فقه سیاسی و مرزهای ملی (کتاب)
| فقه سیاسی و مرزهای ملی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | غلامرضا رادمهر و سید محمد حسینی کرانی و محمدهادی ملکی |
| موضوع | فقه سیاسی |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۱۶۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نشر دادبخش |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۱ش |
- چکیده
فقه سیاسی و مرزهای ملی کتابی فارسی که بررسی دیدگاه فقه سیاسی اسلام نسبت به مرزهای ملی می‌پردازد. غلامرضا رادمهر و همکارانش این کتاب را در پنج فصل تدوین کرده‌اند.
مؤلفان کتاب قائل‌اند که وضعیت نامطلوب کنونی جهان نسبت به مرزهای ملی از دیدگاه فقه سیاسی، اگرچه بالضرورة و با توجیهاتی در قالب عقلانیت معطوف به ارزش و در راستای محقق نمودن اهداف متعالی اسلامی و طی نمودن دوران گذار به رسمیت شناخته می‌شوند؛ طبق آموزه‌های اسلامی نه مرزهای جغرافیایی و قراردادی؛ بلکه مرزهای اعتقادی معتبرند. به باور آنها هدف غایی اسلام دست یافتن به امت واحده و جهان بی‌مرزی است که در آن همه ابناء بشر باورمند به اسلام‌اند و حاکمیت دین الهی در همه جای جهان برقرار است که البته جهان‌شمولی اسلام نیز این مسئله را تأیید می‌کند.
معرفی اجمالی و گزارش ساختار
فقه سیاسی و مرزهای ملی (بررسی دیدگاه فقه سیاسی اسلام نسبت به مرزهای ملی)، کتابی است فارسی که با همکاری غلامرضا رادمهر، محمدهادی ملکی و سید‌محمد حسینی کرانی در ۱۶۰ صفحه تألیف شده و در سال ۱۴۰۱ توسط انتشارات دادبخش به چاپ رسیده است.
کتاب در پنج فصل سامان یافته است. فصل اول در رابطه با کلیات و مفاهیمی همچون تعریف مرز و مرزهای ملی، فقه و سیاست، جهان شمولی اسلام، هجرت و اهمیت آن در مبحث مرزهای ملی، و دارالاسلام است (ص۱۱-۴۱). در ابتدای فصل دوم به بیان دیدگاه فقهاء شیعه و اهل سنت و سپس در مورد امکان شهروندی و تابعیت در دارالاسلام، جهاد، نفی و رد اتهام خشونت‌طلبی در اسلام و در نهایت نظرات فقهی- سیاسی امام خمینی پرداخته می‌شود (ص۴۵-۱۱۰). مبحث مرزهای ملی و تبیین عقلانیت نسبت به این مسئله در اسلام و همچنین توضیح چگونگی دستیابی به جامعه واحده در قالب سطح‌بندی‌های مرحله‌ای در فصل سوم مورد بررسی قرار گرفته است (ص۱۱۳-۱۴۰). سپس در فصل چهارم حول محور فطرت انسانی و امت واحده؛ و نیز تفاوت نظریه قرارداد اجتماعی و اسلام سخن به میان آمده (ص۱۴۳-۱۴۸) و در فصل آخر کتاب هم به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری پرداخته شده است (ص۱۵۱-۱۵۵).
چرایی طرح مسئله مرزهای ملی در حوزه فقه سیاسی
نویسندگان پس از تعریف مرز و بیان تاریخچه‌ای از آن و همچنین تعریف فقه سیاسی (ص ۱۱-۲۱) به دلایل قرار گرفتن بحث مرز و مرزبندی‌های ملی در حوزه فقه سیاسی اشاره می‌کنند؛ ازجمله ۱) مادامی که مسئله اصول و قواعد مربوط به سیاست خارجی و تنظیم روابط بین‌الملل و جهانی اسلام وجود دارد بدون شک باید حائل و عامل انفکاکی میان خود و دیگری وجود داشته باشد که در این حائل در حال حاضر همان مرز است ۲) مسئله مرز و مرزبندی در سایر علوم و حوزه‌ها نیز قابل بررسی است. مفهوم تمامیت ارضی یکی از موضوعات مشترک مورد مطالعه جغرافیایی سیاسی، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل و فقه سیاسی است. ۳) در سطحی کلی‌تر دین اسلام برای تمامی وجوه زندگی بشر برنامه دارد و بدون شک در دامنه این وجوهِ سیاست به بررسی مسئله سیاست خارجی، مسائل سرزمینی و... نیز پرداخته می‌شود (ص ۲۲).
جهان شمولی در اسلام و اهمیت هجرت
مؤلفان بنیان حکومت اسلامی را اندیشه و عقیده دانسته و مرزی را که میان انسان‌ها از نگاه حکومت اسلامی وجود دارد بر اساس اسلام و کفر، و شاکله تشکیل‌دهنده این اندیشه را وحدت الوهیت، وحدت دین و وحدت بشریت می‌دانند. (ص۲۳-۲۶). ایشان از «اصل هجرت» به‌عنوان یکی از مباحث بنیادی در نفی مرزهای فیزیکی و جغرافیایی نام می‌برند که نقطه عطفی در تاریخ اسلام به‌حساب می‌آید و در اثبات این نفی راهگشاست. (ص۲۶-۳۲)
شهروندی و تابعیت در دارالاسلام
نگارندگان مطلوب غایی از نظر اسلام در تقسیم‌بندی جهان را، حاکمیت دین اسلام در سراسر جهان بیان می‌کنند؛ اما در بستر واقعیت این مهم هنوز میسر نگشته؛ بنابراین لاجرم در سطحی نازل‌تر، جهان در تقسیم‌بندی کلی به دو قسمت دارالاسلام و دارالکفر تقسیم می‌گردد؛ و در ادامه سه ویژگی را برای دارالاسلام بیان کرده‌اند: ۱. بیشتر جمعیت مسلمان باشد ۲. به احکام و قانون‌های اسلامی عمل شود ۳. حکومت به دست مسلمانان باشد (ص۳۲-۴۱).
نویسندگان پس از بیان نظرات برخی از فقهای شیعه و اهل سنت، (ص۴۵-۵۷) به امکان شهروند جامعه اسلامی شدن برای هر شخص اشاره می‌کنند و این امر را در اسلام مسبوق به سابقه دانسته‌اند، ایشان برای ورود به تابعیت حکومت اسلامی یکی از دو راه ایمان آوردن و یا پیمان بستن را لازم می‌دانند و هر کس این شروط را نداشته باشد، بیگانه یا غیرشهروند تلقی می‌گردد (ص۵۷-۶۸).
جهاد
مولفان پس از تعریف انواع جهاد، نسبت به گسترش مرزهای ملی، باب جهاد ابتدائی را به‌خاطر داشتن شرطی ویژه که حضور امام عصر علیه‌السلام است را بسته دانسته و گسترش مرزهای اسلامی را در دوران غیبت جایز نمی‌دانند؛ اما نسبت به جهاد دفاعی دامنه افرادی که این نوع از جهاد بر آنان واجب می‌شود را بسیار وسیع‌تر دانسته و حفظ جامعه و حکومت اسلامی را وظیفه همگان و هیچ‌یک از افراد مادامی که در صحنه جهاد احتیاجی به آنها باشد را از جهاد دفاعی معاف نمی‌دانند (ص۶۹-۷۱).
انسجام امت محور و امت محور
نویسندگان پس از بررسی اندیشه‌های فقهای شیعه و اهل سنت درباره مرزهای ملی، جهت نتیجه‌گیری بهتر، به نظریات فقهی - سیاسی امام خمینی می‌پردازند؛ چراکه وجه ممیزه ایشان از سایر فقهای اسلام را این دانسته‌اند که در دوران معاصر زیسته و همچنین رهبر انقلاب اسلامی بوده و این به‌عنوان نقطه عطفی در جهان اسلام شناخته می‌شوند. به باور مولفان، دو محور اصلی «انسجام ملت محور» و «انسجام امت محور» در دیدگاه امام خمینی به عنوان نگاهی معتدل و میانه‌رو در مسئله مرزهای ملی قابل توجه است، دیدگاهی که علاوه بر تحفظ بر مسائل ملی، دغدغه‌های فراملی درباره جهان اسلام را در بر دارد (ص۹۰-۱۱۰).
اسلام، عقلانیت و مرزهای ملی
غرض از بررسی عقلانیت در فقه سیاسی در قبال مفهوم مرز و مرزبندی‌های ملی، فراگیر بودن عقلانیت معطوف به ارزش درون احکام و دستورات اسلام دانسته شده است. نگارندگان با بررسی فقه سیاسی در اسلام، چندین مورد درباره عقلانیت معطوف به ارزش را استخراج کرده‌اند (ص ۱۱۳ )؛ ازجمله ۱) همکاری کردن با حکومت‌های ستمگر و ظالم به‌علت کم کردن میزان شر و ستم؛ ۲) ذکر شروط جهاد ابتدایی یعنی احتمال کسب نتیجه در جهاد ابتدایی و تقدم دعوت به اسلام بر جنگ و جهاد ابتدائی؛ ۳) شرایط مجاهدین در جهاد ابتدایی ازجمله توانایی‌های جسمی و بلوغ و حریت و... (ص۱۱۵_ ۱۲۲).
نظریه «جامعه واحده» در قالب سطح بندی‌های مختلف
مولفان آرمان نهایی اسلام را حاکمیت شریعت اسلام بر جامعه بشری و تشکیل «امت واحده» می‌دانند؛ اما وضعیتی که در حال حاضر بر جهان بشری حاکم است وضعیتی نیست که مطلوب اسلام باشد؛ با این همه اسلام با توجه به واقعیات موجود تا زمانی که زمینه برای تحقق آن آرمان نهایی فراهم نشده است وضعیت موجود در جهان را پذیرفته و برای اینکه نوعی انسجام به مسلمانان بدهد مسئله «دار الاسلام و وجوب حفظ و دفاع از آن» را مطرح کرده است. نویسندگان، نظریه «جامعه واحده» را در قالب سطح‌بندی زیر قابل فهم‌تر می‌دانند ( ص ۱۲۲ ).
سطح بندی سه مرحله‌ای
- ارتباط بین المللی و بهره گیری از قواعد حقوقی عادلانه در روابط ملت‌ها: در این مرحله پیروی از نظام حقوقی بین‌المللی مبتنی بر عرف و قراردادهای بین المللی از نظر اسلامی است.
- در مرحله دوم، اسلام با بهره‌گیری از دو استراتژی دعوت و جهاد برای آگاه‌سازی و رهایی بخشی ملت‌ها از استکبار، از نظریه تشکیل حکومت جهانی واحد و تأسیس یک نهاد حقوقی و حقوق اساسی بین‌الملل دفاع می‌کند.
- در مرحله سوم در روند حرکت به سوی همگونی در فکر و عقیده با ادامه استراتژی دعوت و جهاد نهایتاً زمینه برای اجرای طرح جامعه واحد جهانی فراهم می‌شود.
سطح‌بندی چهار مرحله‌ای
در این سطح بندی کمال مطلوب اسلام در مرحله اول قرار دارد و سه مرحله نازل‌تر هر یک به ترتیب بعد از مرحله اول قرار دارند.
- در سطح اول، جهان بدون مرز و عاری از هرگونه تمایز بین انسان‌ها که همه جوامع بشری به دین اسلام ایمان دارند و کشور واحد جهانی را که تحت حاکمیت دین الهی است به وجود آورده‌اند.
- در سطح دوم، دارالاسلام‌های متعدد با یکدیگر متحدند و در مقابل دارالکفر یک جبهه مشترک را تشکیل می‌دهند.
- در سطح سوم، دارالاسلام‌های متعدد هنوز به انسجام و وحدت نرسیده‌اند که جبهه مشترک مقابل دارالکفر تشکیل دهند، در این مرحله محوریت هم با مرزهای اعتقادی است و هم با مرزهای ملی.
- در سطح چهارم، دارالاسلام‌های متعددی وجود دارند که با یکدیگر متحد نیستند و تقسیم‌بندی جهان و مفهوم مرز و مرزبندی را صرفاً در قالب مرزهای ملی و سرزمینی تعریف می‌کنند. وضعیت کنونی جوامع بشری به همین شکل است. (ص۱۲۳-۱۲۸)
سطح بندی پنج مرحله‌ای
طرح‌ریزی این سطح‌بندی از نازل‌ترین مرحله به بالاترین مرحله است.
- انقلاب اسلامی: در مرحله اول، مسلمانان باید با محور قرار دادن دین الهی، ابتداً در صدد تدارک یک انقلاب اسلامی برآیند و حکام و سیستم‌های حکومتی که اسلامی نیستند را براندازند.
- حکومت اسلامی: در مرحله دوم، پس از پیروزی انقلاب اسلامی باید به تشکیل حکومتی اسلامی اقدام نمود و ساختارهای حکومت اسلامی را جایگزین ساختارهای پیشین کرد.
- تقویت جامعه اسلامی (ام القری): در مرحله سوم، اگر در شرایطی که اکثر کشورهای اسلامی رابط دارالاسلام بودن خود را از دست داده باشند اما سرزمینی از سرزمین‌های اسلامی بتواند از طریق انقلاب اسلامی در مرحله نخست و سپس تشکیل حکومت اسلامی یک دارالاسلام تمام عیار را به وجود بیاورد، می‌توان مفهوم «ام‌القری» بر آن اطلاق کرد و بر تمام مسلمانان جهان است که از هر طریقی حتی بذل جان و مال خویش در تقویت و تعالی ام‌القری بکوشند.
- وحدت جوامع اسلامی امت: در مرحله چهارم، سرزمین‌های اسلامی با الگو قرار دادن «ام‌القری» و کمک‌های همه جانبه «ام‌القری» به وحدت می‌رسند و امت اسلامی را محقق می‌سازند.
- تشکیل جامعه واحد بشری (امت واحده): در مرحله پنجم، کشور واحد جهانی و تحت حاکمیت دین الهی، جهانی بدون مرز را رقم می‌زند که در آن تمام ابناء بشر به دین اسلام گرویده‌اند و ملاک‌هایی نظیر رنگ و نژاد و زبان و مرز عامل انفکاک بین انسان‌ها نیست. (ص۱۳۱-۱۳۷)
نظریه قرارداد اجتماعی و جهان بینی اسلام
نویسندگان با اشاره به نظریه «قرار داد اجتماعی»، وجه ممیزه اساسی دیدگاه اسلام و نظریه قرارداد اجتماعی را این می‌دانند که نوع بشر در جهان‌بینی اسلامی ذاتاً بد ذات و خودپرست نبوده؛ بلکه حالت طبیعی و اولیه انسان‌ها دوستی و همراهی است و بشر ذاتاً خیرخواه و خوش‌طینت است و اگر هم اختلاف و دشمنی بین انسان‌ها مشاهده می‌شود ریشه عرضی دارد و به هیچ وجه ذاتی نیست. (ص۱۴۳)