فقه معاصر:پیش‌نویس فقه هنر در دایره مسئله و گفتمان (کتاب)
مرتضی کریم‌زاده
- چکیده
کتاب «فقه هنر در دایره مسئله و گفتمان» به کوشش اسماعیل آقابابائی بنی، مجموعه‌ای است که در قالب چهار نشست تخصصی، به طرح موضوع و تلاش در جهت حکم‌شناسی موضوعات نوپیدا در عرصه فقه هنر می‌پردازد.
این اثر با ارائه دیدگاه‌های اساتیدی چون ابوالقاسم علیدوست در باب رویکردهای اسم‌گرایی و کارکردگرایی در فقه، سیف‌الله صرامی درباره نقش انگیزه و محتوا در هنر و احکام غنا، صورتگری، موسیقی و رقص، محمود حکمت‌نیا پیرامون آزادی بیان در آفرینش‌های هنری و امکان استثناء از احکام اولیه، و متخصصانی چون بهروز مینایی، محمدعلی خادمی کوشا و سید محمدعلی سیدحسینی در حوزه چیستی و چالش‌های فقهی بازی‌های رایانه‌ای، تلاش می‌کند ابعاد گوناگون این حوزه را با حضور ناقدان واکاوی نماید. با این حال، از آنجا که کتاب صرفاً پیاده‌سازی نشست‌ها با دیدگاه‌های گاه متعارض است، فاقد یک جمع‌بندی و نتیجه‌گیری منسجم از مباحث مطروحه بوده و به نظر می‌رسد در ارائه برخی مطالب، مانند بخشی از مباحث کلی پیرامون صنعت بازی‌های رایانه‌ای در نشست چهارم، از هدف اصلی یعنی تمرکز بر ابعاد تخصصی فقه هنر فاصله گرفته است.
• نگاهی گذرا به کتاب
کتاب فقه هنر در دایره مسئله و گفتمان به کوشش اسماعیل آقابابائی بنی کتابی است در حوزه فقه هنر که با همکاری انتشارات موسسه بوستان کتاب و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است.
هدف کتاب طرح موضوع و تلاش در حکم‌شناسی موضوعات نوپیدا عنوان شده است. (ص۲۳)
ساختار کتاب کتاب فقه هنر در دایره مسئله و گفتمان پیاده سازی شده ی چهار نشست می‌باشد که سیف الله صرامی رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز بر آن پیش گفتاری نوشته است. مولف در مقدمه ضمن تبیین مساله توضیح مختصری پیرامون هریک از چهار نشست علمی داده است. نشست اول به اسم گرایی، کارکردگرایی و هویت گرایی در فقه و هنر پرداخته و ارائه دهنده آن ابوالقاسم علیدوست می‌باشد. نشست دوم پیرامون نقش انگیزه و محتوا در حلیت و حرمت هنر است که سیف الله صرامی آن را ارائه کرده. در نشست سوم آزادی بیان با تاکید بر آفرینش‌های هنری مورد بررسی قرار گرفته که ارائه دهنده آن محمود حکمت نیا بوده و در نهایت نشست چهارم پیرامون یکی از مصادیق فقه هنر یعنی بازی‌های رایانه ای است که ارائه دهنده آن آقایان بهروز مینایی، محمدعلی خادمی کوشا و سید محمدعلی سیدحسینی بوده‌اند.
درباره ارائه دهندگان
۱. ابوالقاسم علیدوست: ابوالقاسم علیدوست (متولد ۱۳۴۰ شمسی)، استاد سطوح عالی و خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. ایشان بیشتر در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه فقه و فقه معاصر به تحقیق و تدریس اشتغال دارند. مقالات متعددی از ایشان در پایگاه‌هایی نظیر «پرتال جامع علوم انسانی» و «نورمگز» منتشر شده است. کتاب‌های متعددی نیز از ایشان به چاپ رسیده که از جمله آن‌ها می‌توان به «فقه و عقل»، «فقه و مصلحت»، «فقه و عرف»، «صراط: مبانی قرآنی فلسفه فقه و اصول» و «فقه و حقوق قراردادها (مبانی و آثار عمومی)» اشاره کرد. ایشان همچنین سابقه عضویت در هیئت تحریریه برخی مجلات علمی و داوری مقالات و کتاب‌ها را در کارنامه خود دارند.
۲. سیف الله صرامی: حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سیف الله صرامی (متولد ۱۳۴۳ شمسی)، عضو هیئت علمی و دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم است. حوزه اصلی پژوهش و تدریس ایشان فقه، حقوق و مبانی حقوق اسلامی می‌باشد. آثار پژوهشی متعددی شامل مقالات علمی-پژوهشی و کتاب از ایشان منتشر شده که در پایگاه‌هایی چون «پرتال جامع علوم انسانی» و «نورمگز» قابل دسترسی است. از جمله کتاب‌های تألیفی ایشان می‌توان به «احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان»، «بررسی فقهی حقوقی وقف سهام شرکت‌ها»، «حقوق جزای عمومی اسلام» و «مبانی و مستندات قواعد عمومی قراردادها در فقه اسلامی» اشاره کرد. ایشان همچنین در زمینه راهنمایی و مشاوره پایان‌نامه‌های دانشجویی فعالیت دارند.
۳. محمود حکمت‌نیا: دکتر محمود حکمت‌نیا (متولد ۱۳۴۵ شمسی)، عضو هیئت علمی و استاد گروه حقوق خصوصی و اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. ایشان بیشتر در حوزه‌های حقوق مالکیت فکری، فلسفه حقوق، حقوق قراردادها و مباحث فقهی مرتبط با حقوق فعالیت علمی و پژوهشی دارند. مقالات متعددی از ایشان در نشریات علمی و پایگاه‌هایی مانند «پرتال جامع علوم انسانی» و «نورمگز» منتشر شده است. از جمله آثار تألیفی مهم ایشان می‌توان به کتاب‌های «مبانی مالکیت فکری»، «حقوق مالکیت فکری در آئینه فقه»، «مسئولیت مدنی در فقه امامیه»، «فلسفه حقوق خانواده» و «مبانی نظری تعدیل قرارداد» اشاره کرد. ایشان همچنین در تدوین قوانین و همکاری با مراکز علمی و پژوهشی فعال بوده‌اند.
• محتوای کتاب محتوای کتاب فقه هنر در دایره مسئله و گفتمان در یک مقدمه و چهار نشست جای گرفته است. در مقدمه کتاب بیان مساله و توضیح اجمالی پیرامون نشست‌ها بیان شده است.
کارکردگرایی، اسم گرایی و هویت گرایی در فقه و هنر
نشست اول در بخش آغازین خود به تبیین رویکردهای بنیادین در استنباط احکام فقهی می‌پردازد. (ص۲۸) نویسنده ابتدا دو رویکرد اصلی «اسم‌گرایی» (تکیه بر نام و عنوان موضوع) و «واقع‌گرایی» یا «کارکردگرایی» (توجه به واقعیت، مصلحت و کارکرد موضوع) را معرفی می‌کند.(ص۲۸) این بحث با طرح این پرسش اساسی آغاز می‌شود که آیا احکام شرعی «تدورُ مدارَ الأسماء» (بر مدار نام‌ها می‌چرخند) یا «تدورُ مدارَ الواقعِ أو المصلحةِ» (بر مدار واقعیت یا مصلحت استوارند). (ص۲۹)
نویسنده برای روشن‌تر شدن این دو رویکرد، به روایاتی در باب «خمر» استناد می‌کند. (ص۳۰) به عنوان مثال، به روایتی اشاره دارد که طبق آن «لَمْ یُحَرِّمِ الخمرَ لِاسمِها، و لکن حرَّمَها لِعاقبتِها، فما کانَ عاقبتُهُ عاقبةَ الخمرِ فَهُوَ خمرٌ» (خداوند خمر را به خاطر نامش حرام نکرده، بلکه به خاطر پیامد و اثر آن حرام کرده است؛ پس هر آنچه پیامدش مانند پیامد خمر باشد، خمر محسوب می‌شود). (ص۳۰) این استدلال، گرایش به کارکردگرایی را نشان می‌دهد، چرا که حکم بر اساس اثر (اسکار و مست‌کنندگی) و نه صرفاً نام «خمر» جاری می‌شود.(ص۳۳-۳۵) در متن نشست اول اشاره تفصیلی به کارکردگرایی نمی‌شود و مشخص نیست که فرصت برای پرداخت به آن محدود بوده یا با کارکردگرایی یک معنا گرفته شده است. در پایان نشست اول پرسش و پاسخی نی برگزار شده که مشروح آن در پایان نشست اول آورده شده.
نقش انگیزه و محتوا در حلیت و حرمت هنر
ارائه‌دهنده در این نشست، با تأسیس یک اصل اولیه مبنی بر اینکه «در نهی شرعی، اصل بر حرمت خودِ رفتار بماهو هو است مگر دلیل دیگری خلاف آن را ثابت کند»، این اصل را بر چهار مصداق هنر شامل غنا، صورتگری، استعمال آلات موسیقی و رقص تطبیق می‌دهد.(ص۵۲-۵۳) وی در این تحلیل، برای غنا خودِ صوت خاص را موضوع حرمت می‌داند (ص۶۱)، برای صورتگری با استناد به نظر امام خمینی (ره) انگیزه بت‌پرستی را ملاک حرمت شدید آن برمی‌شمرد،(ص۶۳) استعمال آلات موسیقی را در صورت قصد لهو حرام دانسته(ص۶۵)، و رقص را نیز امری محتوایی و تابع همراهی با لهو تلقی می‌کند.(ص۶۶)
در ادامه این نشست، دیدگاه‌های ناقدین، یعنی محمدعلی حیدری و محمدعلی خادمی کوشا، مطرح و مورد بررسی قرار می‌گیرد. حیدری با طرح نظریه «فرم، خود محتوا دارد»، تفکیک میان شکل و محتوا در هنر را که توسط ارائه‌دهنده مطرح شده بود، مورد نقد قرار می‌دهد. (ص۶۷-۶۸) خادمی کوشا نیز ضمن انتقاد از «تأسیس اصل» اولیه توسط صرامی، بر اهمیت فهم عرفی و جایگاه «عناوین قصدیه» در تشخیص موضوعات احکام فقهی هنر تأکید می‌کند(ص۷۰) و به بازنگری در تفاسیر ارائه شده از دیدگاه‌های فقهی، از جمله نظرات مرحوم فیض و امام خمینی (ره)، اشاره می‌کند. (ص۷۱-۷۲) در نهایت، ارائه‌دهنده به نقدهای مطرح‌شده پاسخ گفته و از مبانی و نتایج بحث خود دفاع می‌کند.
آزادی بیان با تاکید بر آفرینش‌های هنری
در نشست سوم ارائه دهنده به این پرسش می‌پردازد که آیا «مصلحت آزادی بیان» می‌تواند به عنوان استثنایی بر احکام اولیه (مانند تعزیر) برای رفتارهایی با قبح اخلاقی یا قانونی، خصوصاً در حوزه آفرینش‌های هنری، تلقی شود.(ص۸۶) ارائه‌دهنده ضمن اشاره به عدم تصریح «آزادی بیان» به عنوان حق ملت در قانون اساسی ایران، اما شناسایی آن در وظایف صدا و سیما و معاهدات بین‌المللی، «بیان» را مستلزم رساندن پیام به دیگران دانسته و مصلحت آن را هم از جنبه اظهار شخصیت انسانی و هم از منظر منافع اجتماعی و سیاسی و جلوگیری از مفسده تحدید بدون ضابطه، مورد تحلیل قرار می‌دهد.(ص۸۸-۸۹) وی این سؤال را مطرح می‌کند که آیا صرف «هنری بودن» یک اثر، می‌تواند مصلحتی ایجاد کند که برخی احکام اولیه ناظر به آن اثر را برطرف سازد.(ص۸۹)
در ادامه، ناقدان این کرسی، سید احمد حبیب نژاد (عضو هیأت علمی دانشگاه پردیس فارابی تهران) و رضا اسلامی (عضو هیأت علمی پژوهشکده فقه و حقوق)، به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند. حبیب‌نژاد از منظر حقوقی، ضابطه‌مند کردن این مسئله را دشوار ارزیابی کرد.(ص۹۲) حجت‌الاسلام اسلامی نیز با نگاهی فقهی، ضمن تأکید بر ارزش ذاتی هنر (به عنوان قوه به فعل رسیده)، مفاسد مترتب بر برخی تعینات هنری را امری ثانویه و پس از اصل آفرینش هنری دانست(ص۹۴) و بیان کرد که حکم شرعی به تعزیر یا قبح اخلاقی به این جنبه دوم تعلق می‌گیرد و اصل هنر را هدف قرار نمی‌دهد.(ص۹۵) در پایان این نشست ارائه‌دهنده به نقدهای مطرح‌شده پاسخ داده است.
بازی‌های رایانه ای، چیستی، ضرورت‌ها و چالش‌های فقهی
آخرین نشست کتاب مذکور پیرامون بازی‌های رایانه ای است. در این نشست، سید محمدعلی حسینی با ارائه آمارهایی از گستردگی صنعت بازی‌های رایانه‌ای و ظرفیت‌های مثبت آن در حوزه‌هایی چون آموزش، درمان، انتقال فرهنگ و سیاست، بر ضرورت توجه مجامع علمی، به‌ویژه حوزه علمیه، به این پدیده تأکید می‌کند.(ص۱۰۲-۱۰۹) بنظر می‌رسد چندان مباحث وی ارتباطی با فقه هنر ندارد.
در ادامه، خادمی کوشا به اهمیت تعریف دقیق بازی‌های رایانه‌ای و تأثیر آن بر انطباق حکم شرعی با واقع پرداخته (ص۱۲۳-۱۲۴) و عدم شناخت صحیح را یکی از دلایل نگاه منفی به این پدیده در میان متدینین دانست. (ص۱۲۶) وی راه اصلاح این نگاه را ورود دقیق و پژوهش‌محور حوزه‌های علمیه به این عرصه معرفی می‌کند. (ص۱۲۷) خادمی کوشا عرصه‌های فقه بازی‌های رایانه‌ای را در سه حوزه تولیدکننده، توزیع‌کننده و مصرف‌کننده دسته‌بندی نمود و مسائل فقهی را بر اساس هدف، عناصر و آثار و پیامدهای بازی‌ها مورد بررسی قرار داد.(ص۱۲۲) وی ضمن بیان اینکه همه بازی‌ها مصداق لهو و لغو حرام نیستند و برخی می‌توانند مباح یا حتی واجب (مانند بازی‌های درمانی) باشند، به نقد برخی دیدگاه‌ها در خصوص مصداق قمار بودن بعضی تعاملات مالی در بازی‌ها پرداخت.(ص۱۲۳-۱۲۴)
در بخش دیگری از نشست، بهروز مینایی به تعریف و چیستی بازی‌های رایانه‌ای و عناصر مقوم آن پرداخته (ص۱۱۷) و بازی رایانه‌ای را نرم‌افزاری با کارکرد اصلی سرگرمی و جهت تعامل فعال، هدفمند و قاعده‌مند بازیکن تعریف کرد.(ص۱۱۸)
کتاب فاقد نتیجه‌گیری و جمع بندی نهایی است.