فقه معاصر:پیش‌نویس حقوق حریم خصوصی (کتاب)
وجیهه داستانی حسین‌آبادی
- چکیده
حقوق حریم خصوصی، کتابی در حوزه حقوق نوشته باقر انصاری است. در این کتاب نویسنده مساله حریم خصوصی را از نگاه تطبیقی بررسی کرده است. کتاب دارای سه بخش است: بخش اول در رابطه با بنیادهای نظری حریم خصوصی است که در ذیل آن در گفتار اول به مفهوم حریم خصوصی ( تعریف، نسبیت حریم خصوصی، و عوامل موثر بر حریم خصوصی) می‌پردازد، در گفتار دوم به مبنا و ماهیت حریم خصوصی پرداخته و مبنای حریم خصوصی را در سه بند : ۱. حمایت حریم خصوصی از آزادی و استقلال فردی ۲. حمایت حریم خصوصی از آبرو و حیثیت افراد و نیاز فطری انسان به حریم خصوصی بررسی می‌نماید. و همچنین ماهیت آن در نظام‌های حقوقی به عنوان یکی از حقوق بشر و به عنوان یکی از حقوق اساسی تبیین می‌شود و در گفتار سوم حمایت از حریم خصوصی در اسناد بین‌المللی ( میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و کنوانسیون اروپایی حقوق بشر) مورد توجه قرار گرفته و سپس در گفتار چهارم حریم خصوصی در حقوق اسلام مورد واکاوی واقع شده است. در این گفتار به آیات و روایات و سنت استناد شد و تصریح گردید که اصطلاح حریم خصوصی در آیات و روایات استعمال نشده بلکه در قالب احاله به حقوق و آزادی‌های دیگر نظیر ممنوعیت تجسس و تفتیش، سوءظن، نمیمه و غیبت، هتک حرمت و سبّ و هجو و قذف، استراق سمع و بصر، ورود به منازل بدون استیذان، اشاعه‌ی فحشا و هتک ستر و خیانت در امانت به عنوان مصادیق از حریم خصوصی حمایت شده است.
در بخش دوم کتاب به مطالعه ی تطبیقی حریم خصوصی در کشورهای انگلستان، فرانسه، جمهوری فدرال آلمان، پادشاهی بلژیک، سویس، پادشاهی هلند، جمهوری فدراتیو برزیل، ترکیه، هندوستان و کره جنوبی پرداخته و سپس حریم خصوصی در حقوق موضوعه ایران در مبانی اسلامی نظام حقوقی ایران، قانون اساسی، قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مجازات اسلامی بیان گردیده است.
در بخش سوم کتاب به مقوله‌ها و مصادیق حریم خصوصی وارد شده و آن‌ها در حقوق ایران و دیگر کشورها بررسی شده از جمله: حریم منزل و خلوت افراد، حریم جسمانی افراد، حریم خصوصی متقاضیان کار و کارکنان، حریم خصوصی در فعالیت‌های رسانه‌ای، حریم اطلاعات شخصی و حریم ارتباطات خصوصی.
تعریف حریم خصوصی: نویسنده کتاب معتقد است که حریم خصوصی با وجود استعمال مکرر در زبان محاوره و مباحث فلسفی، سیاسی و حقوقی اما هنوز تعریف متقن و مشخصی از حریم خصوصی ارائه نشده است. این مفهوم دارای ریشه‌های عمیقی در مباحث جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی است که نشان می‌دهند چگونه در فرهنگ‌های مختلف دارای ارزش است(۱۱).
نگارنده تعاریف متعددی اعم از مضیق و موسع از حریم خصوصی بیان نموده و در انتهای گفتار اول، حریم خصوصی را چنین تعریف می‌کند: " قلمرویی از زندگی هر فرد است که آن فرد نوعاً یا با اعلان قبلی، انتظار دارد دیگران بدون رضایت وی به اطلاعات راجع به آن قلمرو دسترسی نداشته باشند یا به آن قلمرو وارد نشوند یا به آن قلمرو نگاه یا نظارت نکنند یا به هر صورت دیگران وی را در آن قلمرو مورد تعرض قرار ندهند"(۳۸).
به اعتقاد نویسنده، عمومی یا خصوصی بودن مکان نقض حریم خصوصی، عادی یا حساس بودن موضوع حریم خصوصی، سوءاستفاده از اطلاعات حاصل از نقض حریم خصوصی، وسایل و روش‌های نقض حریم خصوصی، وضعیت و موقعیت مدعی نقض حریم خصوصی، رضایت یا عدم رضایت فرد نسبت به نقض حریم خصوصی و همچنین وجود یا نبود رابطه بین مدعی حریم خصوصی و نقض کننده‌ی آن از عومل موثر بر احراز متعارف و معقول و مشروع بودن ادعای افراد درباره‌ی حریم خصوصی است. برای مثال، وقتی فرد با خواست خویش یا به عبارتی، عالماً و عامداً خود را در منظر توجه عمومی قرار داده باشد، نمی‌تواند مدعی نقض حریم خصوصی شود. در هر صورت حریم خصوصی نسبی است یعنی آنچه ممکن است برای شخصی، خصوصی تلقی شود ممکن است برای دیگری چنین نباشد و این در هر فرهنگی متفاوت است، هم چنین تابع اوضاع و احوال است و از نسلی به نسل دیگر می‌تواند متفاوت باشد()ص۲۳-۳۸).
حریم خصوصی در حقوق اسلام
نویسنده در گفتار چهارم به مصادیق حریم خصوصی در حقوق اسلام می‌پردازد؛
ممنوعیت تجسس و تحسس و تفتیش
نگارنده مهم‌ترین مستندات ممنوعیت تجسس و تحسس و تفتیش را آیه ۱۲ سوره حجرات " یا ایها الذین آمنوا ....لاتجسسوا" و روایات متعددی از جمله چند روایت از پیامبر ص. که " ایاکم و الظن اکذب الحدیث، و لاتجسسوا و لاتحسسوا و لاتناجشوا و لاتحاسدوا و لاتدابروا و لا تباغضوا و کونو عبادالله اخواناً". و "یا معشر من آمن بلسانه و لم یدخل الایمان قلبه، لاتغتابوا المسلمین و لاتتبعوا عوراتهم فانه من اتبع عوراتهم یتبع الله عورته و من یتبع الله عورته یفضحه (ولو) فی بیته" و " من حمی مومناً من منافق بعث الله ملکاً یحمی لحمه یوم القیامه من نار جهنم، و من رمی مسلماً بشیءٍ یرید شنیه به حبسه الله علی جسر جهنم حتی یخرج مما قال" و " انی لم اومر ان انقب عن قلوب الناس و لا اشق بطونهم" و " و من مشی فی عیب اخیه و کشف عورته کان اول خطوه خطاها و وضعها فی جهنم و کشف عورته علی رووس خلائق" و امیرالمومنین ع. نیز در نامه‌ی خویش به مالک اشتر، ایشان را به عنوان حاکم از تجسس در احوال مردم منع کرده و او را به پوشاندن عیوب مردم و دوری جستن از افرادی که عیوب دیگران را آشکار می‌سازند، توصیه فرمودند. و همچنین از امام صادق ع. نقل شده " لاتفتش عن ادیانهم فتبقی بلاصدیق" و " الجهل فی ثلاث: فی تبدل الاخوان، و المنابذه بغیر بیان و التجسس عما لایعنی" می‌داند (ص۶۶-۶۹).
سپس در ادامه به بررسی تعاریف تجسس و تحسس و تفتیش پرداخته که برخی آن را دارای معانی واحد و بعضی آن‌ها را دارای معانی متعدد دانسته‌اند(ص۶۹).
ممنوعیت ورود به منازل بدون استیذان
نویسنده کتاب شرح می‌دهد که در آیات و سنت اسلامی ورود به منازل اشخاص منوط به استیناس و استیذان است. وی به آیه ۲۷ سوره نور " لاتدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتی تستانسوا و تسلّموا علی اهلها" و آیه ۱۸۹ سوره بقره " و اتو البیوت من ابوابها" و همچنین حکم پیامبر ص. در قضیه سمره بن جندب و هم چنین گشت‌زنی خلیفه‌ی دوم در شب و بالا رفتن از دیوار خانه‌ای که از آن صدای آواز و عیش و طرب می‌آمد که در نهایت منجر به عذرخواهی او گردید، استناد می‌کند(ص۷۱و۷۲).
ممنوعیت استراق بصر
نگارنده در رابطه با ممنوعیت استراق بصر چنین آورده است که روایت از پیامبر ص. که " من رای عوره فسترها کمن احیا مووئه" و همچنین از موجبات ضمان در فقه این است که چنانچه شخصی بدون اذن صاحبخانه وارد منزل او شود و سگ صاحبخانه او را گاز بگیرد ضمانی بر عهده‌ی صاحبخانه نخواهد بود. و به موجب تعالیم اسلامی، هیچ کس نمی‌تواند بدون اذن همسایه به خانه‌ی او خروجی دهد یا به ملک او پنجره باز کند و چنانچه شخصی اقدام به این عمل کند، همسایه می‌تواند در مقابل پنجره پرده بکشد یا به نوعی مانع ایجاد کند تا از نگاه همسایه به خانه‌اش جلوگیری کند. و توصیه شده است که پزشکان هنگام معالجه ی خانم‌ها تا حد امکان از نگاه کردن بی‌واسطه به عورات آن‌ها خودداری کنند. نگاه کردن به خانم‌هایی که حجاب خود را به طور متعارف رعایت می‌کنند ممنوع اعلام شده، حجاب به منزله ی اعلان رسمی مصونیت ازنگاه دیگران است(ص۷۳).
ممنوعیت استراق سمع
نویسنده برای ممنوعیت استراق سمع به روایت پیامبرص. اشاره می‌کند که فرمودند: " من استمع الی حدیث قوم و هم یفرّون منه، صبّ فی اذنب الانک".
ممنوعیت سوءظن
مستنداتی که مولف برای ممنوعیت سوءظن آورده، بدین شرح است: آیه ۱۲ سوره حجرات " یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم و لاتجسسوا و لایغتب بعضکم بعضاً " و روایات متعددی از جمله روایت از پیامبر ص. که بر شما باد اجتناب از ظن، همانا ظن کذب‌ترین سخن هاست و از تحسس و تجسس اجتناب کنید. و همچنین علامه مجلسی در بحارالانوار از پیامبر ص. نقل کرده است که " ان الله تعالی حرّم من المسلم دمه و ماله و ان یظن به ظن السّوء" و از امیرالمومنین علیه السلام. نقل شده که " ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاتیک ما یغلبک منه، و لاتظنن بکلمه خرجت من اخیک سواً و انت تجد لها فی الخیر مهملاً" و مولی محمدصالح مازندرانی نیز در شرح اصول کافی از زبان امیرالمومنین علیه السلام. تعبیر مشابهی را نقل کرده که دلالت برنهی از سوءظن دارد و از ابوالحسن الثالث نقل شده است که " اذا کان زمان العدل اغلب من الجور فحرام ان تظن باحد سوء حتی یعلم ذلک منه و اذا کان زمان الجور فیه اغلب من العدل فلیس لاحد ان یظن باحد خیراً حتی یبدو ذلک منه" از امام کاظم علیه السلام. نیز تعبیر مشابهی روایت شده است و همچنین امام صادق علیه السلام. در تصدیق قول و فعل مسلم و نهی از سوءظن فرموده‌اند" المومن اصدق علی نفسه من سبعین مومناً علیه".سپس در ادامه نویسنده به انواع سوءظن از قول ابن جوزی پرداخته و ریشه ی حسن ظن را به نقل از امام صادق علیه السلام. بیان کرده است(ص۷۴-۷۷).
ممنوعیت نمیمه و غیبت
نویسنده معنای نمیمه را بیان کرده و غیبت را وجه مشدد و شرترین قسم نمیمه دانسته است، و بیان می‌کند که در وسایل‌الشیعه نقل شده که پیامبر ص. به ابوذر وصیت نمودند که" ای اباذر، از غیبت برحذر باش که همان غیبت شدیدتر از زناست. اباذر می‌گوید پرسیدم: چرا؟ پیامبر ص. فرمودند: زیرا شخص زناکار چه بسا ممکن است توبه کند و توبه اش نیز مقبول حق قرار گیرد، اما غیبت بخشیده نمی‌شود مگر آنکه کسی که از او غیبت شده ببخشد. اباذر می‌گوید پرسیدم: ای پیامبر، غیبت چیست؟ پاسخ دادند: یعنی اینکه پشت سر برادرت حرفی بزنی که او خوشش نمی‌آید. گفتم: حتی اگر آن حرف حقیقت داشته باشد؟ فرمودند: بدان که اگر شخصی را به گونه‌ای یاد کنی که در خصوص او صدق می‌کند مرتکب غیبت شده‌ای، اما اگر آنچه گفته‌ای در خصوص او صادق نباشد، مرتکب بهتان شده‌ای"(ص۷۷-۷۸).
ممنوعیت سب و هجو و قذف
نویسنده پس از بیان اینکه شیخ انصاری سب مومنین را با توجه به ادله اربعه حرام می‌داند، به مستندات ممنوعیت سب و هجو و قذف می‌پردازد که از امام صادق علیه السلام. نقل شده که پیامبر ص. فرمودند: "سباب المومن فسوق قتاله کفر و اکل لحمه معصیه و حرمه ماله کحرمه دمه" و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است" سباب المومن کالمشرف علی الهلکه"(ص۷۸). وی در ادامه، معنای سب را بیان کرده و در پایان، نظر شیخ انصاری درباره معنای سب و احوط بودن سب فرد ظاهرالفسق را بیان نموده است(ص۷۹).
ممنوعیت اشاعه فحشا و هتک ستر
مولف در خصوص ممنوعیت اشاعه فحشا و هتک ستر توضیح می‌دهد که از مجموع روایات و تفسیر آن‌ها چنین برمی‌آید که افشای برخی مسائل خصوصی مانند هتک ستر عورت حتی با رضایت دارنده‌ی حریم خصوصی مجاز نیست، زیرا اشاعه‌ی فحشاء محسوب می‌شود و از پیامبر ص. نقل شده است که "من اذاع الفاحشه کمن مبتدئها"(ص۷۹-۸۰).
ممنوعیت خیانت در امانت
به نظر نگارنده، وفای به عهد و برگرداندن امانات به صاحبان آن‌ها در آیات و سنت اسلامی مکرر توصیه شده است و امین مکلف است ودیعه را همانطور که به وی سپرده شده نگهداری و از تعرض به آن خودداری کند و الا مسئول هر نوع نقص و عیبی خواهد بود که ممکن است به مال امانی وارد شود، هر چند نقص و عیب مستند به او نباشد(ص۸۰-۸۱).
حمایت از حریم خصوصی در حقوق موضوعه ی ایران
نویسنده در گفتار دوم از بخش دوم به حریم خصوصی در حقوق ایران پرداخته است. وی معتقد است در نظام حقوقی ایران حریم خصوصی به صورت مشخص و معنون حمایت نشده است بلکه به طور ضمنی و در بطن سایر قواعد حقوقی ایران، هر چند ناقص، مورد حمایت قرار گرفته است(ص۱۳۵).
قانون اساسی
از نگاه نگارنده، در قانون اساسی متن خاصی که از حریم خصوصی تحت این عنوان حمایت کرده باشد، وجود ندارد. اگر حریم خصوصی به حریم خلوت و تنهایی، حریم مکانی، حریم اطلاعات، حریم ارتباطات و حریم جسمانی دسته‌بندی شود، در قانون اساسی داشتن حریم خصوصی به عنوان یک حق اساسی مورد شناسایی واقع نشده و حریم خلوت و تنهایی نیز حمایت نشده است. نسبت به حریم مکانی در اصل ۲۲ فقط به مال و مسکن اشاره شده و از حریم کار یاد نشده است مگر از کلمه شغل تفسیر موسع ارائه شود. به حریم خصوصی جسمانی نیز اشاره‌ی خاصی نشده و فقط با تفسیر حیثیت و جان که در اصل ۲۲ آمده است، حریم خصوصی جسمانی را می‌توان مشمول حمایت‌های قانون اساسی دانست(ص۱۳۷-۱۳۸).
به گفته ی او، آزادی اطلاعات به صورت بسیار مضیق در اصل ۲۴ منعکس شده است و عدم اخلال به مبانی اسلام و عدم اخلال در حقوق عمومی به عنوان استثناهای این آزادی آمده است، نقض حریم خصوصی از طریق نشریات و مطبوعات را به دشواری می‌توان اخلال در مبانی اسلام یا مخل حقوق عمومی دانست. حریم خصوصی داده‌های شخصی نیز در هیچ یک از اصول قانون اساسی مورد توجه واقع نشده است(ص۱۳۷).
به نظر نویسنده، اصل ۲۵ بدون تصریح به آزادی ارتباطات به حمایت از حریم خصوصی ارتباطات پرداخته است، این اصل هر گونه تجسس را ممنوع دانسته است، می‌توان بسیاری از مصادیق نقض حریم خصوصی را تجسس قلمداد کرد و اصل ۲۲ که حقوق را مصون از تعرض دانسته با تفسیری پویا می‌توان حق حریم خصوصی را مشمول آن دانست (ص۱۳۸).
ایشان همچنین بیان کرده که در اصول ۱۴ و ۲۰ بر رعایت حقوق اسانی همه ی افراد تاکید شده است، حق داشتن حریم خصوصی با کرامت و تمامیت انسان‌ها ارتباطات تنگاتنگی دارد(ص۱۳۸).
قانون مجازات اسلامی
از دیدگاه مولف، در برخی مواد قانون مجازات اسلامی به طور ضمنی و تلویحی از حق داشتن حریم خصوصی و در برخی از مواد آن به صورت صریح از مصادیق حریم خصوصی حمایت شده است و برای نقض‌کنندگان آن مجازات‌هایی پیش بینی شده است، از جمله ماده ۵۷۰ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مواد ۵۷۲ تا ۵۷۵ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) که در حمایت از حریم خصوصی جسمانی برای اشخاصی که به حبس یا توقیف غیرقانونی افراد ملت اقدام می‌کنند مجازات‌هایی پیش بینی شده است. هم چنین مواد ۵۸۰ و ۶۹۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) برای نقض حریم خصوصی منازل و مواد ۶۹۱ و ۶۹۲ نیز برای حریم خصوصی اماکن ضمانت اجرای کیفری پیش بینی کرده، ماده ۵۸۲ حریم خصوصی ارتباطات و مواد ۶۰۴ و ۶۴۸ نیز حریم خصوصی اطلاعات را مورد توجه قرار داده و برای نقض‌کنندگان آن‌ها ضمانت اجرای کیفری پیش بینی نموده و ماده ۶۴۱ نیز مزاحمت‌های تلفنی را که از مصادیق نقض حریم خلوت و تنهایی افراد جامعه است، مستوجب کیفر اعلام کرده است(ص۱۴۹-۱۵۳).