوص، بر عدم وجوب دفاع از مال در شرایطی که حفظ نفس متوقف بر آن نباشد (ص۱۲۰).
مشروعیت دفاع فردی غیری
نویسنده دفاع فردی غیری را در سه محور بررسی می‌کند:
- دفاع از جان شهروندان: نگارنده با اشاره اختلافات فقهی میان مذاهب شیعه و سنی در این باره (ص۱۲۱) معتقد است که برای دفاع از جان شهروندان نیاز به استغاثه و تقاضای کمک از سوی مظلوم نیست و ملاک، احتیاج او به حمایت است (ص۱۲۵).
- دفاع از شرف شهروندان: نویسنده با بررسی نظرات فقها و تطبیق ادله قرآنی و روایی در این موضوع (ص۱۲۶) بر جاری بودن همان ادله قرانی و روایی دفاع از نفس در این مسئله تأکید دارد (ص۱۲۹).
- دفاع از مال شهروندان: جواز دفاع از مال دیگران در صورت احتمال سلامت شخص مدافع، حتی در صورت منجر شدن به قتل مهاجم، همراه با بررسی اختلاف نظر در مذاهب اهل سنت (ص۱۲۹).
دفاع اجتماعی
نویسنده دفاع اجتماعی را در قالب مفهوم امر به معروف و نهی از منکر یا همان دفاع شرعی عام معرفی می‌کند (ص۱۳۱) و به همین مناسبت بحث را با نظارت عمومی که حقیقت امر به معروف و نهی از منکر است آغاز می‌کند (ص۱۳۳). سپس به آثار ترک نظارت عمومی می‌پردازد؛ ازجمله: اعلام جنگ با خدا در صورت ترک این دو فریضه، مجازات تارکان همانند گنهکاران در دنیا، مشمول لعن و نفرین خداوند شدن، تسلط اشرار و عدم استجابت دعاها و از بین رفتن برکت و بی‌یاور ماندن در دنیا (ص۱۳۸ تا ۱۴۲).
نویسنده در ادامه به معنای کلی معروف و منکر (ص۱۴۳)، امر و نهی قلبی (ص۱۴۵)، و امر و نهی یدی (ص۱۵۰) می‌پردازد. سپس اقسام معروف و منکر را به دو نوع واجب و مستحب دسته‌بندی می‌کند (ص۱۵۱) و به مراتب امر به معروف و نهی از منکر و اقوال مختلف فقهی می‌پردازد (ص۱۵۵) و در نهایت، تفاوت امر به معروف با اقامه حدود را بیان می‌کند (ص۱۶۲).
مؤلف با اشاره به مطلق نبودن وجوب این دو فریضه و نظر مشهور فقها که وجوب آن را مشروط می دانند (ص۱۸۷) به بیان چند شرط امر و نهی زبانی پرداخته است:
- علم به معروف و منکر (ص۱۹۱).
- احتمال وجود تأثیر در امر و نهی (ص۱۹۲).
- اصرار گناهکار بر گناه خود (ص۱۹۶).
- عدم وجود مفسده و ضرر برای آمر و ناهی یا دیگر مؤمنین (ص۱۹۷). وی با بررسی اختلاف فقهی در این مسئله، نظریه عدم وجوب در صورت ضرر را نقد می‌کند (ص۲۰۱ تا ۲۰۸).
- عدالت آمر و ناهی: بررسی شرطی که برخی فقها مطرح کرده‌اند؛ مؤلف این شرط را نامعتبر می‌داند (ص۲۰۹ تا ۲۱۱).
- عذر نداشتن فاعل در انجام منکر (ص۲۱۴)
سپس به شرایط امر و نهی یدی می‌پردازد:
- اعتبار اذن امام و حاکم: وجود اختلاف نظر در فقه شیعه و اهل سنت، به‌ویژه در موارد منتهی به جرح و قتل (ص۲۱۷ تا ۲۲۲).
- عدم تجاوز از حد لازم: حرمت تجاوز از حد و مسئولیت شرعی و قانونی در صورت ارتکاب جرم (ص۲۲۳).
دفاع از کیان اسلام و ارتباط آن با جهاد
نویسنده در بخش پایانی کتاب با عنوان «دفاع از کیان اسلام» نسبت میان دفاع و جهاد را به صورت عموم و خصوص من وجه شرح می‌داند. به گفته او دفاع و جهاد در دفاع از کیان اسلامی با هم جمع می‌شوند (ص۲۳۱). او قائل به وجوب آمادگی جامعه اسلامی برای دفاع از خود است و در زمینه‌هایی مانند آموزش و نظامی باید مهارت داشته باشد (ص۲۳۴). به گفته او در وجوب دفاع از کیان اسلام و مسلمانان، اذن امام نیاز نیست (ص۲۴۱).
مؤلف درباره نسبت میان مسلمانان و غیرمسلمانان، ابتدا کفار (اعم از اهل کتاب و سایر ادیان ) را به دو گروه تقسیم می‌کند: گروه در حال جنگ با مسلمانان و گروه در حال صلح. سپس مراحل سه‌گانه دعوت پیامبر به اسلام را شرح می‌دهد؛ که عبارتند از ۱. دعوت قولی با موعظه و ارشاد. ۲. دعوت سلبی و مقاومت مسالمت‌آمیز در برابر ظلم. ۳. دفاع در برابر فتنه‌گران و ظالمان (ص۲۴۸ تا ۲۵۴). وی تأکید دارد که دعوت به توحید و اسلام از اصول اساسی برنامه‌های پیامبر(ص) بوده است و در دوران مکه، روش تبلیغی را دنبال می کرده و در دوران مدینه و تشریع دفاع، ابتدا دعوت به اسلام را انجام می‌داده، و تنها پس از عدم پذیرش دعوت و ایجاد مانع در ابلاغ رسالت، پیکار مسلحانه صورت گرفته است (ص۲۵۵).
نویسنده قائل به عدم اکراه در پذیرش اسلام و رد تحمیل عقیده است (ص۲۵۶) و صلح را به‌عنوان اصل زیربنایی در روابط اجتماعی در اسلام می‌داند (ص۲۵۹). او صلح و جنگ را از اصول اساسی اسلام و تابع مصلحت می‌داند (ص۲۶۳-۲۶۵). او همچنین با اشاره به قابل قبول بودن صلح با اهل کتاب (ص۲۶۷) و بیان شرایط قراردادهای صلح با اهل کتاب و مشرکان ازجمله ذمه (ص۲۷۲)، هدنه (ص۲۷۵)، جزیه (ص۲۷۷) و امان (ص۲۸۰)، معتقد است که باید به تعهدات اجتماعی ناشی از قراردادهای صلح وفا کرد (ص۲۸۵).
دفاع در برابر بغات: شرایط و احکام آن
نویسنده در بخش پایانی کتاب، به مسئله دفاع در برابر بغات می‌پردازد؛ یعنی کسانی که علیه امام حق و عادل شورش می‌کنند یا بر گروهی از مؤمنان تعدی و تجاوز می‌کنند (ص۲۹۳) و به مراحل آن اشاره کرده است:
- نصیحت و موعظه (ص۲۹۳).
- دفع ظلم و خاموش کردن فتنه (ص۲۹۴).
- دست برداشتن باغی و ظالم از تجاوز و وظیفه شرعی در حالت‌های مختلف ( اقرار به امامت و اطاعت، زمین گذاشتن سلاح و درخواست امان، شکست و فرار یا اسارت) (ص۲۹۶ تا ۲۹۹).
نویسنده، پیکار با بغات را مشروط به اذن امام عادل یا نماینده او کرده است (ص۲۹۹) و دیدگاه عدم جواز پیکار با کفار را به استناد برخی روایات رد می‌کند (ص۳۰۰). وی سپس شرط عدالت امام را بررسی کرده و آن را مهم‌ترین شرط تحقق بغی در فقه شیعه می‌داند (ص۳۰۱)، در حالی که در فقه اهل سنت، بیشتر فقها عدالت امام را شرط نمی‌دانند و شورش بر علیه هر حاکمی را بغی می‌دانند (ص۳۰۲).