فقه معاصر:پیش‌نویس دانشنامه فقه سیاسی (کتاب)
مهدی خسروی سرشکی
- چکیده
دانشنامه فقه سیاسی، تألیف عباسعلی عمید زنجانی (۱۳۹۰ش-۱۳۱۶ش) با تدوین و تنظیم ابراهیم موسی‌زاده (۱۳۵۴ش) و همکاری گروهی از پژوهشگران، به عنوان نخستین دانشنامه تخصصی علمی ـ کاربردی با محوریت فقه سیاسی و حقوق عمومی شناخته می‌شود. این دانشنامه به زبان فارسی و با نظم الفبایی در دو جلد منتشر شده است و شامل حدود ۱۵۰۰ واژه فقهی، حقوقی، سیاسی، اقتصادی، حقوق اساسی، حقوق مخاصمه‌های مسلحانه، حقوق بشردوستانه، حقوق بین‌الملل، مبانی اندیشه سیاسی اسلام و تشیع، مبانی حقوق عمومی، نظریه‌های دولت، حکومت، خلافت، امامت و ولایت فقیه و باب‌های مختلف فقه سیاسی است.
این دانشنامه علاوه بر واژگان خاص فقهی، به تبیین و توضیح عبارات ترکیبی (ترکیبی از فقه و سیاست، فارسی و عربی) و همچنین معرفی و توضیح بزرگان و اندیشمندان فقه سیاسی و آثار آنها پرداخته است. بیشتر منابع استفاده شده در این دانشنامه از آثار مؤلف (عمید زنجانی) تهیه شده‌اند و در صورت استفاده از آثار دیگران، نام آنان همراه با نشانی آثارشان ذکر شده است.
درباره نویسنده
عباسعلی عمید زنجانی به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین محققان و نویسندگان در حوزه فقه سیاسی، تأثیر بسیاری بر توسعه و تبیین این شاخه از فقه اسلامی و شیعی داشته است. آثار وی، به‌ویژه دوره ده جلدی «فقه سیاسی»، تک‌نگاری‌هایش در زمینه فقه سیاسی و حقوق بشر، و همچنین «دانشنامه فقه سیاسی»، نقشی حیاتی در معرفی و توضیح اصول و مبانی فقه سیاسی ایفا کرده‌اند. وی با تدریس در دانشگاه و انتشار آثارش، در بررسی و تبیین مفهوم‌ها و نظریات مربوط به امامت و ولایت فقیه تأثیرگذار بوده و با همکاری برخی از محققان، به گسترش دانش فقه سیاسی و توسعه آن کمک شایانی کرده است.
درباره کتاب
این کتاب اولین دانشنامهٔ فقه سیاسی شیعه است که توسط یک مجتهد و حقوقدان با سابقهٔ سیاسی و علمی نوشته شده است. علاوه بر موضوعات فقهی-سیاسی، به موضوعات حقوق سیاسی مرتبط نیز پرداخته شده و همچنین معرفی برخی از اندیشمندان فقه سیاسی شیعه و سنی و آثار آنها را نیز در بر دارد.
این اثر نسبت به کتاب‌های مشابهی مانند «واژه‌نامه فقه سیاسی» که هر دو در یک سال (۱۳۸۹ش) منتشر شده‌اند، جامعیت بیشتری دارد و واژگان کامل‌تری نسبت به موضوعات و اشخاص در حوزه فقه سیاسی و حقوق سیاسی را پوشش می‌دهد. همچنین در دانشنامه‌ها یا فرهنگ‌های سیاسی مانند «دانشنامه سیاسی» داریوش آشوری به مباحث فقه سیاسی پرداخته نشده و دانشنامه دو جلدی فقه سیاسی عمید زنجانی هنوز مهم‌ترین مرجع دانشنامه‌ای در فقه سیاسی برای طلاب و دانشجویان است.
«دانشنامهٔ فقه سیاسی» با استفاده از آثار فقه سیاسی عمید زنجانی و به ترتیب الفبایی در دو جلد با حجم تقریباً مساوی تنظیم شده است. جلد اول شامل مداخل الف تا خ و جلد دوم شامل مداخل د تا ی است. از آنجا که نویسنده کتاب بر مبنای استادش امام خمینی، به ولایت مطلقه فقیه معتقد بوده، منطق محتوایی کتاب بر مبنا و رویکرد حکومت مبتنی بر امامت و ولایت فقیه تنظیم شده است.
ضرورت ایجاد شاخه جدید فقه سیاسی
ابراهیم موسی‌زاده در مقدمه کتاب «دانشنامه فقه سیاسی» پس از تعریف علم فقه، به تأثیر انقلاب اسلامی ایران و دوران نظام جمهوری اسلامی در ایجاد حرکت و جنبشی جدی در فقه سنتی اشاره می‌کند. وی بر این نکته تأکید دارد که با شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و احتیاج به انطباق تمامی قوانین کشور با موازین اسلامی، به حرکت جدید و دسته‌بندی نوین در فقه سنتی متناسب با نیازهای جامعه امروز نیاز است. در این بین، فقه سیاسی به عنوان شاخه‌ای جدید از فقه که ریشه در فقه سنتی دارد، مطرح می‌شود(ج۱، صفحه ض).
فقه سیاسی در میراث فقهی شیعه
موسی زاده به تاریخچه فقه سیاسی در سنت فقهی شیعه نیز اشاره کرده است. به نظر وی، فقه سیاسی در بخش‌های مختلفی از فقه سنتی شیعه و در مباحثی نظیر جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به خیر، حسبه، امامت، خلافت، نسب قضات و امرا، مأموران جمع‌آوری وجوهات شرعیه، مؤلفة قلوبهم، دعوت به اسلام، صلح، قرارداد با دولت‌های دیگر، تولا و تبرّا، و همکاری با حاکمان مورد بررسی قرار گرفته است. با این حال، به دلیل پرهیز فقهای شیعه از پذیرش مناصب دولتی در حکومت‌های نامشروع، این ابواب و مباحث به صورت منسجم و تحت عنوان واحد تدوین نشده‌اند. اما با تحقق نظام جمهوری اسلامی ایران که بر اساس فقه شیعه بنا شده است، ضرورت شکل‌گیری شاخه فقه سیاسی احساس می‌شود(ج ۱، صفحه ط).
فقه سیاسی مبتنی بر امامت و ولایت فقیه
موسی‌زاده در کتاب «دانشنامه فقه سیاسی»، فقه سیاسی را به عنوان شاخه‌ای از علم فقه معرفی کرده که شامل مبانی فقهی، حقوقی و سیاسی با رویکرد حکومت مبتنی بر امامت و ولایت است. این شاخه از فقه شامل مباحثی نظیر حقوق اساسی، حقوق بین‌الملل، حقوق اداری، حقوق مالی، حقوق مخاصمات مسلحانه، حقوق بشردوستانه، مبانی حقوق عمومی، مبانی اندیشه اسلام و تشیع، نظریات دولت و حکومت، امامت و ولایت فقیه، اقتصاد سیاسی، روابط بین‌الملل و دیپلماسی در اسلام، کنترل قدرت و نظارت بر آن می‌شود(ج۱، صفحه ط).
معرفی فقها و اندیشه و آثار سیاسی ایشان
در «دانشنامه فقه سیاسی»، حدود ۱۵۰۰ واژه و مدخل در حوزه فقه سیاسی وجود دارد. این کتاب نه تنها به اصطلاحات خاص فقهی و سیاسی پرداخته است، بلکه به معرفی فقها و اندیشمندان برجسته فقه سیاسی شیعه و اهل سنت و شرح آثار و دیدگاه ها و اندیشه های سیاسی ایشان نیز توجه دارد. برای مثال، می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
آخوند خراسانی(ج۱، ص۲)، ابن ادریس(ج۱، ص۷۰)، ابن تیمیه: (ج۱، ص۷۶)، ابوحمزه طوسی(ج۱، ص۸۹)، امام خمینی(ج۱، ص۲۴۶)، شهید اول(ج۲، ص۱۷۶)، شهید ثانی(ج۲، ص۱۸۰)، شیخ انصاری(ج۲، ص۱۸۴)، شیخ صدوق(ج۲، ص۱۹۲)، شیخ طوسی(ج۲، ص۱۹۶)، شیخ مفید(ج۲، ص۲۰۱)، صاحب جواهر(ج۲، ص۲۰۷)، علامه حلی(ج۲، ص۲۵۶)، فیض کاشانی(ج۲، ص۳۱۷)، قطب راوندی(ج۲، ص۴۰۲)، میزرای شیرازی(ج۲، ص۶۴۶)، میزرای قمی(ج۲، ص۶۴۹) و میزرای نایینی(ج۲، ص۶۵۱).
در آثار فقه سیاسی عمید زنجانی، به فقها بیشتری پرداخته شده است اما در این دانشنامه شرح حال و اندیشه سیاسی همه آنها نیامده است؛ برای مثال، در کتاب «فقه و سیاست» (جلد هشتم دوره ده جلدی فقه سیاسی) ایشان به معرفی اندیشه های سیاسی حدود سی فقیه شاخص شیعه از شیخ صدوق تا امام خمینی پرداخته است.
در این دانشنامه، کتاب های اختصاصی فقه سیاسی به جای مدخل و معرفی مستقل، در مدخل های اشخاص و صاحبان اثر بررسی شده اند؛ مانند کتاب «تنبیه الامه» در مدخل میرزای نایینی و اندیشه سیاسی وی(ج۲، ص۶۵۸).
دانشنامه اندیشه و فقه سیاسی امام خمینی
به دلیل اعتقاد نویسنده به ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی، در این دانشنامه، در بعضی از مدخل های فقه سیاسی، به اندیشه سیاسی امام خمینی به صورت اختصاصی پرداخته شده است. بنابراین این دانشنامه برای آشنایی با اندیشه های فقه سیاسی امام خمینی نیز به کار می آید. برای مثال، این مدخل ها از دیدگاه امام خمینی نیز جداگانه بررسی شده است:
اندیشه سیاسی(ج۱، ص۳۷۸)، حاکمیت(ج۱، ص۶۷۳)، حفظ نظام(ج۱، ص۶۸۲)، حکومت اسلامی(ج۱، ص۷۵۶)، دولت(ج۲، ص۵۰)، رساله ولایت فقیه(ج۲، ص۹۹)، غرب ستیزی(ج۲، ص۲۷۲)، مدرنیزم(ج۲، ص۴۹۰)، مصلحت(ج۲، ص۵۵۵)، نظریه انقلاب اسلامی(ج۲، ص۷۱۷)، انتصاب فقیه(ج۲، ص۷۲۰)، نظام سازی(ج۲، ص۷۲۰)، ولایت(ج۲، ص۶۷۳) و ولایت فقیه(ج۲، ص۷۸۱).
در برخی از مداخل نیز در کنار دیدگاه خاص امام خمینی، به دیدگاه دیگر فقهای شیعه یا سنی نیز اشاره شده است؛ مانند دولت از دیدگاه ابن ادریس(ج۲، ص۴۹) و شیخ طوسی(ج۲، ص۵۰)؛ دولت جائر از دیدگاه ابی الصلاح حلبی(ج۲، ص۶۱)، شیخ طوسی(ج۲، ص۶۳) و شیخ مفید(ج۲، ص۶۳)؛ سلطان عادل از دیدگاه شیخ مفید(ج۲، ص۱۴۴) و سلطان اعظم در اندیشه ابن تیمیه(ج۲، ص۱۴۳).
تدوین دانش نامه با آثار پدر فقه سیاسی شیعه
موسی‌زاده معتقد است که عباسعلی عمید زنجانی، که دو مکتب نجف اشرف و قم مقدسه را تجربه کرده و در محضر امام خمینی نیز تلمّذ کرده است، با شصت سال فعالیت علمی و فقهی و تقدیم آثار ارزشمند در زمینه فقه سیاسی، می‌تواند به عنوان «پدر فقه سیاسی» شناخته شود(ج۱، صفحه ط). به گفته او، در تدوین «دانشنامه فقه سیاسی» بیشتر از مجموعه آثار عمید زنجانی استفاده شده است و در صورت استفاده از آثار دیگران، به مأخذ آنها اشاره شده است(ج۱، صفحه ظ). فهرست منابع و مأخذ دانش نامه که در پایان جلد دوم آمده است حاوی اطلاعات ۵۱۰ منبع فارسی و عربی است(ج۲، ص۸۰۱-۸۲۲).
به دلیل اعتقاد عمیق عمید زنجانی به اندیشه‌های سیاسی امام خمینی، نظریه ولایت مطلقه فقیه، و حمایت الهی از ولی فقیه و دور بودن او از خطا (در کتاب‌های دوره ده جلدی فقه سیاسی، ج ۲، ص ۲۷۶، ج ۶، ص ۱۲۳؛ فقه سیاسی، ج ۷، ص ۴۸۶؛ دانشنامه فقه سیاسی، ج ۲، ص ۱۱۸ و ۷۰۲)، او در تمامی آثارش به این تفکر سیاسی پرداخته و به اندیشه‌های رقبا اشاره نکرده یا به اختصار بیان کرده است. به همین دلیل، در این دانشنامه که بر اساس آثار وی تنظیم و تدوین شده، حجم محتوای مربوط به اندیشه سیاسی امام خمینی و مداخل مربوط به امامت، ولایت و ولایت فقیه بیشتر است و از دیگر اندیشه‌های سیاسی فقهای معاصر شیعه خبری نیست؛ مانند اندیشه سیاسی ابوالقاسم خویی که عمید زنجانی در دوره ای شاگرد ایشان نیز بوده است.