فقه معاصر:پیش‌نویس دفاع مشروع در فقه اسلامی (کتاب)
مهدی خسروی سرشکی
- چکیده
کتاب «دفاع مشروع در فقه اسلامی» در چهار بخش اصلی تنظیم شده است. بخش اول به مفهوم دفاع مشروع و مبانی عقلی و نقلی آن پرداخته است. بخش دوم شامل دفاع فردی و اجتماعی است که دفاع از جان، مال، و ناموس خود و دیگران را بررسی می‌کند. بخش سوم نقش امر به معروف و نهی از منکر در دفاع اجتماعی را شرح می‌دهد و به اهمیت نظارت عمومی، مراتب امر به معروف، و دیدگاه‌های فقهی درباره‌ی وجوب آن اشاره دارد. بخش چهارم دفاع از کیان اسلام را در سه محور بررسی می‌کند: ارتباط دفاع با جهاد، جایگاه صلح با بیگانگان، و مقابله با بغات.
مؤلف ابتدا ماهیت دفاع مشروع را تحلیل کرده و آن را به‌عنوان حکم شرعی نه حق شخصی در مواردی مانند دفاع از جان، حریم و ناموس معرفی می‌کند. سپس انواع دفاع را به دفاع فردی شخصی و غیری، دفاع اجتماعی، و دفاع دینی تقسیم می‌کند. شرایط سه‌گانه دفاع فردی، شامل نامشروع بودن تجاوز، قریب‌الوقوع بودن خطر، و تناسب دفاع با خطر بررسی شده و مسئولیت کیفری و مدنی مدافع تحلیل می‌شود. در نهایت، نویسنده مشروعیت دفاع در برابر بغات، تأثیر عدالت امام در تحقق بغی، و جایگاه صلح و وفای به تعهدات اجتماعی را با تطبیق آیات و روایات فقهی بررسی کرده است. کتاب با نقد دیدگاه ابن‌خلدون درباره قیام امام حسین (ع) خاتمه می‌یابد.
ساختار کتاب
کتاب «دفاع مشروع در فقه اسلامی» با حمایت معاونت پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، توسط ابراهیم بهشتی دامغانی نگارش یافته و در چهار بخش اصلی تنظیم شده است:
- بخش اول (دو فصل): ابتدا به مفهوم و اقسام دفاع مشروع پرداخته و سپس مبانی عقلی و نقلی (آیات و روایات) بررسی شده‌اند.
- بخش دوم (شش فصل): اختصاص به دفاع فردی (شخصی) از خود و بستگان و دفاع غیری از جان، مال و شرف شهروندان دارد.
- بخش سوم (چهار فصل): دفاع اجتماعی را در قالب نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر مطرح می‌کند.
- بخش چهارم (سه فصل): به دفاع از کیان اسلام اختصاص دارد و شامل مباحثی درباره رابطه دفاع با جهاد، رفتار مسالمت‌آمیز با غیرمسلمانان (مانند صلح با اهل کتاب) و دفاع در برابر بغات است.
نویسنده در استناد به روایات غالباً به ارائه متن و ترجمه فارسی احادیث و توصیف کلی آن‌ها (مانند صحیح یا معتبر بودن) بسنده کرده است و بررسی فقهی و فنی سند یا متن روایات در کتاب مشاهده نمی‌شود. همچنین، در برخی فصل‌ها و مباحث مهم کتاب (مانند: انواع و مراتب امر به معروف و نهی از منکر و مراحل دفاع در برابر بغات) اگر عنوان‌های فرعی برجسته و مشخص‌تر وجود داشت، خوانایی و درک مطلب برای خواننده بهبود می‌یافت.
نویسنده در پیشگفتار کتاب تأکید می‌کند که رویکرد غالب آثار پیرامون دفاع مشروع، رویکرد حقوقی است، اما این اثر فارغ از رویکرد حقوقی بوده و موضوع را از نگاه بزرگان شیعه و بر پایه قرآن و حدیث تحلیل می‌کند. به همین دلیل، کتاب با آثار حقوقی دفاع مشروع متفاوت و متمایز است. طبق فهرست منابع کتاب، نویسنده علاوه بر قرآن، از ۲۱۹ منبع علمی بهره گرفته است.
ماهیت و مبانی و انواع دفاع مشروع
یک) ماهیت دفاع مشروع و نسبت آن با جهاد
نویسنده پس از ارائه معنای دفاع در لغت، قرآن و اصطلاح حقوق‌دانان (ص۱۵)، ماهیت دفاع را ـ فارغ از انواع آن ـ از این منظر بررسی می‌کند که آیا دفاع حق است یا حکم، و همچنین آثار و امتیازات هرکدام را تحلیل می‌کند (ص۱۷). سپس، با استناد به گفتار فقها (ص۱۹)، بیان می‌کند که وجوب دفاع از جان، حریم و ناموس اطلاق دارد و این دفاع، حکم شرعی است نه حق. اما در دفاع از مال، که برخی فقهای شیعه و سنی آن را واجب نمی‌دانند، قائل به تفصیل شده و آن را حق و قابل اسقاط دانسته است (ص۲۰).
موضوع دیگر این است که طبق نظر مشهور فقهای شیعه، دفاع شخصی از جان، مال و ناموس خود، همان عنوان دفاع را دارد و جهاد و کشته شدن در آن، شهادت محسوب نمی‌شود (ص۲۱). نویسنده در اینجا، روایاتی را بررسی می‌کند که مدافع را به منزله مجاهد و شهید معرفی کرده‌اند (ص۲۲).
دو) انواع دفاع مشروع فردی، اجتماعی و دینی
نویسنده در فصل اول بخش نخست کتاب، اقسام دفاع را تعریف (ص۲۴) و سپس در بخش های دیگر به تفصیل درباره مفهوم و احکام آن بحث می‌کند:
- دفاع فردی (دفاع خاص): الف. دفاع فردی شخصی. ب. دفاع فردی غیری (دفاع از اشخاص دیگر).
- دفاع اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر).
- دفاع دینی و دفاع از کیان اسلام (جهاد).
سه) مبانی عقلی و شرعی دفاع مشروع
نویسنده مبانی دفاع را با دلیل عقلی آغاز می‌کند و آن را یک قانون عمومی در عالم حیات و یک ضرورت عقلی معرفی می‌کند (ص۲۶). از این رو، فقهای شیعه نیز به این دلیل عقلی اذعان کرده و به آن استناد کرده‌اند (ص۲۷). وی سپس دلیل نقلی دفاع را در دو بخش بررسی می‌کند: آیات (ص۲۷) و روایات (ص۳۵). در قسمت آیات، پنج آیه را بررسی می‌کند و در بخش روایات، اخبار را به سه دسته کلی تقسیم کرده و مشروعیت دفاع را از آن‌ها استخراج می‌کند:
- احادیثی که به دفاع از جان، مال، آبرو و ناموس خود شخص اشاره می‌کنند.
- احادیثی که به دفاع از جان، مال و ناموس مسلمانان و مظلومان مرتبط هستند.
- احادیثی که به دفاع از دین و اسلام تشویق می‌کنند. (ص۳۵ تا ۴۰)
شرایط و احکام فقهی انواع دفاع فردی
یک) شرایط سه گانه دفاع فردی مشروع
نویسنده با تفکیک دفاع فردی و اجتماعی از حیث موضوع نه مفهوم (ص۴۱) سه شرط دفاع فردی را بر اساس ادله و دیدگاه فقهای شیعه و سنی بیان می‌کند:
- نامشروع و ناعادلانه بودن تعدی و تجاوز (ص۴۴)
- واقعی بودن و فعلیت تجاوز و قریب‌الوقوع بودن خطر (ص۴۹)
- تناسب دفاع با تجاوز و خطر و رعایت قاعده الاَسهل فالاَسهل و الاَخف فالاَخف (ص۵۵)
دو) میزان مسئولیت کیفری و مدنی مدافع
فقدان مسئولیت در دفاع، بحثی کلیدی است که طبق نظر بسیاری از فقها، شخص مدافع اگر در دفاع زیاده‌روی نکند و دفاع متوقف بر جرح یا قتل مهاجم باشد، هیچ مسئولیت کیفری و مدنی ندارد (ص۶۵). نویسنده مختصراً به ادله قرآنی (ص۶۸) و روایی (ص۶۹) پرداخته و با اشاره به عدم قصاص، دیه و کفاره در دفاع مشروع، به ضرورت اثبات دفاع شرعی اشاره می‌کند؛ چراکه صرف ادعا پذیرفتنی نیست و عدم اثبات موجب قصاص و دیه می‌شود (ص۷۱ تا ۷۷).
نویسنده همچنین به مسئولیت مدافع در صورت تجاوز از حد مشروع دفاع پرداخته و دیدگاه‌های فقهای قدیم و معاصر را بررسی می‌کند (ص۸۰) که برخی بر احتیاط در درجه و ترتیب دفاع تأکید دارند (ص۸۱)، اما نویسنده با ارائه ادله قرآنی و روایی، نظر خود را بر عدم اعتبار تدرّج در دفاع بیان می‌کند (ص۸۷).
سه) مشروعیت دفاع فردی شخصی
نویسنده مشروعیت دفاع فردی شخصی را در پنج محور بررسی می‌کند:
- الف. دفاع از جان خود: بررسی وجوب دفاع، امکان تخییر میان فرار یا دفاع (ص۸۹ تا ۹۶).
- ب. دفاع از بستگان: حکم دفاع از افراد تحت تکفل مانند زن، فرزند و والدین، مشابه دفاع از جان خود است (ص۹۶).
- ج. دفاع مرد از حریم و ناموس خود: بررسی حق دفاع زوج حتی در صورت منجر شدن به قتل با بررسی اختلاف نظر فقها و دو دسته روایات تشویق کننده و واجب دانستن دفاع (ص۹۷). وی در اینجا به سه فرع فقهی هم می پردازد:
- جواز قتل متجاوز بر حریم (در مقدمات یا هنگام زنا) (ص۱۰۱ تا ۱۰۷).
- دفاع از چشم‌چرانی و نگاه عمدی اجنبی به حریم (ص۱۰۷).
- عدم جواز مقابله به مثل در قذف و نسبت های ناروا چون زنا و لواط (ص۱۰۸).
- دفاع زن از شرف خود: جواز جرح و قتل متجاوز در دفاع از حیثیت (ص۱۱۰).
- دفاع از مال خود: اختلافات فقهی درباره وجوب یا جواز دفاع از مال (ص۱۱۴)، با نتیجه‌گیری بر اساس نصوص و اجماع منقول و منصوص، بر عدم وجوب دفاع از مال در شرایطی که حفظ نفس متوقف بر آن نباشد (ص۱۲۰).
چهار) مشروعیت دفاع فردی غیری
نویسنده دفاع فردی غیری را در سه محور بررسی می‌کند:
الف. دفاع از جان شهروندان: اختلافات فقهی میان مذاهب شیعه و سنی و وجود سه دیدگاه مختلف در هر دو (ص۱۲۱)، عدم شرطیت استغاثه و تقاضای کمک مظلوم و ملاک بودن احتیاج او به حمایت (ص۱۲۵).
ب. دفاع از شرف شهروندان: بررسی نظرات فقها و تطبیق ادله قرآنی و روایی در این موضوع (ص۱۲۶) و جاری بودن همان ادله قرانی و روایی دفاع از نفس در این مسئله(ص۱۲۹).
ج. دفاع از مال شهروندان: جواز دفاع از مال دیگران در صورت احتمال سلامت شخص مدافع، حتی در صورت منجر شدن به قتل مهاجم، همراه با بررسی اختلاف نظر در مذاهب اهل سنت (ص۱۲۹).
نقش امر به معروف و نهی از منکر در دفاع اجتماعی
یک) اهمیت نظارت عمومی و آثار ترک آن
نویسنده دفاع اجتماعی را در قالب مفهوم امر به معروف و نهی از منکر یا همان دفاع شرعی عام معرفی می‌کند (ص۱۳۱) و به همین مناسبت بحث را با نظارت عمومی که حقیقت امر به معروف و نهی از منکر است آغاز می‌کند (ص۱۳۳). سپس ضمن ذکر اهمیت آن، به آثار ترک نظارت عمومی می‌پردازد:
۱. ترک این دو فریضه، اعلام جنگ با خدا است. ۲. تارکان این دو فریضه مانند خود گنهکاران در دنیا مجازات می‌شوند. ۳. این افراد مشمول لعن و نفرین خداوند هستند. ۴. تسلط اشرار و عدم استجابت دعاها نتیجه ترک این وظایف است. ۵. از بین رفتن برکت و بی‌یاور ماندن در دنیا (ص۱۳۸ تا ۱۴۲).
دو) معنای معروف و منکر و انواع آن
نویسنده در ادامه به معنای کلی معروف و منکر (ص۱۴۳)، امر و نهی قلبی (ص۱۴۵)، و امر و نهی یدی (ص۱۵۰) می‌پردازد. سپس اقسام معروف و منکر را به دو نوع واجب و مستحب دسته‌بندی می‌کند (ص۱۵۱) و به مراتب امر به معروف و نهی از منکر و اقوال مختلف فقهی می‌پردازد (ص۱۵۵) و در نهایت، وی تفاوت امر به معروف با اقامه حدود را بیان می‌کند (ص۱۶۲).
سه) وجوب امر به معروف و نهی از منکر
مؤلف وجوب این دو فریضه را از چند منظر بررسی کرده است:
الف. وجوب عقلی یا شرعی: اختلاف نظر فقها؛ برخی قائل به وجوب عقلی و برخی به وجوب شرعی (ص۱۷۶).
ب. وجوب عینی و کفایی: تفاوت دیدگاه فقها در مورد واجب کفایی، واجب عینی و قائلان به تفضیل و برخی نظریات ترکیبی؛ وجوب کفایی در برخی موارد و وجوب عینی در برخی دیگر (ص۱۸۱ و ۱۸۳).
ج. وجوب تعبدی یا توصلی: بحث درباره ماهیت تعبدی یا توصلی امر به معروف و نهی از منکر (ص۱۸۴).
د. عدم وجوب امر و نهی در مستحبات: مدارا با مردم و در نظر گرفتن شرایط و طاقت افراد (ص۱۸۵).
چهار) شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر زبانی و یدی
مؤلف با اشاره به مطلق نبودن وجوب و واجب در این دو فریضه و نظر مشهور فقها که وجوب در امر به معروف و نهی از منکر را مشروط می دانند (ص۱۸۷)، بدون عنوان‌بندی مناسب به شرایط امر به معروف و نهی از منکر زبانی و گفتاری پرداخته است:
- علم به معروف و منکر (ص۱۹۱).
- احتمال تأثیر در امر و نهی (ص۱۹۲).
- اصرار گناهکار بر گناه خود (ص۱۹۶).
- عدم وجود مفسده و ضرر برای آمر و ناهی یا دیگر مؤمنین (ص۱۹۷). وی با بررسی اختلاف فقهی در این مسئله، نظریه عدم وجوب در صورت ضرر را نقد می‌کند (ص۲۰۱ تا ۲۰۸).
- عدالت آمر و ناهی: بررسی شرطی که برخی فقها مطرح کرده‌اند؛ مؤلف این شرط را نامعتبر می‌داند (ص۲۰۹ تا ۲۱۱).
- منجزیت معروف و منکر در حق فاعل: تفاوت این شرط با جاهل به حکم و صدق در مواردی فاعل، به موضوع جاهل است(ص۲۱۴)
سپس به شرایط امر و نهی یدی می‌پردازد:
۱. اعتبار اذن امام و حاکم: وجود اختلاف نظر در فقه شیعه و اهل سنت، به‌ویژه در موارد منتهی به جرح و قتل (ص۲۱۷ تا ۲۲۲).
۲. عدم تجاوز از حد لازم: حرمت تجاوز از حد و مسئولیت شرعی و قانونی در صورت ارتکاب جرم (ص۲۲۳).
دفاع از کیان اسلام و ارتباط آن با جهاد
یک)نسبت دفاع با جهاد
بخش پایانی کتاب با عنوان «دفاع از کیان اسلام» آغاز می‌شود. نویسنده ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی جهاد را بررسی می‌کند (ص۲۲۹) و سپس نسبت میان دفاع و جهاد را به صورت عموم و خصوص من وجه شرح می‌دهد. وی جهت اجتماع این دو را در دفاع از کیان اسلامی می‌داند که هر دو عنوان دفاع و جهاد بر آن صادق است (ص۲۳۱).
در ادامه، نویسنده به‌صورت مختصر به موارد زیر پرداخته است:
- انواع دفاع از اسلام: نظامی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی (ص۲۳۲).
- آمادگی جامعه اسلامی برای دفاع: مانند آموزش و آمادگی نظامی (ص۲۳۴).
- وجوب دفاع از اسلام و کیان مسلمین (ص۲۳۸).
- عدم اعتبار اذن امام در دفاع (ص۲۴۱).
دو) دعوت به اسلام و جایگاه صلح با بیگانگان
مؤلف در فصل «اسلام و رفتار مسالمت‌آمیز با بیگانگان» ابتدا کفار (اعم از اهل کتاب و سایر ادیان ) را به دو گروه تقسیم می‌کند: گروه در حال جنگ با مسلمانان و گروه در حال صلح. سپس مراحل سه‌گانه دعوت پیامبر به اسلام را شرح می‌دهد: ۱. دعوت قولی با موعظه و ارشاد. ۲. دعوت سلبی و مقاومت مسالمت‌آمیز در برابر ظلم. ۳. دفاع در برابر فتنه‌گران و ظالمان (ص۲۴۸ تا ۲۵۴).
وی تأکید دارد که دعوت به توحید و اسلام از اصول اساسی برنامه‌های پیامبر بوده است و در دوران مکه، روش تبلیغی را دنبال می کرده و در دوران مدینه و تشریع دفاع، ابتدا دعوت به اسلام را انجام می‌داده، و تنها پس از عدم پذیرش دعوت و ایجاد مانع در ابلاغ رسالت، پیکار مسلحانه صورت گرفته است (ص۲۵۵). نویسنده سپس به موارد زیر می‌پردازد:
- عدم اکراه در پذیرش اسلام و رد تحمیل عقیده (ص۲۵۶).
- صلح به‌عنوان اصل زیربنایی روابط اجتماعی در اسلام، با اشاره به دیدگاه فقها و تاریخ اسلام (ص۲۵۹).
- صلح و جنگ، هر دو از اصول اسای اسلام و تابع مصلحت هستند و یکی اصل و دیگری اضطراری نیست (ص۲۶۳-۲۶۵).
- صلح با اهل کتاب قابل قبول است (ص۲۶۷).
- قراردادهای صلح با اهل کتاب و مشرکان: ذمه (ص۲۷۲)، هدنه (ص۲۷۵)، جزیه (ص۲۷۷)، امان (ص۲۸۰).
- وجوب وفای به تعهدات اجتماعی ناشی از قراردادهای صلح (ص۲۸۵).
سه) دفاع در برابر بغات: شرایط و احکام آن
نویسنده در بخش پایانی کتاب، به دفاع در برابر بغات می‌پردازد؛ یعنی کسانی که علیه امام حق و عادل شورش می‌کنند یا بر گروهی از مؤمنان تعدی و تجاوز می‌کنند (ص۲۹۳). وی بدون عنوان‌بندی مناسب، به مراحل مقابله با بغات اشاره کرده است:
- نصیحت و موعظه (ص۲۹۳).
- دفع ظلم و خاموش کردن فتنه (ص۲۹۴).
- دست برداشتن باغی و ظالم از تجاوز و وظیفه شرعی در حالت های مختلف ( اقرار به امامت و اطاعت، زمین گذاشتن سلاح و درخواست امان، شکست و فرار یا اسارت) (ص۲۹۶ تا ۲۹۹).
نویسنده پیکار با بغات را مشروط به اذن امام عادل یا نماینده او کرده است (ص۲۹۹) و دیدگاه عدم جواز پیکار با کفار به استناد برخی روایات را رد می‌کند (ص۳۰۰). وی سپس شرط عدالت امام را بررسی کرده و آن را مهم‌ترین شرط تحقق بغی در فقه شیعه می‌داند (ص۳۰۱)، در حالی که در فقه اهل سنت، بیشتر فقها عدالت را شرط نمی‌دانند (ص۳۰۲).
آخرین بحث کتاب، نقدی بر دیدگاه ابن‌خلدون است مبنی بر اینکه یزید فاسق بوده و قیام امام حسین علیه او بغی نیست، اما هم حسین و یارانش و هم صحابه سپاه یزید بر اساس اجتهاد عمل کرده‌اند و حق هستند (ص۳۰۴).